İŞKENCENİN SAPTANMASINDA ADLİ DİŞ HEKİMİNİN YERİ VE ÖNEMİ

Transkript

1 TC Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Adli Tıp Anabilim Dalı İŞKENCENİN SAPTANMASINDA ADLİ DİŞ HEKİMİNİN YERİ VE ÖNEMİ BİTİRME TEZİ Stj. Diş Hekimi Hüseyin AKARSU Danışman Öğretim Üyesi: Doç. Dr. Ender ŞENOL İZMİR-2013

2

3 ÖNSÖZ Tez çalışmam boyunca bilgi, birikim ve yardımlarını esirgemeyen danışman hocam Doç. Dr. Ender ŞENOL a, öğrenim hayatım boyunca beraber olduğum, üzerime sevgiyle titreyen ve beni bugünlere getiren, annem Satı AKARSU ya ve babam İsmet AKARSU ya teşekkür ederim. İZMİR-2013 Stj. Diş Hekimi Hüseyin AKARSU

4 İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ GENEL BİLGİLER Adli Bilimler Adli bilimlerin Konuları ADLİ DİŞ HEKİMLİĞİ Adli Diş Hekimi Adli Diş Hekiminin Kimlik Tespitinde Yararlandığı Özellikler Adli Diş Hekiminin Veri Toplamada İzleyeceği Yol Olay Yerinde Morgda Dental İnceleme Setinde Bulunması Gereken Aletler Adli Diş Hekimliğinde Radyografi Adli Diş Hekimliğinde Fotoğraf Çekimi Tarihte Adli Diş Hekimliği İŞKENCE İşkencenin Tarihçesi İstanbul protokolü İşkence Teknikleri İŞKENCENİN SAPTANMASINDA ADLİ DİŞ HEKİMİNİN ROLÜ Kimlik Tespiti Diş Travmaları Isırık İzleri Isırık İzlerini Analizi...33

5 5.3.2.Model Otopsi Protokolü TÜRKİYE DEKİ YASAL DURUM...37 TARTIŞMA VE SONUÇ...40 ÖZET...41 KAYNAKLAR...42 ÖZGEÇMİŞ...44

6

7 1.GİRİŞ İşkence insanlık dışı bir uygulama olarak değerlendirilir. İnsan Hakları Bildirgesi'ne göre, işkence neredeyse evrensel olarak çok ciddi bir insan hakları ihlali olarak görülür. Ancak tüm dünyada yapılan yasal düzenlemelere yaptırımlara karşın tamamen ortadan kaldırılamamıştır. Hatta birçok devletin imzaladığı, işkenceyi yasaklayan maddelere yer verilmiş olan Üçüncü ve Dördüncü Cenevre Konvansiyonu, Birleşmiş Milletler in İşkenceye Karşı Konvansiyonu gibi anlaşmalara rağmen, Uluslararası Af Örgütü gibi kuruluşlar tarafından elde edilen verilerle, bu konvansiyonları imzalayan her üç ülkeden ikisinin istikrarlı bir şekilde bu konvansiyon ve anlaşmaları ihlal ettiği ortaya koyulmuştur. İşkence türleri arasında sayılan dental işkence yöntemleri adli dişhekimi tarafından dikkatli bir inceleme ile ortaya çıkarılabilir. Bu nedenle böyle bir iddia olduğunda adli diş hekiminden görüş alınması çok önemlidir..

8 2.GENEL BİLGİLER 2.1. Adli Bilimler Adli bilimler, yargılama etkinliğinde gerçeğe ulaşılması için pek çok bilim alının birlikte gerçekleştirildiği bilimsel çalışmaların konusunu oluşturmaktadır. Adli bilimler kapsamındaki konular hem çok bilimli, hem de bilimler arası niteliktedir. Adli tıp ekseninde gelişen adli bilimler, bugün giderek alanını genişletmektedir. Adli palinoloji, adli entemoloji, adli grafoloji, adli toksikoloji, adli otomotiv, adli diş hekimliği, adli hemşirelik, balistik, adli psikiyatri, adli antropoloji, adli sanat, adli spor, tıp hukuku gibi konular, adli bilimlerin ilk akla gelen ve giderek önemi artan alanlarından bazılarıdır(1). Bu alanlarda Türkiye de teknik açıdan gelişim hızlıdır. Son yıllarda, pek çok adli bilim alanı için gerekli laboratuarlar açılmıştır ve çalışmalar yürütülmektedir. Bunun yanında sürekli kongreler yapılarak farklı alanda çalışan farklı meslekte insanların farklı bakış açıları görme olanağı kazanırken yüksek lisans ve doktora programları ile adli bilimcilerin yetiştirilmesine büyük bir önem verilmektedir(1). Hukukçular yönünden adli bilimlerin yalnızca savcı olacakları ilgilendirdiği düşüncesi yanlıştır. Adli tıp ve adli bilimler, ceza hukuku yanında aile hukuku ticaret hukuku, medeni usul hukuku gibi özel hukuk dallarında da büyük önem taşımaktadır. Örneğin cinsel istismar sadece bir ceza hukuku konusu değildir,; cinsel istismar, aile hukukuna velayet, kişisel ilişkinin kurulması gibi yargılamalarda verilen kararları yakından ilgilendiren, sadece hukukçu bakışıyla çözümlenemeyecek çok bilimli bir olgudur. İstismara uğrayan nasıl iletişim kurulacağını bilmek, birden çok muayenenin birey üzerinde bırakacağı etkiyi bilerek bunun önüne geçmek, hukukçuların ancak hekim, psikolog, sosyal çalışmacılarla birlikte çalışarak altından kalkabileceği bir iştir(1). 2

9 Görüldüğü gibi, insan odaklı olmayan, tek yönlü yapılan çalışmalar, sadece yetersiz değil aynı zamanda insan haklarının ihlaline de yol açmaktadır. Adli bilimler; bilirkişiliğin nasıl, nerede, hangi ilkeler ışığında, kimler tarafından yapılacağı, bilirkişi raporlarının kararlara nasıl etkide bulunacağı konusunda da önemli rol oynar Adli Bilimlerin Konuları Adli Bilimler Tıp, Fen ve Sosyal Bilimler alanındaki bilgilerin adalet hizmetinde kullanılabileceği tüm alanlarda çalışır. Bu alanda adli tıp uzmanından toksikoloğa, serologdan hukukçuya, polis akademisi mezunlarından mühendislere, bilgisayar programcılarından psikologlara kadar geniş bir yelpazede meslekgrubundan çalışanlara ihtiyaç vardır. Başlıca çalışma alanı olarak sayılabilcekler ise; -Adli Patoloji -Adli Psikiyatri -Adli Toksikoloji -Adli Seroloji -Adli Travmatoloji -Adli Hemogenetik -Adli Otomotiv -Balistik -Adli belge incelenmesi -Adli Entomoloji ve Adli Mikrobiyoloji -Adli Meteoroloji 3

10 -Adli Odontoloji -Adli Antropolojidir (2). Günümüzde adli bilimlerin konu edindiği alanlar bu sayılanların dışında da birçok alanı kapsamaktadır. 4

11 3. ADLİ DİŞ HEKİMLİĞİ 3.1. Adli Diş Hekimi Adli diş hekimliği, adli tıbbın önemli dallarından biridir. Tıbbi kimlik tespitinde diş hekimleriyle yapılan konsültasyonlar sonunda dişler ve diş restorasyonlarından yararlanılabilmesi adli diş hekimliğinin önemini ortaya koymuştur. Dünyada kazaların özellikle deniz ve hava kazalarının artması, cesetlerin tanınmaz halde, olması kimlik tespiti için dişler ve diş restorasyonlarının kullanılmasını gerekli kılmaktadır. Bu nedenle adli diş hekimleri; adli hekim, polis, patalog ve mahkemelerle ortak çalışmalıdır(3). Adli odontoloji birtakım kriminallarda canlı veya cansız halde iken mağdur ve uçlu kişilerin kimliklerinin saptanmasını sağlayan ve diş bilimine dayanan bir bilim dalıdır. Dişlerin adli vakalarda önem taşımasının sebepleri; -Dişlerden kimliklendirmede her insanda bir tür kalıtımsal özellik ve daha sonra insan eliyle meydana getirilmiş kazanılmış bir özellik bulunması sonucunda bütün bireylerin eşsiz olduğu teorisi esas alınır. -Bir bireyin ağzında 32 diş ve her dişin 5 yüzeyi bulunduğundan, incelenebilecek 160 farklı yüzey vardır ve tek yumurta ikizlerinde bile aynı diş dizisini bulmak mümkün değildir. -DNA analizinde, kemiğe göre daha hızlı; kan,ter ve diğer vucut sıvılarına göre daha doğru sonuçlar verir. şeklinde sıralanabilir... Odontolajik çalışmaların amacı; -Mağdurların üzerindeki diş izlerinin tanımlanması 5

12 -Şüphelilerin diş izlerinin mağdurdan elde edilen verilerle karşılaştırılması -Adli bilim kuruluşlarının diş kayıtları yardımıyla mağdur kimliklerinin tespiti -İskelet ve kemik kalıntıları üzerinden cinsiyet yaş tahmini -DNA analizi yardımıyla mağdurların kimlik tespiti Adli odontolojinin çalışma alanları; Cinsel istismar Cinayet Yangın Doğal felaketler Silahlı olaylar İşkence Ülkemizde adli diş hekimi sayısı çok azdır. Ancak her diş hekimi kimlik tespiti konusunda bilirkişi olarak atanabilir ve görüşü alınabilir. İdeal bir olay yeri incelemesinde adli hekimle birlikte adli diş hekimi de olay yerinde bilgi toplamalıdır. Eğer varsa ölüm öncesi kayıtlar toplanıp incelenmelidir. Bu amaçla gelişmiş ülkeler, diş hekimlerine sistematik arşiv tutma zorunluluğu getirmiştir. Adli hekim ile çalışan adli diş hekimi ölünün yaşı, coğrafi bölgesi, alışkanlıkları, ırkı, mesleği ve bazı mevcut hastalıkları hakkında tahminde bulunabilir(5,7). Dişlerin kimlik tespitinde yardımcı olarak kullanılması fikri ilk defa 1887 yılında ortaya atılmış ve aynı yıl Paris teki Odontoloji Cemiyeti nin toplantısında kabul edilerek uygulanmaya başlanmıştır(5). 6

13 Sassouni, 1963 te bir adli diş hekiminin yalnız çene ve dişleri değil, kraniofasial karakterleri içine alan yüz ve başın bütünüyle dikkate alınması gerektiğini belirtmiştir(3). Adli diş hekimliğinin en önemli dallarından biri çenelerin ve özgün dişlerin niteliklerinden yararlanarak kimlik belirlemedir. Dişe ait bulguları önemli yapan faktör gerek dişlerin gerekse kemik destek yapıların bireysel karakteristikleridir. İnsan dişlerinin özellikleri parmak izi gibidir ve ikizlerde bile farklılık taşımaktadır. Bu nedenle dolgular, protezler, ortodontik apareyler yanı sıra ısırık izleri de kimlik tespitinde çok önemli rol oynamaktadır. Isırık izlerinin analiziyle zanlı bulunabildiği gibi saldırının amacı da tespit edilebilir(4,5,8). Adli diş hekiminin ilgilenmesi gereken bir diğer bilim dalı da fizik antropolojidir. Kafatası ölçümleri, frontal kemik yanlarının birleşme şekilleri, sütürlerin kapanma durumlarının incelenmesi fizik antropolojinin önemli bölümlerindendir ve bunlar diş hekimine iskelet çalışmalarında yardımcı olur(5). Dental kimlik tespitinde dikkat edilmesi gereken üç önemli nokta vardır. Öncelikle mağdurun kimliği tespit edilmeye çalışılmalıdır. İkinci olarak mağdurun varsa dental kayıtları incelenmeli ve son olarak mağdurun arkadaş veya tanıdıkları aracılığıyla dişlerindeki tipik özellikler sorgulanmalı, toplanan bilgiler bir araya getirilerek değerlendirilmelidir(3) yılında Norveç te bir dağ otelinde çıkan yangında 24 kişi ölmüş ve unların kimlikleri diş hekimi tarafından tespit edilmiştir. Yine 1960 yılındaki bir deniz kazasında da gemide yanan bir genç kızın kimliği diş hekiminin kayıtları ve araştırmaları sonucu, azı dişindeki amalgam dolgu sayesinde tespit edilmiştir(3). 7

14 Bu örnekler adli diş hekimliğinin önemini vurgulamakta ve diş hekimlerinin astalarına ait dosya tutmalarının, her türlü restorasyon, çekimlerini bu dosyaya kaydetmelerinin ve röntgen filmlerini arşivlerinde saklamalarının gereğini ortaya koymaktadır Adli Diş Hekiminin Kimlik Tespitinde Yararlandığı Özellikler 1-Dişler: Dişlerin isimlendirilmesi için çeşitli yöntemler kullanılmaktadır. Bu konuda bir standardizasyon henüz sağlanamamıştır. Bu nedenle adli amaçla yapılan araştırmalarda diş hekimi her dişi kolaylıkla anlaşılabilecek şekilde açıklamalıdır(5). Ayrıca kimlik belirlenmesi gerektiğinde diş hekiminin farklı ülkelerde kullanılan farklı sistemlerden haberdar olması ve olguda hangi yöntemin kullanıldığını anlaması gerekir(5). 2-Dental Kayıtlar: Diş hekimleri hastalarının isimlerini, doğum yerlerini, doğum tarihlerini, adreslerini, dolgularını, çekimlerini, varsa eksik dişlerini ve restorasyonlarını hasta kartına kaydetmelidir. Bu kayıtların ve ilgili tetkiklerin yirmi yıl saklanması gereklidir. Ancak adli diş hekimlerinin kayıtları daha fazla ayrıntı içermelidir. Örneğin tüm dişler açıkça belirtilmeli, eksik ve fazla dişler, oklüzyon, dişetlerinin durumu, çürükler ve restorasyonlar açıkça kaydedilmelidir(5). 3-Radyografi: Kimlik tespitinde radyografilerin kullanılmasının gerekliliğini Schüller 1943'de belirtmiştir. Ancak 1927'de radyografiler Culbert ve Law tarafından ilk kez kullanılmıştır. Culbert ve Law kafatasındaki pnömatik boşlukların radyografilerini çekmişler ve radyografilerinin dentifikasyonlarda kullanılabileceğini, frontal ve sfenoidal sinüslerin farklı kişilerde farklı görünüm verdiğini kanıtlamışlardır(3). 8

15 4-Damak İzleri: Damağın ön kısmındaki ruga denilen kırışıklıkların kişiye özgü ve devamlı olduğu düşünülmektedir. Lysell ve Sassouni, rugaların hayat boyu değişmediğini ancak her olayda kullanılamayacağını bildirmiştir. Ayrıca yaşlılarda ruga sayısında belirgin bir azalma olduğu saptanmıştır. Rugalar ancak yumuşak dokuların var oldugu hallerde kimlik tespitinde kullanılabilir(5). 5-Dişlerin Fotoğraf Kayıtları: Kartlar üzerine kaydedilmiş dişlerin durumları bütün ayrıntıları kapsayamaz bu nedenle intraoral fotoğraflar çekilmelidir(5). 6-Cinsiyet: Kimlik tespitinde diş ve çenelere ait bazı karakteristik özellikler de yardımcı olabilir. Örnek vermek gerekirse mandibula erkeklerde V şeklinde ve dik açılı, kadınlarda ise U şeklinde ve geniş açılıdır. Ancak bunlar çok güvenilir olmadığından olguda diş ve çeneden başka kalıntı olmadığı hallerde kullanılabilir(5). 7-Irk: Dişlerin ırksal olarak şekilden çok büyüklük farkları vardır ancak bu farklar ırk ayrımında zayıf bir kriterdir. Belli ırklarda predominant bazı özellikler vardır ki bunlar adli diş hekimince değerlendirilerek kimlik tayininde kriter olarak kullanılabilir (5). 8-Dişlerde meslek, alışkanlık ve sosyal durum hakkında ipucu olabilecek bulgular: Dişler ve ağız incelenerek kişilerin meslek, sosyal durum ve alışkanlıkları hakkında da bilgi edinilebilir. Örneğin; pastacıların diş kolelerindeki çürükler, çok çay içenlerde diş renklerinin koyulaşması, diş gıcırdatanlarda dişlerin çiğneyici yüzeylerinin aşınması gibi(5). 9-Protezlerin incelenmesiyle elde edilecek bulgular: Dişler ve protezler suda boğulma ve yangın gibi durumlarda oldukça iyi korunurlar. Bu nedenle olgularda dişler ve protezler dikkatlice incelenip kaydedilmelidir(5). 9

16 10-Yaş tayini: Dişlerin incelemesi ile yaş tayininin tarihçesi 19. Yüzyıla dayanmaktadır. Dişlerin incelenmesiyle bir yetişkinin yaklaşık yaşının bulunması olanaklıdır. Dişlerle yaş tayininde süt dişleri ve daimi dişlerdeki gelişme, erupsiyon zamanları, dişlerde oluşan aşınmalar, pulpa ve destek dokularda oluşan değişiklikler gibi verilerden yararlanılır (3,5) Adli Diş Hekiminin Veri Toplamada İzleyeceği Yol Olay yerinde Mağdur yaşıyorsa ve vücudunda ısırık izleri varsa öncelikle yara fotoğraflanmalı, bu bölgeden tükürük ve ölçü alınmalıdır. Mağdur ölmüş ise vücudun fotoğrafı alınmalı, dental inceleme yapılmalı, incelenmek üzere çevreye yayılan dişler, dolgular ve protezler uygun şekilde toplanmalıdır (5) Morgda şema çizilmeli, radyografi alınmalı,model hazırlanmalı, diş yönünden yaş tayini yapılmalı ve olay yerinde bulunan dental parçalar incelenmelidir (5) Dental İnceleme Setinde Bulunması Gereken Aletler 1- Ayna, probe, twceyers gibi normal muayene aletleri, 2- Üzeri santimetreli plastik cetvel, 3- Aydınlatılmış bir ağız aynası, 4- Operasyon aletleri, 5- Değişik boyda naylon torbalar, 6- İz toplama küvetleri, 7- İspirtolu lamba, model mumu ve mum bıçağı, 10

17 8- Ölçü maddesi, 9- Cilalı metal dil depressörü, 10- Dental plaster, 11- Bozulmayan eldivenler(5). Bu aletlerin yanı sıra fotoğraf makinesi, teyp ve portatif x-ray cihazı da olmalıdır (5) Adli Diş Hekimliğinde Radyografi Röntgen tüm dental kayıtların en sağlıklısıdır ve ölüm öncesi ve sonrası arşılaştırmalarda yaygın olarak kullanılır. Çünkü röntgen kökün şeklini, pulpal kanalın şeklini, dolguların şeklini, anormallikleri, kemiğin trabeculation paternini, çürükleri, diş oluşumunu ve çatlakları sağlıklı biçimde ortaya koyar. Kimlik tespitinde tek bir dental röntgeninin tam yazılmış dental kayıttan çok daha değerli olduğu ayrıca kabul edilir (5,6,7). En yaygın kullanılan dental radyograflar bitewing ve periapikal filmlerdir; (Resim 1) bunlar ağız içidirler ve ağız dışı olan lateral plakadır. Resim 1. Radyografik görünüm Bitewing, erken evrelerde bile interproksimal çürükleri, dolguların altındaki ikinci derece çürükleri, alveolar cresti, dolguların ana hatlarını ve dolguların 11

18 altındaki çeşitli cement leri ve tedavileri göstermede çok değerlidir. Periapikal radyograf genellikle üç diş üretir ve periodontium un patolojik koşullarının varlığını, trabeculation paternini, maksila sinüsünün ana hattını, anatomik sınır taşlarını, kırıkları, çeşitli kök kanal dolgu tiplerini, iç ve dış erimeleri, korunmuş kök uçlarını ve çürükleri göstermede olağanüstüdür (3,5,8). Panaromik radyograf genel dişleri ve onları saran yapıları çabucak taramanın kusursuz bir yoludur; bu nedenle, bir kitle felaketinde son derece önemlidir. Çene çatlaklarının, hastalıkların, korunan kök uçlarının, anatomik sınır taşlarının, maksilla sinüsünün ve diş gelişiminin saptanmasında da iyidir. (Resim 2 ). Resim 2. Panaromik Radyografi Lateral plate radyograf çene ve kök gelişimini, frontal sinüslerin iç ve dış plakalarını, kapanış ilişkilerini, çene çatlaklarını ve yukarı servikal spine ı sergilemede kullanılır ve orofarinksteki yabancı maddeleri ortaya koyabilir ( Resim 3 ) (4,7,8). 12

19 Resim 3. Lateral Sefalometrik ve Okluzal Radyografi 3.6. Adli Diş Hekimliğinde Fotoğraf Çekimi Dental fotoğraf diş kaydı eksik olduğunda veya yazılı hiçbir dental kayıt olmadığında kalıcı, kapsamlı dental kanıtlar elde etmede hızlı, kolay ve sağlıklı bir yöntem olduğundan çok değerlidir. Fotoğraf çeşitli dolguların ana hatlarını ve tiplerini, hem operatif hem de protez diş hekimliğinde kullanılan materyalleri, dişlerin hizasını, şekillerini ve ölçülerini, kapanışı ve çevredeki oral epitelyumun durumu göstermede kullanışlıdır. Bu fotoğraflar öncelikle yüzün ve çenenin yakın çekimleridir ve en ideali maksilla ve mandibula dişlerinin dudak ve kapanış yüzeylerini ve kapanışta çenelerin ilişkisini içermesidir. Böyle bir bilgi başka kanıtları takviye etmede ve tamlamada çok yararlıdır ve şüphesiz ki başka kanıt olmadığında son derece önemlidir(resim4) (4,8). Resim 4. Ağız içi görünüm 13

20 3.7. Tarihte Adli Diş Hekimliği Diş kanıtlarının, MÖ 2500 yılına kadar geri gittiği Leek tarafından açıklanmıştır ve Giza da bir mezarda Junker tarafından altın telle birbirine bağlanmış iki azı dişi bulunmuştur. Danielson diş izlerinin tam olarak kişiyi yasal anımlamada kullanılmasının 900 yıl öncesine kadar geri gittiğini gözlemlenmiştir. onuç olarak, dişçilik alanındaki bu uzmanlık dalı kesinlikle yeni değildir (9,10) da Carlisle Cumberland Assizes de bir hırsız suç işlerken peynir üzerinde bıraktığı diş izlerinden tanımlanmıştır (9,11) de Chantilly de bir katil kurbanın vücudu üzerinde bıraktığı diş izleri onun dişleriyle uyumluydu ve bu durum delil olarak kabul edilecek mahkum etmede kullanıldı (12) da Welty ve Glasgow bir sistem geliştirdi; bu sistemde bir bilgisayar kullanılarak bir dakika içinde diş bilgilerine sahip 500 kadar kart taranabiliyordu. Ertesi yıl Tattersall Hollerith sistemi delikli kart taraftarı olduğunu yazdı ve bunun diş bilgileri toplamada çok yararlı olabileceğini kanıtladı (12,13) da Tunbridge Wells de bir kadın kurbanın memesi üzerinde bir diş izi saptandı. Düzensiz diş modelleri kurbanın üzerindeki diş izleriyle uyuşunca kadının kocası tutuklandı.(12,13) Diş kanıtları 1849 dan beri mahkemede kabul edilmektedir (13,15) da Harmeling, Schuh ve Humphreys tarafından yayınlanan bir makalede bir kitle felaketini kontrol altına alacak planlı prosedürler açıklandı. Bu modelin bir uçak kazasında 57 vücuttan 45 inin tanımlanmasında çok başarılı olduğu ispatlandı ve diş hekimliği mesleği üyelerinin felaket ekipleri organize etmelerine yardımcı olabileceği kanıtlanmış oldu (15). 14

21 1960 ların sonunda diş felaket ekiplerinin organizasyonuna daha çok önem verildiği görüldü ve prosedürler ve önerilen yönergeler tartışıldı ve ABD nin farklı kısımlarında birkaç felaket ekibinin organize edilmesiyle sonuçlandı. Organize olduktan kısa süre sonra bunlardan biri kendi alanında bir uçak kazasının kurbanlarını tanımlamada çok başarılı oldu (9,10,14). Dünyada adli odontolojiye olan ilgi gittikçe artmaktadır. Bu alanda Dünyanın farklı kesimlerinde benzer gruplara ilaveten İskandinavya Adli tıp Odontoloji Cemiyeti, Federation Dentaire Internationale, Kanada Adli tıp Bilimler Birliği, Amerikan Adli tıp Odontoloji Cemiyeti ve Amerikan Adli tıp Bilimler Akademisi gibi organizasyonlar vardır (15). 15

22 4. İŞKENCE İşkenceye karşı 1984 tarihli Birleşmiş Milletler sözleşmesinin 1. maddesinde belirtildiği üzere işkence; bir şahsa veya 3. şahsa, bu şahsın veya 3. şahsın işlediği veya işlendiğinden şüphe edilen bir fiil sebebiyle, cezalandırmak amacıyla bilgi veya itiraf elde etmek için veya ayrım gözeten herhangi bir sebep dolasıyla bir kamu görevlisinin veya bu sıfatla hareket eden bir başka şahsın teşviki veya rızası veya muvafakatıyla uygulanan fiziki veya manevi ağır acı veya ıstırap veren bir fiil anlamına gelir (19). İnsanlığın ortak mirası olan işkence yasağı, modern insan hakları hukukunun da en temel kurallarından birini oluşturmaktadır. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, sözleşmenin işkenceyi yasaklayan 3. maddesinin, demokratik ve hukukun üstünlüğüne dayalı toplumların en temel değerlerinden birini koruduğunu, bu nedenle olağanüstü durumlar dahil olmak üzere hiçbir istisnasının bulunamayacağını belirtirken, işkence ve kötü muamele yasağı olmaksızın bir insan hakları rejiminin olmayacağını vurgulamaktadır. İşkence yasağının devletlere yüklediği iki temel yükümlülük bulunmakta olup, devletin işkence eylemlerini ajanları aracılığıyla işlememesi ve hoş görmemesi, devletin esasa ilişkin (subsantive) ödevini, diğer bir deyişle negatif yükümlülüğünü oluşturmaktadır. Bunun yanında, devletin işkencenin hiç gerçekleşmemesi için gerekli yasal ve yapısal düzenlemeleri gerçekleştirmesi, ancak tüm çabalara rağmen ihlal iddiaları ortaya çıktığında ise, bunların doğruluğunu araştırıp, yaptırım ve giderim mekanizmalarını işletmesi gerekir. Bu da işkence yasağının ikinci temel yükümlülüğüne, usule ilişkin ödeve (procedural) veya pozitif yükümlülüklere tekabül etmektedir. 16

23 Türkiye İnsan Hakları Vakfı nın Türkiye de 1980 askeri darbesini izleyen dönemde yaptığı çalışmalar, ülkemizde 1 milyonun üzerinde işkence mağdurunun olduğunu göstermektedir. Kararlı şekilde izlendiği açıklanan sıfır tolerans politikalarına rağmen Türkiye de de son yıllarda işkencede artış olduğu insan hakları örgütlerinin 2006 ve 2007 raporlarında ortaya konmaktadır. Bu nedenle sağlık alanında çalışan herkes, hastalarda rastladıkları, eski ya da yeni travmayla ilişkisi olabilecek her türlü sağlık sorununun işkenceyle ilgili olabileceğini hatırında tutmalıdır. Adli soruşturma basamaklarında yer aldıkları için işkence gördüğü iddiasında bulunan hastalarla daha fazla karşılaşma durumunda olan hekimler kadar, kliniklerde çalışan hekimlerin de işkencenin ciddi bir sorun olarak varlığını sürdürdüğü konusunda bilinçli olması, bir tıbbi bulgunun işkenceye bağlı olduğunu saptamanın ilk adımıdır (16). Dünya Tabipler Birliği ise Ekim 1975 de Tokyo da yapılan 29 uncu Genel Kurulu nda işkenceyi şöyle tanımlamıştır: İşkence, yalnız başına ya da bir yetkilinin emri altında davranan bir ya da birden çok sayıda kişinin, bilgi edinmede, itiraf almak ya da bir başka nedenle, kasıtlı, sistemli ya da düşüncesiz biçimde, bir başka kişiye zor kullanarak, ona fiziksel ya da ruhsal yönden acı çektirmesidir (20). 4.1.İşkencenin Tarihçesi İşkence pek çok ülke ve devlet tarafından uygulanmıştır. Örneğin Roma mparatorluğu'nda bir kölenin ifadesi yalnızca işkence altında alınırsa kabul edilirdi, kölelerin kendi istekleri ile gerçeği söyleyebileceklerine güvenilemeyeceği varsayımına dayanılıyordu(21). 17

24 İlk ve orta çağ filozofları (örneğin Aristoteles ve Francis Bacon) adalet isteminde dikkatli bir şekilde gözlemlenen işkence uygulamasının güvenilir destekçileri oldular(21). Avrupa'nın hemen her yerinde orta ve yeni çağ mahkemeleri davalının uçuna ve sosyal statüsüne göre işkence yaptırmıştır. İşkence adalet sisteminde meşru görülürdü ve itiraf ettirmek, suç ortaklarının isimlerini almak gibi amaçlarla kullanılırdı. Sıklıkla idama mahkûm edilen davalılar suç ortaklarının kimliklerini açıklamaları için infazdan önce son bir kez işkenceye alınırlardı. Engizisyon mahkemelerinde işkence kullanımı 1252yılından itibaren başlanmış ve 1816'da Katolik kilisesi tarafından yasaklanmıştır. Bu zaman aralığında güçlü kimseler kendi işkence odalarını kurmuşlar, toplumun aşağı kesiminden insanları sokaklardan kaçırarak icad ettikleri prosedürleri üzerlerinde uygulamışlar, hangi tekniklerin daha etkili ve vücudun hangi bölgelerinin daha duyarlı olduğunu dikkatli bir şekilde araştırarak uygulamalarını geliştirmişlerdir(21). Orta çağdan 18. yüzyıla değin işkence yasal soruşturmalar ve mahkemelerde tiraf ve ifade almada meşru olarak kullanılıyordu. Bazı seküler mahkemelerin dini olanlardan daha vahşi uygulamalarda bulunduğu görüldüyse de, Will ve Ariel Durant'ın "İnanç Çağı"nda belirttikleri gibi çoğunlukla en acımasız ve canice işkenceler hükümetler tarafından dikbaşlı mahkumlar üzerinde değil, dindar rahipler tarafından "kafirler" üzerinde uygulanmıştır(21). Örneğin İspanya'da Dominikan tarikatına mensup rahipler dehşetli bir şekilde yaratıcı işkenceciler olarak ün salmışlardı(21). 18

25 4.2.İstanbul Protokolü İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı, Aşağılayıcı Muamele veya ezaların Etkili Biçimde Soruşturulması ve Belgelendirilmesi için El Kılavuzu'nun (İstanbul Protokolü) amacı, işkence ve kötü muamele gördüğünü öne süren bireylerin değerlendirilmesi, işkence iddialarının incelenmesi ve bu tür bulguların yargı mercilerine, soruşturma yapmakla yükümlü diğer kurumlara raporlanması için uluslararası kuralları belirleyen bir başvuru kaynağı olmaktır. El Kılavuzu, İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı ve Aşağılayıcı Muamele veya Cezaların Etkili Biçimde Soruşturulması ve Belgelendirilmesine Kılavuzluk Eden İlkeleri de içermektedir. ilkeler, işkencenin etkili bir biçimde belgelendirilmesini sağlamak için Devletlerin uyması gereken asgari standartları belirlemektedir. El Kılavuzunun içerdiği kurallar, statik bir metin, protokol olarak algılanmamalıdır. El Kılavuzu'nda yer alan kurallar, İlkeler bölümünün içerdiği minimum standartların ayrıntılı bir biçimde ele alınmasıyla oluşturulmuştur ve bu kurallar, eldeki kaynaklar makul bir biçimde değerlendirilerek uygulanmalıdır(22). El Kılavuzu ve İlkeler, 15 ülkeye dağılmış olan 40 örgüt veya kurumu temsil eden, hukuk, sağlık ve insan hakları alanında çalışan 75'ten fazla uzmanın üç yıllık araştırma, analiz ve taslak metin yazımı çalışmalarının ürünüdür. Şili, Kosta Rika, Danimarka, İngiltere, Fransa, Gazze, Almanya, Hindistan, İsrail, Hollanda, Güney Afrika, Sri Lanka, Türkiye ve Amerika Birleşik Devletleri nden gelen adli tıp uzmanları, hekimler, psikologlar, insan hakları gözlemcileri ve avukatların ortak çalışmasıyla bu El Kılavuzu tasarlanıp hazırlanmıştır(22). 19

26 İstanbul protokolüne göre, devletlerin işkencenin önlenmesine ilişkin yasal yükümlülükleri(22): İşkenceyi önlemek için etkin yasal, idari ve diğer tedbirleri almak.(mazeret ne sürülemez!) Kişiyi işkence göreceğini bildiği ülkeye iade etmemek, işkenceyi başka lkeye sığınma gerekçesi saymak, ülkelere işkence davalarında yardımcı olmak. İşkence eylemine aktif yada pasif katılmayı, göz yummayı, örtbas etmeyi ceza gerektiren bir suç saymak. Gözaltı (yer ve süreler) ve sorgulama uygulamalarını, evrensel hukuk normlarına ve sözleşmelere uygun şekilde yapmak. İşkence altında alınan ifade ve itirafların mahkemede delil olarak kullanılmamasını sağlamak. İlgili tüm personeli işkencenin önlenmesi konusunda eğitmek. İşkence faillerinin hızlı ve tarafsız şekilde yargılanmalarını ve etkin ceza almalarını sağlamak. Mağdurların haklarını tazmin etmek, tedavi ve rehabilitasyonlarını sağlamak(22). İstanbul protokolünün amaçları(22): İşkence ve kötü muamelenin araştırılması ve dokümantasyonu için luslararası minimum standartları oluşturmak İşkenceyi soruşturanlara, sağlık çalışanlarına referans veya dayanak oktası olmak, bağımsız ve güvenli çalışmalarını sağlamak 20

27 Devletlerin bireyleri işkence ve kötü muameleden etkin bir şekilde oruyabilmesini sağlamak, Suçluların yargılanabilmesi için bilimsel kanıtları ortaya çıkarmak İnsan hakları araştırmaları ve gözlemleri, siyasi sığınma talepleri, ağdurların savunması konularına ışık tutmak İşkence sonrası bireylerin tedavi ve rehabilitasyonuna katkı sağlamak İşkence konusunda toplumsal ve uluslararası farkındalığı ve işbirliğini arttırmak(22). İstanbul protokolü şeması(22): 1- Olgu Bilgisi Muayene tarihi - muayeneyi isteyen makam (ad - görevi) Evrak ve rapor numarası Muayene / değerlendirme süresi : saat.. dakika Olgunun adı soyadı / cinsiyeti / D.tarihi ve yeri / Kimlik no Muayene nedeni Klinisyenin adı - soyadı Tercüman var mıydı? (evet - hayır) / tercümanın adı - soyadı Bilgilendirilmiş onam alındı mı? (evet hayır neden?) Olguyla beraber gelen kişi / adı soyadı - görevi Muayene sırasında mevcut kişi(ler) / ad soyadı - görev(ler)i Olgu muayene sırasında kısıtlandı mı (evet neden-nasıl/hayır) Tıbbi raporun iletildiği kişi / adı soyadı görevi - kimlik no Verildiği tarih saat 21

28 Tıbbi değerlendirme hiçbir kısıtlama olmadan gerçekleştirildi (evet / hayır ne gibi kısıtlamalar) 2- Klinik Hekimin Özellikleri: Tıbbi özgeçmişi ve deneyimleri 3- Tanıklığın doğruluğu beyanı: (mahkemede şahitlik için) Bilgim ve inancıma dayanan ifadeler dışında, aşağıda sunulan bulguları ahsen biliyor ve doğru olduklarına inanıyorum. Kişisel bilgim ve inancıma bağlı olarak yukarıda yer alan raporum hakkında şahitlik yapmaya hazırım 4- Kişi Hakkında Bilgi: Yaş,iş,eğitim,tıbbi özgeçmiş 5- İşkence ve Kötü Muamele İddiaları: Kronolojik ve kendi ağzından 6- Fiziki semptom ve kısıtlılıklar 7- Fiziksel Muayene: Psikolojik öykü-muayene İşkence öncesi sonrası öykü, bulgu, madde kullanımı, toplumsal fonksiyonlarının değerlendirilmesi (işlev zayıflığı yada kaybı) 8- Fotoğraflar 9- Tanı koyucu testlerin sonuçları 10- Konsültasyonlar 11- Bulguların yorumlanması: a)fiziksel bulgular b)psikolojik bulgular 12-Yorum ve Öneriler: Öykü-bulgular-test sonuçları ve işkence yöntemleri arasındaki uyumluluk hakkında kanaat beyanı ve tedavi tavsiyeleri 13-Gerçeklik beyanı: (mahkemede şahitlik için) Ben yalancı şahitliğin cezaya çarptırılabilir olduğu. ülkesinin kanunlarına ygun olarak işbu raporda beyan edilen bilgilerin gerçek ve doğru olduğunu beyan ederim; işbu yeminli beyan../../.. tarihinde. Ülkesi /. şehrinde yapılmıştır. 14-Araştırma ve değerlendirmedeki kısıtlılıklar konusunda beyan (hücredekiler için) 22

29 Biz aşağıda imzası bulunan klinisyen(ler) serbestçe ve bağımsız olarak alışmamıza izin verildiği, vakayla hiçbir kısıtlama, önkoşul olmadan ve herhangi bir baskıya maruz kalmadan özel olarak konuşmamıza ve muayene etmemize izin verildiğini kişisel olarak onaylarız (yada tam tersi, şu kısıtlamalar ve müdahaleler altında çalıştık gibi ) 15-Klinisyen(ler)in imzası-tarih-yer 16-İlgili Ekler: Diyagramlar, test ve grafiler, konsültasyon raporları (22) İşkence Teknikleri İşkence Tekniği Fiziksel bulgular (Resim:5,6,7,8,9) 1-Genel: Nedbe dokuları, ekimozlar, laserasyonlar, farklı iyileşme dönemlerinde bulunan çeşitli kırıklar. 2. Ayak tabanlarına vurma (falaka): Ayak tabanlarındaki ve bileklerdeki yumuşak dokularda kanama, ayak kemiklerinde kırıklar, aseptik nekroz 3. Avuç içi ile aynı zamanda her iki kulak üzerine vurma: Kulak zarlarında yırtılma veya nedbe dokusu oluşumu, dış kulak hasarları. 4.Bir masa üzerinde vücudun üst yarısı desteklenmemiş halde iken karın üzerine vurma: Karında ekimozlar, sırtta yaralar, karın organlarında yırtılmalar 5.Kafaya vurma: Kafatası kırıkları, ekimozlar, hematomlar, beyin kanamaları 6.Bileklerden asma: Bilekler etrafında ekimoz veya nedbe dokuları, eklem hasarları. 7.Kollar veya boyundan asma: 23