İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI SÜRECİNDE ( ) MUHALİF BASIN

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI SÜRECİNDE ( ) MUHALİF BASIN YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Ahmet ÇELİK Danışman Yrd. Doç. Dr. Kadir KASALAK ISPARTA 2011

2

3 i ÖNSÖZ Muhalif olmak kelime anlamı bakımından; bir tutuma, bir görüşe, bir davranışa karşı olma durumudur. Siyasi literatürde ise anlamı aynı olmakla beraber amacı değişmektedir. Muhalefet, kişinin veya grubun eksik yanlarını görmesine yardımcı olarak daha iyi çalışmasını sağlayan adeta yardımcı bir kuruluştur. Muhalif olmak ile kişisel veya içinde bulunduğu grubun çıkarları için muhalefet adı altında karalama yapmak farklı şeylerdir. Karalamak; kendinden üstün bir kişiyi veya grubu, çıkar sağlamak için kötülemekten başka bir şey değildir. Görevini layıkıyla yapan kurum veya partiler muhalefetten korkmazlar. Eksikliklerinin göz önüne çıkmasını istemeyenler bu eksikliklerinin farkındadır ve gizleme gereği duyarlar. Yani işlerini düzgün yapmayanlar karşılarında bir muhalefet olsun istemezler. Basın, kitle iletişim araçlarının en eskisi olmasına karşın hala en geçerli ve en etkili olanıdır. Olayları ve haberleri kısa sürede geniş kitlelere ulaştırması sebebiyle önemlidir. Kişilerin, kurumların ve partilerin iyi veya kötü eylemleri basın aracılığı ile kısa sürede geniş kitlelere ulaşabilir. İyi işlerin halka basın tarafından bildirilmesi memnun edicidir, fakat kötü eylemlerin halka ulaşması pek hoş karşılanmaz. Bir de yaptığınız işlerin halk tarafından onaylanması gerekiyorsa basının önemi daha da artar. Bu sebeple hükümetler karşılarından muhalif bir basın olsun istemezler. Elinde bulundurdukları yasal veya yasal olmayan güçle basını yanlarına çekmeye ya da susturmaya çalışırlar. İkinci Dünya Savaşı, dünya genelinde etkili olmuş, sonrasında yeni düzenlemeleri beraberinde getirmiş önemli bir olaydır Fransız Devriminden sonra nasıl ki, dünya yapısında değişmeler olmuşsa, İkinci Dünya Savaşı ndan sonraki dönemde bir öncesinden farklı olmuştur. Bu önemli olayın meydana geldiği süreçte, Türkiye de Tek Parti iktidarı, yönetimi elinde bulundurmaktaydı. Avrupa da meydana gelen siyasal oluşumlardan etkilenerek Milli Şef ilan edilen İsmet Paşa nın yönetimi İkinci Dünya Savaşı nda Türkiye nin politikasını belirlemiştir. Türkiye, İkinci Dünya Savaşı na fiilen katılmamış olsa da savaşın etkisini yakından hissetmiştir yılları arasında hem iç hem de dış politikasını savaşa göre düzenlemiştir. Türkiye bu savaşa girmemekle birlikte, savaş boyunca

4 ii devam eden kanlı ve tahripkâr olayların iktisadi ve mali akislerinden etkilenmiş, bunun yanında savaş nedeniyle ihtiyati tedbir olarak kişi silâhaltına alınmıştır. Askere alınan erkek nüfusun yokluğundan dolayı üretim düşerken, tüketim ihtiyaçları ise sürekli artmıştır 1. Elbette ki, savaşa dâhil olunmasa bile, gerekli önlemleri almak zorunluydu. Şartlar normal bir zamanın gerektirdiği gibi olamazdı. Fakat alınan ekonomik tedbirlerin katı olması, yolsuzluklar, idari suiistimaller, sorumsuz davranışlar ve plansızlıklar da eklenince, ülke fiilen savaşın olmadığı bir ortamda savaş havasını yaşamak zorunda kalmıştır. İkinci Dünya Savaşı nda Türk dış politikasını; savaşın gidişatına göre üç dönemde ülke lehine olabilecek farklı politikalar oluşturmuştur. Müttefiklerin üstün olduğu dönemde ( ), Müttefik yanlısı bir eğilim göstermiştir. Mihver devletlerin üstün olduğu dönemde ( ), denge politikası uygulanmaya çalışılırken, Müttefiklerin savaşı kazanacağının anlaşılması üzerine tekrar demokrasi yanlısı politika uygulanmıştır. İkinci Dünya Savaşı Sürecinde yayınlanan gazetelere kısaca göz attığımızda; gazetelerin önem bakımından en başta geleni, CHP nin resmi organı olan Ulus tu. İsmet İnönü nün yakın arkadaşı Falih Rıfkı Atay ın yönetimindeki bu gazete, hükümetin siyasetini destekçisi konumundaydı. Ulus gazetesi, İsmet İnönü nün sesi gibiydi. Nadir Nadi nin kendi gazetesi olup 7 Mayıs 1924 te babası Yunus Nadi Abalıoğlu nca kurulan Cumhuriyet e ise, savaşın başlarında genellikle Mihver yanlısı gözüyle bakılıyordu. Ancak ilerleyen süreçte hükümetin de etkisiyle gazetenin politikasında sapma görülecektir. Uzun bir geçmişi bulunan, Ziyat Ebüzziya nın sahipliği ve yöneticiliğini yaptığı Tasvir-i Efkâr gazetesi Mihver yanlısı olup belirli biçimde Nazileri tutan Ali İhsan Sabis, gazetenin genel yayın müdürlüğünü yapıyordu. Savaş yıllarında ideolojik durumunu sürekli koruyan tek gazete ise, sol eğilimli Tan olmuştur. Savaş yılları ilerledikçe, Sabiha sertel, Zekeriya Sertel in sosyalist felsefe görüşünü bir Sovyet komünizmi anlayışına çevirmiştir. Tan gazetesi 1 Muhammed Güçlü, Varlık Vergisi ve Ankara Uygulaması, Tarih İncelemeleri Dergisi, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir 1996, s. 177.

5 iii 4 Aralık 1945 te komünizm karşıtı bir öğrenci gösterisi sırasında tahrip edilmiş, Serteller ise Sovyetler Birliği ne gitmiştir de, Kazım Şinasi Dersan, Ali Naci Karacan ve Necmettin Sadak ın kurduğu Akşam, tıpkı Ulus gibi, ölçülü bir müttefik yanlısı yazı politikası izlemiş, bazen hükümetin politikasını eleştirmekten de geri kalmamıştır. İkinci Dünya Savaşı Sürecinde gazetelerin günlük ortalama tirajları şöyleydi: Cumhuriyet Ulus Tan Yeni Sabah Akşam Son Posta Vatan Tasvir-i Efkâr Son Telgraf İkdam Vakit İkinci Dünya Savaşı sürecinde hükümet-basın ilişkileri, yukarıda bahsedildiği gibi, hükümetin uyguladığı değişken politikaya göre şekillenmiştir. Hükümet izlediği dış politikada basını bir araç olarak kullanmaya çalışmıştır. Hükümet basına verdiği talimatlarla izlediği dış politikayı meşrulaştırmaya çalışmış, savaşan tarafların sempatisini kazanmak için yine basın alet edilmiştir. İncelenen dönem içersinde basın hem içeride, hem dışarıda hükümetin siyasal çizgisini gösteren bir kaynak olarak görülmüş, bu sebeple hükümet tarafından özgür bırakılmak istenmemiştir. Hükümetin izlediği gerek iç gerekse dış politikadan memnun olmayan veya hükümetin izlediği dış politikanın aksi yönden yayın yapan muhalif bir basın da mevcuttur. Örneğin; hükümetin Müttefik yanlısı politika izlediği dönemde Mihver yanlısı olan veya Mihver yanlısı politika izlediğinde Müttefik yanlısı yayın yapan

6 iv gazeteler olmuştur. Tek Parti rejimi, muhalif yayın organlarını ya kapatarak ya da talimat vermek yoluyla susturmuştur başlarına kadar tam manasıyla muhalif bir basından söz etmek zordur. Ancak, 1944 başlarında Müttefiklerin savaşı kazanacağının kesinleşmesinden sonra Tek Parti Rejimi ister istemez liberal yönde eğilim göstermek zorunda kalmış, bu durum muhalif basın organlarına da yansımıştır. Bu bakımdan İkinci Dünya Savaşı Sürecinde Muhalif Basın ı iki kısma ayırmak mümkündür; 1944 e kadar üstü kapalı muhalefet, 1944 ten sonra açık muhalefet. İkinci Dünya Savaşı sürecindeki hükümet-basın ilişkilerini; otoriter bir babanın kimisi uysal, kimsi asi çocukları ile olan ilişkiye benzetebiliriz. Genelde babalarının yaptıklarını destekleyen, hoşnut olmayıp karşı çıkanların ise babaları tarafından kulağı çekilen bir ortam olmuştur. Yapılan çalışma beş bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde dünya genelinde meydana gelen ve sonrasında dünyada önemli gelişmelere sebep olan İkinci Dünya Savaşı na değinilmiş, sebepleri ve başlayıp yayılması kısaca anlatılmıştır. Savaş boyunca ülkeyi yönetmiş olan Tek Parti Rejimi, bu rejimin Avrupa daki gelişmelerden etkilenerek oluşturduğu Milli Şef Sistemi, basının bu siyasal yapıya bakışı ve mevcut yapının savaş boyunca izlediği dış politika ile basının genel tavrı ele alınmıştır. İkinci bölümde, savaş sürecinde basın ile hükümetin ilişkilerini belirleyen yasalar özetlenmiş ve bu yasaların savaş sırasında geçirdiği değişiklikler ele alınmıştır. Savaş boyunca, hükümet ile basın ilişkilerinde önemli yere sahip olan gazeteci milletvekilleri ve yazılarına yer verilmiştir. İkinci Dünya Savaşı nda Türkiye Cumhuriyeti nde üç hükümet görev yapmıştır. On ikinci, On üçüncü ve On dördüncü Türkiye Cumhuriyeti Hükümetleri. Çalışmanın üçüncü, dördüncü ve beşinci bölümlerinde savaş sırasında ülkeyi yönetmiş bu üç hükümetin içeride ve dışarıda izlediği politikaya muhalif olmuş basın ile hükümetlerin muhalif basına karşı tutumu çerçevesinde basına verilen talimatlar ve kapatılan gazetelerin yayınları incelenmiştir.

7 v Tez çalışmasında, hükümetin basın organları üzerinde kurduğu baskı eleştirilmiş gibi görünse de bilimsel araştırmanın gereği olarak olaylara objektif yaklaşılmıştır. Bu tez Süleyman Demirel Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri (BAP) Komisyonu Başkanlığı tarafından desteklenmiştir. Çalışma sırasında disiplini ve prensipleriyle desteğini eksik etmeyen, eleştirinin değil başarının bir parçası olmayı amaç edinmiş danışman hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Kadir KASALAK a, diğer bölüm hocalarıma ve Ankara daki çalışmalarım sırasında desteğini esirgemeyen kardeşim Yücel ÇELİK e teşekkür ederim. Ahmet ÇELİK

8 vi İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i İÇİNDEKİLER... vi ÖZET... ix ABSTRACT... x AMAÇ VE YÖNTEM... xi 1. Amaç... xi 2. Yöntem... xi TABLOLAR... xiv GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI VE TÜRKİYE A. İkinci Dünya Savaşı na Genel Bakış Savaşın Sebepleri ve Gelişimi Savaşın Başlarında Türk Basını... 9 B. İkinci Dünya Savaşı nda Türkiye deki Siyasal Yapı ve Basın Tek Parti Sistemi ve Milli Şeflik a. Tek Parti Sistemi 15 b. Milli Şeflik Siyasal Yapı ve Basın C. İkinci Dünya Savaşında Türkiye nin İzlediği Dış Politika ve Basın İKİNCİ BÖLÜM İKİNCİ DÜNYA SAVAŞINDA HÜKÜMET BASIN İLİŞKİSİ A. Basının Çalışma Şartlarını Belirleyen Kanunlar Matbuat Kanunu a Tarihli Matbuat Kanunu 26 b Tarihli Matbuat Kanunu nda, 1938 Yılında Yapılan Değişiklikler 28 c Tarihli Matbuat Kanunu na 1940 Yılında Eklenen İki Madde Örfi İdare (Sıkı Yönetim) Kanunu Basın Birliği Kanunu... 30

9 vii 4. Matbuat Umum Müdürlüğü Kanunu B. Hükümetin Basını Kontrol Etme Yöntemleri Gazeteci-Milletvekili İlişkileri Gazetecilik ve Milletvekilliği Yapmış Kişiler ve Yazıları a. Gazeteci Milletvekilleri 39 b. Gazeteci Milletvekillerinin Yazıları 40 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ON İKİNCİ TÜRKİYE CUMHURİYETİ HÜKÜMETİ DÖNEMİNDE (1 EYLÜL TEMMUZ 1942) MUHALİF BASIN A. İç Politika ve Muhalif Basın Milli Korunma Kanunu nun Kabul Edilmesi (18 Ocak 1940) ve Basın Ekmeğin Vesikaya Bağlanması (17 Ocak 1942) ve Basın B. Dış Politika ve Muhalif Basın Ankara Paktı nın İmzalanması (19 Ekim 1939) ve Basın Türk-Alman Saldırmazlık Paktı nın İmzalanması (18 Haziran 1941) ve Basın Almanya nın Sovyetler Birliği ne Saldırması (22 Haziran 1941), Türkiye nin Tarafsızlığı ve Basın C. Hükümetin Muhalif Gazetelere Karşı Tutumu On İkinci Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti Döneminde Basına Verilen Talimatlar On İkinci Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti Döneminde Kapatılan Gazeteler DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ON ÜÇÜNCÜ TÜRKİYE CUMHURİYETİ HÜKÜMETİ DÖNEMİNDE (9 TEMMUZ MART 1943) MUHALİF BASIN A. İç Politika ve Muhalif Basın Varlık Vergisi Kanunu nun Kabul Edilmesi (11 Kasım 1942) ve Basın Bütçe Müzakereleri (27 Mayıs 1943) ve Basın B. Dış Politika ve Muhalif Basın... 71

10 viii 1. İnönü-Churchill Arasında Adana Görüşmesi (30 Ocak 1943) ve Basın C. Hükümetin Muhalif Gazetelere Karşı Tutumu On Üçüncü Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti Döneminde Basına Verilen Talimatlar On Üçüncü Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti Döneminde Kapatılan Gazeteler BEŞİNCİ BÖLÜM ON DÖRDÜNCÜ TÜRKİYE CUMHURİYETİ HÜKÜMETİ DÖNEMİNDE (9 MART AĞUSTOS 1946) MUHALİF BASIN A. İç Politika ve Muhalif Basın Varlık Vergisi nin Kaldırılması (15 Mart 1944) ve Basın Tan Olayı (4 Aralık 1945) B. Dış Politika ve Muhalif Basın Almanya ya Krom Sevkiyatının Durdurulması (20 Nisan 1944) ve Basın TBMM nin, Almanya ve Japonya ya Savaş İlan Etmesi (23 Şubat 1945) ve Basın Sovyetler Birliği nin Notası (19 Mart 1945) ve Basın Almanya nın Teslim Olması (7 Mayıs 1945) ve Türk Basını C. Hükümetin Muhalif Gazetelere Karşı Tutumu On Dördüncü Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti Döneminde Basına Verilen Talimatlar On Dördüncü Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti Döneminde Kapatılan Gazeteler SONUÇ KAYNAKÇA SÖZLÜK EKLER

11 ix ÖZET İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI SÜRECİNDE ( ) MUHALİF BASIN Ahmet ÇELİK Süleyman Demirel Üniversitesi, Tarih Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 143 sayfa, 2011 Danışman: Yrd. Doç. Dr. Kadir KASALAK İkinci Dünya Savaşı sürecinde Türkiye Tek Parti rejimi ile yönetilmiştir. Üç hükümetin görev yaptığı dönemde Milli Şef ilan edilen İsmet İnönü nün etkisi yoğunluktadır yılları arasında hükümetin basına bakışı hükümet-basın ilişkisini şekillendirmiştir. Hükümet basını, bir iktidar kuvveti, iktidarın icraatlarını desteklemesi gereken bir kurum olarak görmüştür. İncelenen dönemde hükümet savaş öncesi ve savaş sırasında çıkardığı yasalarla basını güdümüne almayı çalışmış; savaş sırasında bu yasalardan sıkça yararlanarak muhalif basın organlarını kontrol altında tutmaya çalışmıştır. Hükümet, savaşın gidişatına göre politika izlemiş, izlenen politikalar doğrultusunda basını gazeteci-milletvekilleri ve talimatları ile yönlendirmeye çalışmıştır. İkinci Dünya Savaşı sırasında Türkiye de basına direkt sansür uygulanmamıştır. Gazeteler yayın öncesi incelenmeye tabi tutulmamış, fakat muhalif yayın yapanlar kapatılarak cezalandırılmışlardır yılına gelindiğinde Müttefik güçlerin savaşı kazanacağının anlaşılması üzerine hükümet daha demokratik yönde yaklaşım göstermiş, bu da muhalif seslerin artmasına neden olmuştur. Bu tarihten itibaren hükümetin politikalarını ve rejimi eleştiren yayınları basında sık sık görmek mümkündür.

12 x ABSTRACT IN THE PERİOD OF WORLD WAR II ( ) OPPOSİNG PRESS Ahmet ÇELİK Süleyman Demirel University, Department of History, Postgraduate Thesis, 143 Pages, 2011 Supervisor: Asst. Prof. Dr. Kadir KASALAK Turkey was ruled by a single party regime during the Second World War. İsmet İnönü declared as the National Chief was an influential figure in that period with three governments. Between the years 1939 and 1945, the government s concept about the press shaped the government-press relations. The government considered the press as a component of the rulership and an institution to support its operations. The government tried to control the press by means of the laws legislated during the pre-war and war periods and it was also in the effort to keep the opposition press under control by making use of those laws through the period analyzed in the present study. The government applied policies in accordance with the developments in the war and it tried to lead the press by means of ministers who were journalists at the same time and instructions in line with the policies mentioned above. Turkish government didn t apply censorship to the press directly during World War II. Newspapers weren t examined before being released, but the institutions whose publications were against the government were punished with being closed. Since it was estimated that Allied Forces would win the war in 1944, the government showed a more democratic approach and that gave a rise to an increase in the groups in opposition with the government. Since that time, it has been possible to see the publications criticizing governments policies and regime in press.

13 xi AMAÇ VE YÖNTEM 1. Amaç Çalışmanın konusu; Türkiye de İkinci Dünya Savaşı Sürecinde ( ) Türkiye yi yöneten hükümetlerin izlediği iç ve dış politikaya muhalif olmuş (olabilmiş) gazeteler ile hükümetin bu gazetelere karşı tutumunun incelenmesinden oluşmaktadır. İkinci Dünya Savaşı, dünya genelinde olduğu gibi Türkiye İçinde önemli bir olaydır. Savaş sırasında izlenen iç ve dış politikalar uluslar arası ilişkilerimizi belirlerken, savaş sonrası meydana gelen gelişmelerle günümüz siyasi yapısı oluşmuştur. Günümüz Türkiye sinin siyasi, hatta sosyal yapısının iyi anlaşılabilmesi için İkinci Dünya Savaşı, üzerinde durulması gereken önemli bir olaydır. Basın, bir ülkenin belirli bir dönemdeki politikasının incelenmesinde önemli bir kaynaktır. Savaş boyunca izlenen politikanın eksik yanları dönem içersinde muhalif olmuş basının incelenmesiyle ortaya konulmaya çalışılmıştır. Çalışmanın amacı; incelenen dönemde Türkiye de iktidarı elinde bulunduran Tek Parti rejiminin izlediği politikalara muhalif olan basının faaliyetlerini ortaya koyarak sonraki dönemler için ışık tutmaya yöneliktir. Çalışmada şu sorulara cevap aranacaktır; 1. İkinci Dünya Savaşı Sürecinde Türkiye de basının çalışma şartlarını belirleyen kanunlar nelerdir? 2. Savaş boyunca hükümetin izlediği iç ve dış politika nasıldı? 3. Basın bu süreçte hangi politikalara, nenden muhalif olmuştur? 4. Hükümetin muhalif basın organlarına karşı tutumu nasıl olmuştur? 2. Yöntem Çalışmanın konusunun İkinci Dünya Savaşı nda muhalif basın olması sebebiyle geniş bir şekilde gazete taraması yapılmıştır. Türkiye de belirtilen dönemde, yerel gazeteler hariç on bir ulusal gazete yayın yapmıştır. Bu gazeteler;

14 xii Cumhuriyet, Ulus, Tan, Yeni Sabah, Akşam, Son Posta, Vatan, Tasvir-i Efkâr, Son Telgraf, İkdam ve Vakit tir. Gazetelerin genellikle başyazıları ve makaleleri önemli gördüğümüz olaylar dikkate alınarak incelenmiştir. Gazete taramasında Milli Kütüphane ve TBMM Kütüphanesi kullanılmıştır. Bunun dışında, Basın-Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü arşivinde bulunan, döneme ait her gazete için ayrı oluşturulmuş dosyalar incelenmiştir. İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye deki rejim ile Türkiye nin izlediği politikaların daha iyi anlaşılması için dönemle alakalı kitap, tez ve makaleler incelenmiştir. İncelediğimiz dönem içersinde gazetelerdeki haber ve makalelerde Osmanlıca kelimelerin fazla olmasından dolayı, okuyucuya kolaylık sağlaması açısından sözlük bölümü eklenmiştir.

15 xiii AA: Anadolu Ajansı KISALTMALAR Age: Adı geçen eser Agm: Adı geçen makale AİİTE: Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü AÜSBF: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi BYEGM: Basın Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü C: Cilt CHP: Cumhuriyet Halk Partisi ÇEV: Çeviren HÜ: Hacettepe Üniversitesi İÜ: İstanbul Üniversitesi s: Sayfa Numarası TBMM: Türkiye Büyük Millet Meclis TCF: Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası TTK: Türk Tarih Kurumu YAY: Yayınları

16 xiv TABLOLAR TABLO 1: Gazetecilik ve Milletvekilliği Yapmış Kişiler.39 TABLO 2: On İkinci Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti Döneminde Kapatılan Gazeteler.65 TABLO 3: Arası Fiyat Artış Oranları..71 TABLO 4: On Üçüncü Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti Döneminde Kapatılan Gazeteler.77 TABLO 5: On Dördüncü Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti Döneminde Kapatılan Gazeteler...102

17 1 GİRİŞ Basın, iktidar sahiplerinin, iktidarlarını devam ettirmek ve iktidarlarını meşru hale getirmek için düşüncelerini halka yaymak, icraatlarını duyurmak ve halkın desteğini sağlamaları açısından çok önemlidir. Bu bağlamda, zor şartlarla kurulmuş ve devrim yapmış bir devletin kendi ideolojisini topluma anlatma ve onun toplum içerisinde yaygınlaşmasını sağlamada basın organlarına ihtiyaç duymuştur. Böyle bir ortamda elbette sınırsız özgürlüğe sahip, muhalif bir basından söz etmek zordur. Milli Mücadele başarıyla sonuçlanmış, Lozan Barış Antlaşması İmzalanmış ve İstanbul işgalden kurtarılmıştı. Bu gelişmelerin ardından Ankara daki yeni oluşumla İstanbul daki basının arası gerilmişti. Ankara Hükümeti, Milli Mücadele sırasında muhalif olmuş isimlerle hesaplaşmaya başladı. Milli Mücadele ye karşı bir yayın kampanyası yürüten Refik Halit Karay, Refii Cevat Ulunay ve Mümtaz Faik gibi yazar ve gazeteciler yurt dışına çıkarılmışlardı. Ankara ya en ağır eleştirileri yönelten Peyam-ı Sabah başyazarı Ali Kemal ise İstanbul un kurtuluşundan sonra tutuklanıp Ankara ya gönderilirken İzmit te linç edilmiştir ten sonra Türkiye deki iktidar-basın ilişkilerinin gelişim sürecine baktığımızda; Cumhuriyetin ilk yıllarında tam anlamıyla bağımsız bir basından söz etmemiz mümkün değildir. Cumhuriyetin ilk yılları yeni rejime muhalif hiçbir basın organına fırsat verilmeyen bir dönem olmuştur. Bu dönemdeki basın-iktidar anlaşmazlıkları devrimin kabul görmesi konusundaki anlaşmazlıklardan doğmuş, iktidar basını susturma yoluna gitmiştir. Cumhuriyetin ilan edilmesinden sonra bu olayı destekleyen basının yanı sıra muhalif olanlarda vardır. Cumhuriyetin ilânına yönelik eleştirilerin temelini, Cumhuriyetin, Halk Fırkası grubunda bir günde görüşülerek kararlaştırılması oluşturmaktaydı. Ahmet Emin Yalman, Vatan gazetesinde Cumhuriyetin ilânını şöyle eleştirmekteydi: Birkaç saat içinde bir devlet şeklinin müzakere edilmesine ait başka bir misale tarihin hiçbir kısmında tesadüf etmek mümkün değildir. Bize kalırsa, 2 Ali Gevgili, Türkiye Basını, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, C. 1, İletişim Yayınları, İstanbul 1982, s. 214.

18 2 müzakereye lüzum bile olmasa, bahis biraz uzatılmalı, Teşkilât-ı Esasiye Kanunu nun ayaküstünde tâdil edildiği hissi kimseye verilmemeli idi. Bir milletin Kanun-ı Esasisi salahiyet kar olup olmadığı tetkik edilmeyen bir meclis tarafından birkaç saat içinde tadil olunabilirse, o Kanun-ı Esasi milletin hayatı için sağlamlılık ve sürekliliği mümkün değil temin edemez 3 diyerek Meclis te anayasa değişikliğinin tartışılmamasını eleştirmekteydi. İstibdat ortamının yok edileceği propagandasıyla ilân edilen Cumhuriyetin hemen ardından basının sınırsız bir özgürlüğe kavuşması elbette beklenemezdi. Çünkü hâlâ Saltanat ve Hilâfeti savunanlar vardı. Bunun yanında yeni rejimin her türlü düşünceye özgürlük tanıyacağının umut edilmesi, yeni rejim henüz sağlam temeller üzerine oturtulmamasından dolayı boşa çıkmıştı. Mustafa Kemal Paşa Cumhuriyeti tehlikeye sokacak davranışlara karşı çıkmış ve önlem alma yoluna gitmiştir. Cumhuriyetin ilânından sonra Halifenin durumu tartışılmaya başlamıştı. Bu durum İstanbul daki basınla, Ankara arasını yeniden açtı. Hintli Müslümanlardan Seyit Emir Ali nin başkanlığındaki Londra İslam Cemiyeti nin Sekreteri Sait Muhammedi nin, İçişleri Bakanı Fethi (Okyar) Bey e gönderdiği İslam âleminin dayanışmasını ve organik bağlarını korumak için Halifenin ruhani imtiyazlarını kesin surette düzenli ve meşru bir esas üzerine tespit etmek gerekir denilen mektup 2 Eylül 1923 günü Tanin de yayınlanmıştı. Bundan başka Ağa Han ın Başvekil İsmet Paşa ya yazdığı Halifeliğin, özellikle Cumhuriyet ilan edildikten sonra, yasal durumunun açıklığa kavuşturulması ve İslam Dünyasının dinsel başkanlığının Müslüman halklar arasında manevi birleştirici olarak korunmasının önem ve gereğine dikkatinizi çekerim denilen başka bir mektubun 5 Aralık 1923 tarihinde Tanin, İkdam ve Tevhid-i Efkâr gazetelerinde yayınlanması 4 sürtüşmeye neden olmuştur. Hükümet, söz konusu üç gazetenin sorumluları olarak Hüseyin Cahit Yalçın, Velit Ebuzziya ve Ahmet Cevdet ve yazı işleri müdürlerini İstiklâl Mahkemesine vermiştir. İktidarla basın arasında yaşanan bu ilk çekişme Lütfü 3 Alpay Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1994, s Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyetinde Tek-Parti Yönetimi nin Kurulması ( ), Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul 1999, s

19 3 Fikri nin 5 yıl hapse mahkûm olmasına, öteki gazetecilerin de haklarında vatana ihanet suçlamasını reddeden savunmaları sonucunda beraatlarıyla sonuçlanmıştır 5. İstanbul basınıyla ilişkileri düzenlemek isteyen Mustafa Kemal 5 Ocak 1924 te gazetecileri İzmir de toplantıya çağırmıştır. Hüseyin Cahit Yalçın (Tanin), Ahmet Emin Yalman (Vatan), Hüseyin Şükrü Baban (Tercüman-ı Hakikat), Necmettin Sadak (Akşam), Celal Nuri İleri ( İleri), Ahmet Cevdet ( İkdam) gibi önde gelen başyazar ve gazeteciler katılmıştır. Toplantıda Atatürk, yeni rejimin siyasal yaşamının henüz bitmemiş olduğunu belirterek, basının temsilcilerinden Ankara yla uyumlu davranışlar göstermesini istemiştir 6. Fakat İstanbul basını ile Ankara arasındaki ilişkiler istenilen düzeye ulaşmamıştır yılına gelindiğinde iktidar-basın ilişkilerine TCF nin kurulması yön vermiştir. Eski İttihatçıların bu parti etrafında toplanmaya başlaması ve İstanbul basınının bu partiyi destekleyen bir tavır takınması, Ankara da büyük tepkilere yol açmıştı. Hükümete göre, basındaki muhalif sesler ayaklanmaya hizmet etmekteydi. Bu sebeple bütün bu sesleri susturmak gerekiyordu. Bu amaçla CHF sözcülerinin öncülüğünde iki yıl süreyle olağanüstü kısıtlamalar için hükümete geniş yetkiler tanıyan Takrir-i Sükûn Kanunu 4 Mart 1925 yılında Meclisten geçirilmiştir. Bu kanuna göre İrticaya ve isyana memleketin sosyal düzeni, huzur ve asayişini bozmaya yönelen her türlü teşkilatı kışkırtmaları, teşvikleri, girişimleri ve yayınları hükümet, Cumhurbaşkanı nın onayıyla yasaklamaya yetkilidir. Hükümet, sanıkları istiklâl mahkemelerine verebilir 7 deniliyordu. Bu kanunun yanı sıra 7 Mart 1925 yılında da iki İstiklâl Mahkemesi kurulmasına karar verilmiştir. Bunlardan biri isyan bölgesi olan Doğu da kurulacak diğeri de Ankara da olacaktı. Yasanın çıkışının ardından ilk olarak Tanin, Tevhid-i Efkâr, Sebil ür Reşat, İstiklâl, Aydınlık, Resimli Ay ve Vatan ın da içlerinde bulunduğu İstanbul ve Anadolu nun değişik eğilimlerdeki muhalif gazete ve dergileri birer birer kapatmıştır. Yazarlar ise Ankara ve Elazığ İstiklâl Mahkemelerine verilerek tutuklanmışlardır 8. Yasanın çıkarılmasının hemen ardından bahsi geçen 5 Hıfzı Topuz, Türk Basın Tarihi, Remzi Yayınları, İstanbul 2003, s A.g.e., s Tevfik Çavdar, Türkiye nin Demokrasi Tarihi ( ), İmge Yayınları, Ankara 2004, s A.g.e., s. 151.

20 4 gazete ve dergilerin kapatılmasına öncelik verilmesinin amacı; bu yayın organlarının yasaya da muhalefet etmesini önlemekti. Ankara İstiklâl Mahkemesinde yargılanan gazetecilerden biri de Hüseyin Cahit Yalçın olmuştur. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasının merkezinde yapılan araştırmaları, Tanin gazetesinin Terakkiperver Fırka basıldı diye göstermesi sonucunda 19 Nisan 1925 yılında gazetenin yazı işleri müdürleri ile birlikte tutuklanarak Ankara İstiklâl Mahkemesine gönderilmişlerdir. Yapılan sorgulamalar sonucunda, hayatının kalan kısmını Çorum da geçirmek üzere cezalandırılmıştır. Burada yaşamını bir süre devam ettirdikten sonra Hakkı Tarık Us un kendisine kefil olmasıyla sürgün cezası kaldırılmıştır. Ankara da İsmet Paşa yı ziyaret eden Yalçın a, İsmet Paşa şunları söylemiştir: Güçlü bir kalem, ateş püskürerek yazıyordu, öyle bir ortamda, bizi nereye doğru götürdüğünü bilmediğimiz bu kalemi serbest bırakamazdık. Ama artık geçmiş silinmiştir. İstediğiniz gibi çalışabilirsiniz, hiçbir düşmanlıkla karşı karşıya değilsiniz 9 demiştir. Kürt isyanının başı olan Şeyh Sait, duruşmasında bazı gazetelerin kendilerini isyana teşvik ettiklerini belirtmişti. Bu ifadeden yola çıkılarak Velid Ebuzziya, Sadri Ertem, Lütfi Karaosmanoğlu ( Son Telgraf), Eşref Edip (Sebilürreşad) ve Abdülkadir Kemali (Adana da çıkan Toksöz gazetesi) tutuklanarak Elazığ İstiklâl Mahkemesine götürüldüler. Bu olaylardan yaklaşık iki ay sonra ise mahkeme Vatan gazetesinin kapatılmasına, Ahmet Emin Yalman, Ahmet Şükrü Esmer ve Suphi Nuri İleri nin de tutuklanarak Elazığ a gönderilmelerine karar verdi. Ortada Ahmet Emin Yalman ın tutuklanmasını gerektiren bir durum yoktu, sadece Rauf Orbay ın Yalman a yazdığı mektup üzerinde durulmakta idi. Mahkeme Eylül başlarına kadar sürmüş, gazetecilerin Cumhurbaşkanı na telgraf çekerek aflarını istemeleri üzerine bütün gazeteciler beraat etmişlerdir 10. Yeni rejim, devrimlerin gerçekleştirilmesi için Takrir-i Sükûn kanunuyla bir sıkıyönetim havası oluşturmuş ve bu hava içersinde de gazeteciler tutuklanıp İstiklâl Mahkemelerinde yargılanmıştır. Böylece 1930 a kadar basında bir suskunluk dönemi başlamıştır. 9 A.g.e., s A.g.e., s. 155.

21 lara gelindiğinde İktidarı elinde bulunduran CHP nin basınla olan ilişkileri, Fethi Okyar ın 1930 da Serbest Cumhuriyet Fırkası nı kurmasıyla yeniden gerilmeye başlamıştır. Partinin kuruluşuna katılan ya da Mustafa Kemal in isteği üzerine Serbest Cumhuriyet Fırkası na geçen milletvekillerinin ortak özelliği; onun güvenini kazanmış kimseler olmaları ve İsmet Paşa nın yönetimine karşı olan eleştirilerini açıkça dile getirmekten kaçınmayışlarıydı. İki partinin birbirini denetlemeleri, birbirlerinin görüş ve eylemleri hakkında kamuoyunu aydınlatmaları ve Tek Parti yönetiminin sakıncalarının ortadan kalkması öngörülmüştü. Partinin kuruluşunu izleyen günlerde Serbest Cumhuriyet Fırkası milletvekilleri Meclis te ve Fethi Bey in çıktığı yurt gezilerinde hükümeti şiddetle eleştirdiler. Özel girişime ve yabancı sermayeye geniş serbestlik tanınmasını, devlet tekellerine son verilmesini istiyorlardı. Vergilerin ağır ve haksız olduğunu, vergilerin toplanmasında yolsuzluklar yapıldığını ve kimi kanunlarda Anayasaya aykırı maddeler bulunduğu şeklinde şikâyetlerini dile getirmekteydiler. Serbest Cumhuriyet Fırkası kısa sürede geniş bir kitlenin desteğini kazandı. Tek Parti yönetiminden hoşnut olmayan ve ekonomik bunalımdan etkilenen geniş bir kesim, yeni partiyi coşkuyla destekliyorlardı. Basında da bu partiyi destekleyen yayınlar bulunmaktaydı 11. Serbest Fırka nın yurtta uyandırdığı geniş ilgi, Ege de gezide bulunan parti yöneticilerinin, İzmir de bazı karışıklıklara yol açması, Atatürk ün Fethi Okyar a yaptığı uyarı sonucunda partinin kendini feshetmesi sonucunu doğurmuştur 12. Bu arada Meclis te CHP liler basına yönelik sert eleştiriler yapmaktaydılar. Bu dönemde iktidarın basın anlayışını, İsmet İnönü nün şu ifadesinden çıkarabiliriz; Başbakan, basının ve özellikle basın yolu ile sürdürülen propagandaların, yüzyılın en büyük silahı olduğu, bu sebeple basın özgürlüğünün büyük önem taşıdığını belirtmiş ve konuşmasına şöyle devam etmiştir: Propaganda eğer müsait bir saha bulursa bir memlekette, bir millette yıkılmayacak zannolunan en kuvvetli binayı dahi yıkabilir. Muntazam, şuurlu, muayyen bir hedefe, aleyhine tevcih edilen propagandanın zaman ile sarmayacağı 11 Kabacalı, a.g.e., s Çavdar, a.g.e., s. 332.