TÜRK-İSLAM MEDENİYETİ

Transkript

1 ,._.'-'j"'''~ ~~ TÜRK-İSLAM MEDENİYETİ AKADEMiK ARAŞTIRMALAR DERCİSİ Kış ve Yaz Dönemlerinde, Yılda İki Kez Yayınlanan Uluslar Arası Hakernli Bir Dergidir. KONYA ÖZEL SAYISI Sayı S/ Kış Konya-2008

2 SELÇUKLULARDAN GÜNÜMÜZE KONYA'DA KARTALARMASI Yrd. Doç. Mehmet Büyükçanga * Özet: Gök maviliğinin rakipsiz hakimi olan kartal aynı zamanda sonsuzluğun sembolüdür. Orta Asya Türk mitolojisinde, doğayla ilgili inançlar ve Şamanlık bağınhlı olarak kartal, koruyucu ruh sayılmaktadır. Pek çok savaş aletinde kartal motifine rastlanması bu yüzdendir. Türklerde, Kartal Devlet Sembolü olmuş aynı zamanda av larda aile ekonomisine katkıda bulunmuştur. Çift başlı kartalların çift başı ve gagası ile gücünü iki kat artıracağı, sanat eserlerinde tasvir edilirken simetri mecburiyetinden çift başlı olabilir. Türk kartalları, astronomi ve takvim sembolü idiler. Bugün Konya'da çift başlı kartallar, Karatay Medresesi Müzesi'nde bulunan çinilerde, İnce Minareli Medresesi Müzesi'ndeki Konya Kalesinden getirilen taş kabartmalarda bulunmaktadır. Anahtar Kelimeler: Çift başlı kartal, İnce Minareli Medrese, Konya Kalesi THE MOTIFS OF THE TWO HEADED EAGLES IN THE KONYA Abstract:. The eagle, the unquestionable sovereign of the blue sky is alsa the symbol of the eternity. According to the Turkish Mythology and shamanism in Central Asia the eagle is supposed to be a spirit of protection. Because of this fact it is quite possible to see eagle motifson many of the instruments of war. In Turkish culture the eagle has become the symbol of govemment as well as being a supporting assistant in hunting. The belief might be that the two headed eagle would double its power or it might have been represented in that way because of symmetrical concerns. Turkish eagles were used as symbols in astronomy and on calendars. Taday, two headed eagles can be found on wall tiles in Karatay Museum and on the embossed stones in İnce Minare Museum which were brought from the Konya Castle. Key words: two headed eagles, İnce Minare Museum, the Konya Castle. * Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi Güzel Sanatlar Eğitimi Bölümü Resim Ana Bilim Dalı, Öğretim Üyesi 67

3 Giriş: 1982 yılında Selçuk Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Erol ~üngör, YÖK Başkanı Prof. Dr. İhsan Doğramacı'ya takdim edilmek üzere Uni~_ersite'nin ambleminden oluşan bir plaket hazırlamamı istediğinde, Uruversite Ambleminde bulunan çift başlı kartal dikkatimi çekti. Bilhassa Konya Kalesi'nden alınıp İnce Minareli Medrese MÜZesi'nde sergilenen Taşa rölyef kabartma şeklinde işlenen çift başlı kartalı bütün yönleri ile incelemeye karar verdim. Selçukluların simgeler dünyasını yansıtan sarayın ve sultamn simgesi olan çift başlı kartal figürüdür. İbn-i Bibi'ye göre: "Hükümdar çetrinin (çadır) kartalı, sultanların güneşine talih kanadını ve tüylerini gerdi ve kudret gölgesini yaydı." (Yani, Selçuklu sultanları bir yeri fethettiklerinde, tepesinde kartal bulunan çadırını kurdururdu.) (Arık, 2000: 76). Bu da kartalın aynı zamanda koruyucu unsur, kudret, kuvvet talih sembolü olarak düşünüldüğünü gösterir. Birçok şaman inançları da buna paralel özellik gösterir (Öney, 1976: 45). Pek çok savaş aletinde kartal motifine rastlanması bu yüzdendir. Hun çağından itibaren, temel özelliği üsluplaşma olan bu tarz özellikle hayvanlar dünyasını ele alıp doğal görüntüleri değişik bir yorumla yeni biçim kalıplarına dökmüştür. Kartal, boğa, aslan, kurt, pars, dağ keçisi, geyik, göçebe toplulukların tüm eşyalarının bezemelerinde karşımıza çıkar. /Arık; 2000: 76) H unlar ve İskitler le Avrupa'ya kadar yayılan hayvan üslubu Türklerin İslam'ı kabulünden sonra, Gaznelilerle Asya'nın güneyine, Abbasilerle başta Samarra olmak üzere Mezopotamya'ya, Büyük Selçuklularla İran, Irak ve nihayet Anadolu'ya kadar etkilerini göstermiştir. 10. yfuyıldan 14. yüzyıla kadar hayvan üslubu Türk-İslam sanatında önemli rol oynamıştır. Türkler, hem süsleyici, hem koruyucu tılsımı olan bu simgeleri, yeni Müslüman kültürleri ile uzlaştırarak uzun süre korumuştu. (Arık, 2000, 79) Moğolistan ve İran' da kartal soyluluk ve koruyuculuk simgesidir. 1. Devlet Sembolü Kartal Bir sembol veya fikrin, bir cemiyete mal olabilmesi için, her şeyden önce, o cemiyetin malı olması gerekiyordu. Bunun için de, o sembolün, bir cemiyetin dininde, geleneklerinde, efsanelerinde ve hatta bayrağında, işlenmiş olması gerekiyordu. (Öğel, 1972, 1128) Kartal, bir "Devlet Arması" olarak.. Avrupa'ya başlıca iki yoldan gelmiştir. İlk önce "Kuzey Türkleri" harekete geçmişler ve Orta Avrupa'ya da kurulan Macar krallığında kartal, bir devlet arınası olarak ortaya çıkh. Gerçi Attila'nın arınası da bir kartal idi. (Öğel, 1927:1128) Avrupa milletlerine en büyük tesirde bulunan, "Selçuklu Türkleri" olmuştur. Oğuz Türkleri'nin bütün boylarının arına ve sembolleri de, büyük veya küçük av kartall~dan meydana geliyordu. Selçuklu kartalı daha sonra 1435'de imparator Sicismunt tarafından Alman Milli Bayrağına arına olarak alınmıştır. (Erbek, 2003: 194). 68

4 Eski Türkler de her yiğidin, yani "Alp" ın başlıca üç büyük dilek ve sembolü vardı: 1. At; 2. Av Doğanı veya kartalı; 3. Av köpeği. Hükümdarlık sembolü, kudret kuvvet sembolü olan çift başlı kartal özellikle Diyarbakır Artuldu kalesinde, Konya kalesinde olduğu gibi sevilen bir motif olınuştur. (Öney, 1976: 45) 2. Türklerin Aile Ekonomisinde Kartal Kartal, Türklerin yalnızca uzaktan gördükleri, büyük ve yırhcı bir kuştari ibaret değildi. Türklerde kartal, kişilerin arkadaşı ve silahı oluyor; aynı zamanda Türk aile ekonomisi'ne de büyük iştirakte bulunuyordu. Türkler, kendilerine arkadaşlık eden, evinin yiyeceğini veren ve heyecanlı av sahneleri yaşatan av kartallarına büyük önem vermişler ve bu sahneleri, çok eski sanat eserleri üzerinde de canlandırrnışlardı. (Öğelr 1972: 1130) 3. "Çift Başlı Kartallar" ve Türk Mitolojisi Türkler, mitolojik ve kutsal kartallarını niçin çift başlı olarak düşünüyorlardı? Bahaettin Öğel' e göre çift başlı kartalların başlıca iki sebebi vardır: 1- Yedi başlı devler gibi, kartalın çift başı ve gagası ile gücünü artıracağı düşüncesi. 2- San' at eserlerinde tasvir edilirken sirnetri mecburiyeti. Konya' da, günümüzde yaygın olan kanaat, çift başlı kartalın Selçukluların doğu ve bah hakimiyetini sembolü olduğu yönündedir. 4. Türk Kartallari, Astronomi ve Takvim Sembolü idiler. Hun mezarlarından bulunmuş, kartallar yalnızca devlet arınası değil, aynı zamanda çok önemli astronomi ve din sembolleridir. (Öğelr 1972: 1143) Selçuklu devrinde, astrolojik inanca büyük yer verilınekteydi (Yılınaz, 1999: 462). 5. Çift Başli Kartal Motifinin Bulunduğu Konya' daki M üzeler 5.1. Karatay Medresesi Çini Eserler Müzesi Prof. Dr. OluçArık'ın 1985 tarihinden itibaren Kubad Abad Sarayı'nda yürüttüğü kazılar neticesinde çıkarılan çiniler üzerinde bulunan çift başlı kartallardır. Bunların bulunması sanat tarihinde Kubad Abad ve Anadolu Çinileri açısından olduğu kadar, genel İslam seramik sanahnda ilk kez görülmesi açısından da heyecan verici bir olaydır. (Arık, 2000: 75) Bunlar sarayın ve Sultan' ın sirngesidir. Kubad Abad Büyük Saray' ın çinllerin de çift başlı kartal, genellikle yıldız levhalarda yer alır. Bunlardan bir grupta, sır alhna ve krem renkli zemin üzerine siyah, kobalt mavisi, lacivert ve turkuaz boyalarla çift başlı kartal işlenmiştir. Kubad Abad çift başlı kartalları çift başları, sivri kulakları, damla şeklindeki gövdeleri, iri pençeleri, damla veya palmet şeklindeki kuyrukları ile tamamen hayali yarahklardır. (öney; 1976: 45). 69

5 incelediğimizde Resim: 1 Envanter No: 1292 Boyutları: 18 x 18,5 cm Kullanılan Teknik : Sıratlı. Analiz: Kare forrnlu şekilde çini üzerinde çift başlı bir kartal figürü ile rozet motifleri bulunmaktadır. Başlarının biri sağa, diğeri sola dönük, gövdesi cepheden kanatlar ve ayaklar ilki yana açık durumdadır. Gövdesi damla biçimindedir. Gövde ile kuyrukları bir topla birbirine bağlanmıştır. Kuşun gövdesine ve kanatıarına pul dokusu kazandırılmıştır. Figürün üç sağında bir solunda olınak üzere dört rozet rnotifi yer almaktadır. Figür koyu leke olarak karşınıza çıkar. Simetrik bir kornpozisyondur. Resim: 2 Envanter No: 1143 Boyutları: 22,4 x 22,3 cm Kullanılan Teknik: Sıratlı. Analiz: Sekiz köşeli yıldız biçimindeki çininin ortasında çift başlı kartal figürü iki adet nar rnotifi bulunmaktadır. Başları profilden diğerleri cepheden resrnedilrniştir. Başlarının biri sağa diğeri sola dönük, ayakları ile kanatları açık vaziyettedir. Dışa dönük kanatlarının uçları kıvrırn yaparak birer topla son bulur. Gövde de Arap alfabesi ile "Es-Sultan" yazılıdır. Bu yazıdan hükümdar arınası olduğunu arılıyoruz. Kuyruğunun üç adet olan dilimlerinden alttaki aşağıya doğru sivrilrnekte, yandakiler ise kavis çizerek yukarıya doğru içe kıvrılınaktadır. Kartalın başlarının arasına yukarı lale rnotifi yerleştirilmiştir. Figür koyu leke değerindedir. Beyaz renk dolayısıyla açık renkler hakimdir. Simetrik bir kornpozisyondur.. Kartal, koruyucu unsur, aydınlık, asalet ve hakimiyet sernbolüdür. Figür stilizyon yöntemine göre çalışılmıştır. (Büyükçanga (Eren), 2006: 56) Prof. Dr. Oluş Arık'ın Kubad Abad sarayında çıkardığı turkuaz, şeffaf sır altına siyah figürlü haç çiniler çok kaliteli bir işçilikle çalışılmış, çift başlı kartal figürleri mevcuttur. Bu kartalların bir kısmı haç levhalarının çapraz duruşuna göre cepheden görünecek şekilde haç'ın tam merkezine (Resim: 3) bir kısmı da haç kollarında yer almıştır. (Resim: 4) 6. Günümüzde Anadoluda Kartal Anadolu' da günümüzde de kartal rnotifi çok sevilınektedir. Bir çok kuruluş, kartalı kuruluşunun amblemi olarak kabul etmiştir. Bunların başında Hava Kuvvetleri Komutanlığı gelınektedir. Hava Kuvvetleri Komutanlığı'nın amblemi tek başlı kartaldır. (Resim: 6) Beşiktaş Kulübü'nün amblemi de kartaldır. Hala Kara kartallar diye anılınaktadır. 7. Konya' da Çift Başli Kartal Uzun yıllar Anadolu Selçuklu Devleti'nin başkentliğini yapan Konya bugün Anadolu Selçuklu açık hava müzesi gibidir. Selçuklu Kalesi'ni süsleyen 70

6 çift başlı karta}, bugün Konya arınası olarak kullanılmaktadır. Başta Konya Valiliği olmak üzere, Konya Büyükşehir Belediye Başkanlığı, Selçuk Üniversitesi, Konyaspor, Emniyet Müdürlüğü ve diğer bir çok kuruluşun amblemi olarak kullanılmaktadır. Bunlar: 7.1. Konya Büyükşehir Belediye Başkanlığı Konya Büyükşehir Belediyesi'nin amblemi de çift başlı kartaldır Selçuk Üniversitesi İsntini Selçuklulardan alan, 1975 de kurulan Selçuklu Üniversitesi, ön lisans, lisans, yüksek lisans ve doktora öğrencileri olmak üzere yaklaşık ' e yakın öğrencisi vardır. Selçuk Üniversitesi, 15 fakülte, 30 yüksekokul ve Meslek okulu, 4 Enstitü, 13 Araştırma ve Uygulama merkezinde eğitim-öğretim faaliyetlerini sürdürmektedir. İşte böyle büyük bir kuruluşun amblemi de çift başlı kartaldır Konya Spor "Konyaspor" bugün Türkiye 1. ligdedir, amblemi de çift başlı kartaldır Konya Emniyet Müdürlüğü Konya Emniyet Müdürlüğü'nün amblemi de çift başlı kartaldır. Sonuç: Yukandaki açıklamalar bize gösteriyor ki, tarihte bir çok Türkleıin yiyecekleri ve aile ekonomisi, terbiye edilen kartalların cinsine ve iyiliğine bağlı idi. Güdümlü ekonomiye sahip olan Türkler ise, kartallarım sadece zevk ve av sporu olarak ehlileştiriyor ve besliyorlardı. Kartal, Türk düşüncesi ile mitolojinin her yaruna el atmış ve Türkün kafasında önemli bir yer tutmuştur. Türk dininde kartal önemli bir motiftir. Mistik ve bahl bir anlam taşımıyordu. Türkler kartalı, Diyarbakır Kalesinde, Konya Kalesinin sultan kapısında, Kubad Abad Sarayı, Aspendos Sarayı çinilerinde, Anadolu Selçuklu maden sanahnda, (Kandil, buhurdan, tas, şamdan, havan, ayna v.b. gibi), Ahşap sanahnda kullanmışlardır. Günümüzde de Kartal motifi çok sevilmekte ve önemini korumakta dır. Konya' daki önemli kuruluşların amblemi olarak kullamlmaktadır. Kaynakça: ARIK, Rüçhan, (2000), Kubad Abad Selçuklu Sarayı Bankası Kültür Yayınları... ve Çinileri, Istanbul: Türkiye Iş BÜYÜKÇANGA (EREN), H. Hilal. (2006),.fınadolu Selçuklu Seramiklerinde Figürlerin Dili ve Resim Eğitimi Açısından Incelenmesi (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. ERBEK, Mine. (2002), Çatalhöyük'ten Günümüze Anadolu Motifleri, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları49. ÖGEL, Bahaettin. (1972h), "Türklerde Kartal ve Kartal Arrnası" Türk Kültürü, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, s ÖNEY, Gönül. (1976), Türk Çini Sanatı, İstanbul: Yapı ve Kredi Yayınları. YILMAZ, Meliha. (1999), J\nadol~ Selçuklu Saray ve Köşklerinde Kullanılan Figürlü Çinllerin Resim Sanatı Açısından Incelenmesi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 71

7 EKLER: Resim3 Resim4 '"'" "h~..., :Resim 1, 2, 3, 4, ARIK Kubad Abad alınrruşhr. 72

8 Resim6 Resim 7 Resim9 Resim lo Resim ll Resiml2 73