önce biz sorduk 50 Soruda 34 KPSS 2017 soru ÖABT COĞRAFYA ALAN BİLGİSİ - ALAN EĞİTİMİ Eğitimde

Transkript

1 KPSS 2017 önce biz sorduk 50 Soruda 34 soru ÖABT COĞRAFYA ALAN BİLGİSİ - ALAN EĞİTİMİ Eğitimde 30. yıl

2 Komisyon ÖABT Coğrafya Öğretmenliği Konu Anlatımlı ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 7. Baskı: Aralık 2016, Ankara Yayın-Proje: Pelin Özdemir Dizgi-Grafik Tasarım: Ünal Tuncel Kapak Tasarımı: Gürsel AVCI Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ Sevgili Öğretmen Adayları, ÖABT COĞRAFYA konu anlatımlı yayınımız Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Coğrafya Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır. Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alan yazın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir. Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla da önemli konulara dikkat çekilmiştir. Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi adresini kullanarak bizimle paylaşabilirsiniz. Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle Başarılar

4 COĞRAFYA ÖABT İLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER ÖABT COĞRAFYA, 50 sorudan oluşmakta ve Coğrafya Öğretmeni Adaylarının Alan Bilgisi (Tarih, Coğrafya, Siyaset Bilimi, Diğer Sosyal Bilim Alanları - Sosyal Bilgilerin Temelleri, Sosyal Psikoloji, Arkeoloji, Antropoloji, Sosyoloji, Felsefe, Ekonomi, Bilim Teknoloji ve Sosyal Değişme, Sanat ve Estetik, İnsan İlişkileri ve İletişim, Günümüz Dünya Sorunları, Sosyal Proje Geliştirme) ile Alan Eğitimi alanlarındaki bilgi ve becerilerini ölçmeyi hedeflemektedir. Öğretmenlik Alan Bilgisi Testinde çıkan sorular, Sosyal Bilgiler Öğretmenlik Lisans Programlarında verilen akademik disiplinlere paralel olarak hazırlanmaktadır. Sınavdaki Alan-Soru dağılımı aşağıdaki tabloda belirtilmiştir. Genel Yüzde Yaklaşık Yüzde Soru Sayısı Alan Bilgisi Testi % a. Fiziki Coğrafya b. Beşerî ve Ekonomik Coğrafya c. Bölgeler ve Ülkeler % 40 % 20 % 20 Alan Eğitimi Testi % Genel Kültür, Genel Yetenek ve Eğitim Bilimleri Sınavlarınıza ek olarak gireceğiniz Öğretmenlik Alan Bilgisi Testi ile ilgili verilen bu bilgiler 2013 yılından itibaren yapılan COĞRAF- YA ÖABT sınavı çerçevesinde hazırlanmıştır. Sınav içeriğinde yapılabilecek olası değişiklikleri ÖSYM'nin web sitesinden takip edebilirsiniz.

5 İÇİNDEKİLER ALAN BİLGİSİ 1. BÖLÜM: COĞRAFYANIN TANIMI, TARİHİ VE BÖLÜMLERİ COĞRAFYANIN TANIMI, TARİHİ...5 Türkiye'de Coğrafyanın Gelişimi...11 Coğrafyanın İlkeleri (Prensipleri)...11 COĞRAFYANIN BÖLÜMLERİ...11 A. Fiziki Coğrafya...12 B. Beşerî ve Ekonomik Coğrafya...12 Çözümlü Test...15 Çözümler BÖLÜM: FİZİKİ COĞRAFYA EVREN VE DÜNYA...19 Galaksiler (Gökadalar)...19 Yıldızlar...19 Kuyruklu Yıldızlar...19 Asteroitler...20 Meteorit ve Meteorlar...20 Kara Delikler...20 Güneş ve Güneş Sistemi...20 Ay ve Özellikleri...24 DÜNYA (YER YUVARLAĞI)...25 Dünya'nın Şekli ve Sonuçları...25 Dünya'nın Hareketleri...27 Yerel Saat...29 Uluslararası Saat (Saat Dilimleri)...31 Ulusal Saat...31 Dünya'nın Güneş Etrafındaki Hareketi (Yıllık Hareketi) ve Sonuçları...32 Eksen Eğikliği (Ekvator ile Yörünge Düzlemi Arasındaki Açı)...33 Dünya'nın Yıl İçinde Güneş'e Karşı Konumları...36 Gölge Boyu Grafiklerini Yorumlama...38 KARTOGRAFYA (HARİTA BİLGİSİ)...40 Kartografya Tarihi...40 UTM Koordinat Sistemi...45 Harita...45 Harita Bilgisi ile İlgili Bazı Kavramlar...49 Haritaların Ölçeklerinden Yararlanma...51 Eğim...53 Harita Çeşitleri...54 Haritalarda Yeryüzü Şekillerinin ve Çeşitli Bilgilerin Gösterilmesi...56 COĞRAFİ KOORDİNAT SİSTEMİ...64 Matematik (Mutlak) Konum...65 Göreceli (Özel) Konum...68 Coğrafi Bilgi Sistemi (Cbs) ve Uzaktan Algılama...69 JEOMORFOLOJİ (YER ŞEKİLLERİ)...70 Dünya'nın İç Yapısı...70 Yeryuvarlağının Yapısı...70

6 vi Levha Hareketleri...71 Kıtaların Kayması...72 Jeolojik Zamanlar...73 Yer Kabuğunun Malzemeleri (Taşlar)...76 Yer şekillerinin Oluşumu...80 Yer şekillerinin Oluşum Süreçleri ve Yer şekillerini Oluşturan Kuvvetler...80 Yeryüzünde Ana Yer şekilleri...85 DÜNYA ÜZERİNDEKİ BAŞLICA TOPOGRAFYA ŞEKİLLERİ...90 AKARSU TOPOGRAFYASI (FLÜVYAL TOPOGRAFYA)...90 Akarsuların Oluşturduğu Aşındırma Şekilleri...91 Akarsuların Oluşturduğu Biriktirme Şekilleri...93 KIYI TOPOGRAFYASI...95 Dalga Aşındırma Şekilleri...96 Dalga Biriktirme Şekilleri...96 Kıyı Tipleri...97 KARST TOPOGRAFYASI Karstik Aşındırma Şekilleri Karstik Biriktirme Şekilleri KURAK VE YARI KURAK BÖLGELER TOPOGRAFYASI Kurak ve Yarı Kurak Bölgelerde Aşındırma Şekilleri Kurak ve Yarı Kurak Bölgelerde Biriktirme Şekilleri BUZUL TOPOGRAFYASI (GLASİYAL) Başlıca Buzul Tipleri Buzul Aşındırma Şekilleri Buzul Biriktirme Şekilleri Periglasi (Buzul Çevresi) Topografya YAPI TİPLERİ Yatay Yapı Monoklinal Yapı Kıvrımlı Yapı Faylı (Kırıklı) Yapı Dom Yapısı Diskordant Örtülü Yapı Volkanik Yapı KLİMATOLOJİ - İKLİM BİLGİSİ Atmosfer İKLİM ELEMANLARI Sıcaklık Basınç Rüzgârlar Nemlilik ve Yağış Oluşumlarına Göre Yağış Çeşitleri BÜYÜK İKLİM TİPLERİ BUZ DEVİRLERİ VE İKLİM DEĞİŞİKLİKLERİ HİDROGRAFYA (SULAR COĞRAFYASI) DENİZLER VE OKYANUSLAR A. Dalgalar B. Akıntılar C. Gelgit (Med - Cezir) AKARSULAR...170

7 vii Akarsu Rejimleri Drenaj Sistemleri Dünya'nın Önemli Akarsuları GÖLLER A. Doğal Göller B. Yapay Göller (Barajlar) Su Özelliklerine Göre Göller YERALTI SULARI KAYNAK SULARI Sulardan Faydalanma Hidroelektrik Potansiyel TOPRAK COĞRAFYASI Toprağın Özellikleri ve Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler Toprak Türleri Zonal (Yerli Kaya Toprakları) Azonal (Taşınmış Topraklar) İntrazonal Toprak Taksonomisi (1975) veya 7. Toprak Sınıflandırma Sistemi Heyelan Erozyon BİTKİ (VEJETASYON) COĞRAFYASI Bitkilerin Yetişme Koşulları Başlıca Bitki Toplulukları Ağaç Formasyonu Çalı Formasyonu Ot Formasyonu Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: BEŞERÎ VE EKONOMİK COĞRAFYA BEŞERÎ COĞRAFYA NÜFUS COĞRAFYASI Nüfusun Yapısı Nüfusun Yaş ve Cinsiyet Piramitleri Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı Nüfusun Eğitim Durumu Çalışan Nüfusun Ekonomik Faaliyet Kollarına Dağılımı Kırsal - Kentsel Nüfus Demografik Geçiş Nüfus Artışı Dünyada Nüfusun Dağılışı ve Bu Dağılışı Etkileyen Faktörler Nüfus Yoğunluğu Kavramları Aritmetik Nüfus Yoğunluğu Tarımsal Nüfus Yoğunluğu Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu Nüfus Politikaları GÖÇLER Dünyada Geniş Çaplı Göçlere Örnekler...231

8 viii Kavimler Göçü Göçlerin Nedenleri Göçlerin Sonuçları Gidilen Yere Göre Göçler Kalma Süresine Göre Göçler Beyin Göçü YERLEŞME COĞRAFYASI Yerleşmenin Tarihçesi Yerleşmelerin Sınıflandırılması Kırsal Yerleşmeler Kent Yerleşmeleri EKONOMİK COĞRAFYA Gelişmişlik ve Az Gelişmişlik Küreselleşen Ekonomi Ekonomik Faaliyet Türleri Tarım Faaliyetleri Hayvancılık Ormanlar ve Ormanlardan Faydalanma Madenler Enerji Kaynakları Ulaşım Turizm Sanayi Ticaret Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: SİYASİ COĞRAFYA SİYASİ COĞRAFYA Siyasi Coğrafyanın Gelişimi ve Jeopolitik Teoriler Kara Hâkimiyet Teorisi Kenar Kuşak Teorisi Deniz Hâkimiyet Teorisi Hava Hâkimiyet Teorisi Merkezî Türk Hâkimiyet Teorisi Uzay Hâkimiyet Teorisi Tarihin Sonu Teorisi Medeniyetler Çatışması Teorisi Medeniyetlerin Bütünleşmesi Teorisi Büyük Satranç Tahtası Teorisi Eksen Ülkeler Hâkimiyet Teorisi Entrika Çemberi Teorisi Siyasi Coğrafyada Organizasyonlar: Devlet, Millet, Millî Devlet Devletin Karakteristik Özellikleri Devlet ve Ulus Millî Devletlerin Ortaya Çıkışı Millet ve Millî Devlet Millî Olmayan Devletler...321

9 Devletlerin Sınıflandırılması Özelliği Olan Bölgeler ve Devletlerin Fizyografik Sınıflandırılması Dünyada Güç Mücadeleleri Pakt ve Birlikler Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Anlaşması Kanallar ve Boğazlar ÜLKELER COĞRAFYASI Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: İNSAN - DOĞA ETKİLEŞİMİ KORUMA ALANLARI İNSANIN DOĞAYA MÜDAHALELERİ DOĞANIN İNSANA ETKİLERİ DOĞAL AFETLER Yer Kökenli (Jeolojik) Afetler Atmosfer Kökenli (Meteorolojik) Afetler JEOLOJİK AFETLER METEOROLOJİK AFETLER Türkiye'de Korunan Alanlar ve Turizm Millî Park Oluşturma Konusunda Öngörülen Hususlar Türkiye'deki Millî Parklar Diğer Koruma Statüleri Türkiye'nin UNESCO Dünya Miras Listesinde Yer Alan Değerleri Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: TÜRKİYE COĞRAFYASI TÜRKİYE'NİN COĞRAFİ KONUMU Türkiye'nin Matematik (Mutlak) Konumu ve Sonuçları Türkiye'nin Özel Konumu ve Sonuçları Özel Tarihlerde Türkiye Türkiye'de Ortak Saat Kavramı TÜRKİYE'NİN JEOPOLİTİK KONUMU MEDENİYETLERİN ÇIKIŞ NOKTASI TÜRKİYE Türkiye'nin Dünya Üzerindeki Coğrafi Konumu ve Avantajları TÜRKİYE'NİN SINIRLARI TÜRKİYE'NİN JEOLOJİK ÖZELLİKLERİ Jeolojik Zamanlarda Türkiye Birinci Jeolojik Zaman (Paleozoik) İkinci Jeolojik Zaman (Mesozoik) Üçüncü Jeolojik Zaman (Tersiyer) Dördüncü Jeolojik Zaman (Kuaterner) Türkiye'de Orojenik Hareketler Türkiye'de Epirojenik Hareketler Türkiye'de Volkanizma Oluşumlarına ve Bulunduğu Yere Göre Dağlar Türkiye'de Depremler TÜRKİYE'DE YERYÜZÜ ŞEKİLLERİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ TÜRKİYE'NİN BAZI OVALARI VE PLATOLARI TÜRKİYE'NİN OVALARI Bulundukları Yere Yani Yükseltilerine Göre Ovalar ix

10 x A. Kıyı Ovaları B. İç Ovalar TÜRKİYE'NİN PLATOLARI TÜRKİYE'DE ÇÖZÜLME Fiziksel (Mekanik) Çözülme Kimyasal Çözünme TÜRKİYE'DE BAŞLICA TOPRAK TİPLERİ Zonal Topraklar İntrazonal Topraklar Azonal Topraklar TÜRKİYE'DE TOPRAKLARDAN YARARLANMA TÜRKİYE'DE HEYELAN TÜRKİYE'DE EROZYON TÜRKİYE AKARSULARI Türkiye Akarsularının Genel Özellikleri Türkiye'deki Akarsu Havzaları Türkiye'deki Başlıca Akarsular Türkiye Akarsularının Rejimleri Türkiye'de Akarsu Aşındırma ve Biriktirme Şekilleri TÜRKİYE'DE RÜZGÂRLARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER TÜRKİYE'DE BUZULLARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER Türkiye'de Buzul Aşındırma Şekilleri Türkiye'de Buzul Biriktirme Şekilleri TÜRKİYE'NİN YERALTI SULARI VE KAYNAKLARI Türkiye'nin Kaynakları Türkiye'nin Kaplıca ve Ilıcaları TÜRKİYE'DE KARSTİK ŞEKİLLER Türkiye'de Karstik Aşındırma Şekilleri Türkiye'de Karstik Biriktirme Şekilleri TÜRKİYE'DE DALGALARIN VE AKINTILARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER Türkiye'de Dalga Aşındırma Şekilleri Türkiye'de Dalga Biriktirme Şekilleri TÜRKİYE'DE KIYI TİPLERİ TÜRKİYE'DE GÖLLER A. Doğal Göller B. Yapay (Baraj) Göller TÜRKİYE'NİN İKLİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER VE TÜRKİYE'DE İKLİM ELEMANLARI Matematik Konumun İklime Etkisi Özel Konumun İklime Etkisi TÜRKİYE'DE SICAKLIK TÜRKİYE'Yİ ETKİLEYEN BASINÇ MERKEZLERİ TÜRKİYE'Yİ ETKİLEYEN RÜZGÂRLAR TÜRKİYE'DE NEM VE YAĞIŞ TÜRKİYE'DE İKLİM TİPLERİ TÜRKİYE'NİN BİTKİ ÖRTÜSÜ TÜRKİYE'DE NÜFUS VE YERLEŞME Türkiye'de Nüfusun Dağılışını Etkileyen Faktörler Türkiye'de Nüfusun Seyrek Olduğu Yerler...458

11 Türkiye'de Nüfusun Sık Olduğu Yerler Türkiye Nüfusunun Özellikleri (Nüfusun Yapısı) Türkiye'de Nüfus Politikaları Gelecekte Türkiye Nüfusu TÜRKİYE'DE GÖÇLER Türkiye'de Nedenlerine Göre Göçler Türkiye'de Mekânlara Göre Göçler Türkiye'de Zamana Göre Göçler TÜRKİYE'DE YERLEŞME Yerleşmenin Tarihçesi Türkiye'de Yerleşmeyi Etkileyen Faktörler Türkiye'de Yerleşme Şekilleri Türkiye'de Mesken Tipleri TÜRKİYE'NİN EKONOMİK COĞRAFYASI Türkiye'nin Ekonomisini Etkileyen Faktörler TÜRKİYE'DE ARAZİ KULLANIMI Türkiye'de Yerşekillerinin Arazi Kullanımına Etkileri TÜRKİYE'DE TOPRAKLARDAN YARARLANMA TÜRKİYE'DE TARIM (ZİRAAT) Türkiye'de Tarımı Etkileyen Doğal Faktörler Türkiye'de Tarımı Etkileyen Beşerî Faktörler Bitkisel Üretim Tahıllar Baklagiller Sanayi Bitkileri Yağ Bitkileri Yem Bitkileri Meyvecilik Sebzecilik Seracılık Turfandacılık TÜRKİYE'DE HAYVANCILIK Hayvancılığı Etkileyen Faktörler Türkiye'de Hayvan Varlığı ve Coğrafi Dağılışı Küçükbaş Hayvancılık Büyükbaş Hayvancılık Kümes Hayvancılığı İpek Böcekçiliği Arıcılık Su Ürünleri TÜRKİYE'DE ORMANCILIK TÜRKİYE'DE MADENLER TÜRKİYE'DE ENERJİ Türkiye'de Enerji Kaynakları TÜRKİYE'DE SANAYİ Sanayinin Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi Türkiye'de Sanayinin Gelişimi Sanayide Planlı Devre xi

12 xii Sanayi Kolları TÜRKİYE'DE ULAŞIM TÜRKİYE'DE BORU HATLARI TÜRKİYE'DE TİCARET TÜRKİYE'DE KÜLTÜR VE TURİZM Bölge Kavramı İSTATİSTİKİ BÖLGE BİRİMLERİ SINIFLANDIRMASI (İBBS) BÖLGESEL KALKINMA PROJELERİ Çözümlü Test Çözümler KAYNAKLAR ALAN EĞİTİMİ COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI TÜRK MİLLÎ EĞİTİMİNİN AMAÇLARI Genel Amaçlar COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMININ UYGULAMASI İLE İLGİLİ AÇIKLAMALAR COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMININ GENEL AMAÇLARI YAPILANDIRMACILIK KAVRAM ÖĞRETİMİ COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE KAZANIM VE BECERİLERİN YAPILANDIRILMASI COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE DEĞERLER COĞRAFYA DERSİ ÖĞRENME ALANLARI Çözümlü Test Çözümler COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE YAKLAŞIMLAR Proje Tabanlı Öğrenme Araştırma Ödevleri ve Projeler COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE ÇOKLU ZEKÂ COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE İŞ BİRLİKLİ ÖĞRENME İş Birlikli Öğrenmenin Temel Koşulları İş Birlikli Öğrenme Teknikleri COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE 5E MODELİ ARAŞTIRMA İNCELEME YOLUYLA ÖĞRENME COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE BEYİN TEMELLİ ÖĞRENME COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE 4MAT ÖĞRENME YAKLAŞIMI (MCCARTHY ÖĞRENME STİLİ MODELİ).602 COĞRAFYA EĞİTİMİNDE ELEŞTİREL DÜŞÜNME COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE YANSITICI ÖĞRENME COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE ÖĞRENMEYİ ÖĞRENME COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE ÖĞRETİM YÖNTEM VE TEKNİKLERİ COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE KULLANILAN ARAÇ VE GEREÇLER Çözümlü Test Çözümler COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ (CBS) Coğrafya Öğretiminde Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) Çözümlü Test Çözümler KAYNAKLAR...663

13 ALAN BİLGİSİ

14 1. BÖLÜM COĞRAFYANIN TANIMI, TARİHİ VE BÖLÜMLERİ

15 5 COĞRAFYA'NIN TANIMI VE TARİHİ Coğrafya; insanla doğal çevre arasındaki karşılıklı etkileşimi ilkeleriyle inceleyen ve sonuçlarını bir bütün hâlinde sunan bilimdir. Bu ilkeler neden, dağılış ve sonuçtur. Örneğin depremi ele alalım. Deprem nedir ve nasıl oluşur, yeryüzünde deprem riski nerelerde az ve fazladır ve deprem sonucunda doğal çevre ve insan bundan nasıl etkilenir? İşte bu soruların cevapları; neden, dağılış ve sonuç ilkelerinin cevaplarıdır. Coğrafya hakkında ilk çalışmalar milattan binlerce yıl önce yapılmıştır. MÖ 2700 yılında Sümerlilerden kalma tuğla üzerine yapılmış bir dünya haritası bulunmuştur. Başka bir harita da II. Ramses Dönemi'nden kalmadır. Bu haritada bir altın madeninin yeri gösterilmektedir. Coğrafya terimini ilk kez Eski Çağ Yunan düşünürlerinden Eratosthenes (MÖ ) yazdığı eserinin adında kullanmıştır. Eserinin adı Geographika'dır. Geographie yerin tasviri demektir. Zaten bu dönemlerde Coğrafya daha çok seyyahlar (gezginler), politikacılar ve tarihçilerle birlikte anılıyordu. İbn-i Haldun'un "Coğrafya kaderdir." ifadesi yaşadığı dönemin coğrafyaya bakış açısını gösterir. Erol Tümertekin "Bir beşerî bilim olan coğrafya insanın yaşadığı, çalıştığı, bir araya geldiği ve başta kendi yaşama ortamı olmak üzere değiştirmekte olduğu yeryüzünü inceler." demiştir. Yukarıda verilen bu tanımlarda olduğu gibi eski çağlardan günümüze kadar coğrafya tanımlanırken insan ve doğal ortamın açıklanmasına vurgu vardır. Bu sebeple coğrafyanın konusunun bir boyutunu insan, bir boyutunu doğal çevre (ortam) oluşturmaktadır. Varenius ( ) coğrafyayı teoloji ile bağlantı görüşünden ayırmış ve öne sürdüğü "temel birlik" fikrini bütün mekân olguları arasındaki bir dizi sıkı bağların meydana getirdiği tek bir yerküre sistemiyle açıklamaya çalışmıştır. Varenius yaptığı sınıflandırma ile olaylara önce tüm dünya ile ilgili genel, ikinci olarak belirli ülkelerle ilgili özel, üçüncü olarak ülkelerin içindeki daha küçük olanlarla ilgili korografik ve yereli anlatan topografik düzeylerde bakıyordu. Coğrafya yalnızca tüm dünyaya değil, her bir yerle ayrı ayrı ilgiliydi. (Özgüç - Tümertekin 2010) Günümüzdeki modern coğrafi görüşün temelleri 19.yy. başlarında Alman coğrafyacılar Humboldt, Carl Ritter ve Frideric Ratzel tarafından atılmıştır. (Doğanay 2013) Bunlardan Humboldt fiziki coğrafyanın, Ritter ve Ratzel de beşerî coğrafyanın kurucuları sayılır. Tarih boyunca coğrafya ile ilgili görüşler ve eserler aşağıdaki gibidir. ESKİ ÇAĞ'DA: Herodot, Tales, Aristo, Eratosthenes, Strabon ve Batlamyus coğrafya ile ilgili eserler verenlerdir. Bu dönemde coğrafi bilgiler çoğunlukla gezi ve tasvirler ile basit planlar ve haritalara dayanıyordu. Thales (MÖ ); İlk Çağ'ın ilk coğrafyacısıdır. Yunan medeniyetinin hâkim olduğu yerlerin coğrafi özelliklerini araştırmış, yeryüzünün ölçülebileceği fikrini ileri sürmüştür. Gemicilerden topladığı bilgilerle harita yapmıştır. Thales'e göre, Dünya, okyanuslar üzerinde yüzen diske benzeyen bir yuvarlaklığa sahiptir. Herodot (MÖ ): Kuzey Afrika, İran, Yunanistan, İtalya ve Hindistan'a kadar uzanan sahayı gezmiş, burada gördükleriyle "Herodot Tarihi"ni yazmıştır. "Mısır Nil'in hediyesidir." sözüyle neden-sonuç ilişkisi kurma özelliğine vurgu yapmıştır. Ayrıca gemiciler ve gezginlerden topladığı bilgilerle harita yapmıştır. Herodot'un Dünya Haritası Aristo (MÖ ): Siyaset, felsefe ve matematik alanında çalışma yapmış, aynı zamanda coğrafyaya da katkıda bulunmuştur. Dünya'nın küre olduğunu savunmuştur. "Doğal zenginliği yetersiz yerlerde devlet kurmak zordur." sözü ile çevreci görüşün babasıdır. Politika adlı eseri, ünlü devlet teorisi adlı görüşü kapsar.

16 6 Eratosthenes (MÖ ): Coğrafya sözcüğünü ilk defa Geographika adlı eserinde kullanmıştır. Büyük İskender'in seferleri sırasında yeryüzünün hızla genişleyen alanlarını belirleyip haritasını yapmıştır. İskenderiye ile Asvan (Syene) arasında çalışma yaparak dünyanın çevresini hesaplamıştır. Bir derecelik meridyen yayının uzunluğundan yola çıkarak dünyanın çevresini bugünküne yakın bir değerde hesaplamıştır. Eratosthenes, iyi bir matematik coğrafyacı olmasının yanında bölgesel coğrafyacı olarak da sayılabilir. İskenderiye coğrafya ekolünün de kurucusu kabul edilen Eratosthenes bir dünya haritası çizmiş ve eserine Geographica (Gegraphe) ismini vererek coğrafya biliminin isim babası olmuştur. Strabon (MÖ 64-MS 21): Amasya'da doğmuştur. İyi öğrenim görmüştür. Gezdiği yerlerin tarihî, coğrafi ve sosyolojik özelliklerini 17 ciltlik Geographika adlı eserinde anlatmıştır. Eserinde matematik coğrafya,fiziki coğrafya, jeopolitik ve ekonomik coğrafya üzerine bilgiler vermiştir. Çevre ile insan arasındaki ilişkileri ortaya koymuştur. Batlamyus (Pitomele) (MS ): Yunan coğrafyacıdır. Mısır'da eğitim görmüştür. En tanınmış eseri İslam ülkelerinde Kitap al Macist (Esrarengiz Kitap), Batı ülkelerinde ise Almagest olarak bilinen Megalo Syntaksis'tir. (Büyük Gök Sistematiği) Batlamyus'a asıl ününü kazandıran eser ise Coğrafi Yer Adları Kılavuzu anlamına gelen Geographika Hayfigesis'tir. Konik projeksiyon tekniği ile haritalamanın öncüsü kabul edilen Batlamyus'un dünya haritası döneminin en gerçekçi haritası durumundadır. Uzun süre Kristof Kolomb, Vasco da Gama, Macellan, Batlamyus'un eserlerinden faydalanmışlardır. Eserinde çok sayıda yerin adı ve koordinatlarını belirtmiştir. ORTA ÇAĞ'DA: Mesudi, Biruni, İbni-Battuta, İbn-i Haldun gibi daha çok İslam dünyasının bilim adamları coğrafya ile ilgilenmişlerdir. İslam dünyasında, eski çağlardaki eserler tercüme edilerek bunlardan faydanılmıştır. Kaşgarlı Mahmut'un Divanü Lugati't- Türk adlı kitabında harita vardır. Bu çağda Avrupa'da kilisenin baskısı ile bilimsel çalışmalar yapılmamıştır. Divanü Lugati't-Türk'teki Dünya Haritası Mesudi: Bağdatlıdır. Seyahatnamesi vardır. Güney ve Güneydoğu Asya, Kafkasya, İran, Suriye, İspanya ve Kuzey Afrika ülkelerini gezmiştir. Çok sayıda eser vermesine rağmen günümüze ulaşabilen tek eseri Al Müruc Al Zeheb'dir. (Altın Çayırlar) Eser tarihi ve coğrafi tasvirler şeklinde gezi-gözlem izlenimlerini yansıtır. İbn-i Batuta: Devrin en ünlü gezginidir. Tanca'da (bugünkü Fas) doğmuştur. Hacca gitmek üzere ayrıldığı Tanca'ya 24 yıl sonra dönmüştür. Bu süre zarfında Asya ve Afrika'daki birçok bölgeyi gezmiştir. İbni Batuta Seyahatnamesi adlı eserinde gezdiği bölgelerin din, dil, gelenekler ve sosyo-ekonomik yapılarını tasvir etmiştir. Biruni: Asıl adı Ebu Reyhan El-Bruni'dir. Çağının matematikçi ve matematik coğrafyacısı olarak tanınır. El Kanun El Maksudi isimli eserinde dünyanın büyüklüğü, yarıçap uzunluğu, çevre uzunluğu ve meridyen yayının uzunluğu gibi bilgilere yer vermiştir. İdrisi: İslam dünyasının Arap coğrafyacısıdır. Endülüs ekolündendir. Akdeniz ülkelerini ve İngiltere'yi gezmiş, Sicilya'da Kral II. Ruggiero'nun Palermo'daki sarayına yerleşmiş ve bu alanda eserler vermiştir. Kendisine Arapların Batlamyus'u ünvanını verdiren Libro del Re Ruggiero (Kral Ruggiero'nun Kitabı) adlı eserinde Hint Okyanusu ve Afrika kıyıları hakkında tasvir ve açıklamalar içerir. İbn-i Haldun: Orta Çağ'ın siyasi coğrafyacısıdır. Tarihçi ve sosyologdur. Devletler ile ilgili eserler vermiş, devletler ve kuruldukları coğrafya ile ilgisini araştırmıştır. Aristoya benzer görüşler ileri sürmüştür. En önemli eseri ön sözü (mukaddime) ile birlikte 8 ciltten oluşan Kitap El İbar (İbret verici kitap)'dır. Eserde tarihi ve sosyolojik bilgiler ağırlıkta olsa da beşeri coğrafya ve jeopolitik-siyasi coğrafya bilgilerine de yer vermiştir.

17 7 Uluğ Bey: Timur'un torunudur. Semerkand'da medreseler yaptırmıştır. Astronomi, tarih ve matematik alanında çalışmalar yapmıştır. Öğrencisi Ali Kuşçu'dur. Ali Kuşçu, Uluğ Bey'in ölümünden sonra İstanbul'a gelip Fatih Sultan Mehmet'in hizmetinde çalışmaya başlamıştır. Fethiye adlı kitabı vardır. ÖABT Çıkmış Soru Orta Çağ İslam dünyasının ünlü gezgini, tarihçisi, sosyoloğu ve coğrafyacısıdır. *Kitap El-İbar" (İbret alınacak kitap) adlı eserinde daha çok beşeri ve siyasi coğrafya konularına değinmiştir. Yukarıda anlatılan Orta Çağ coğrafyacısı aşağıdakilerden hangisidir? A) İbni Batuta B) Burini C) Mesudi Çözüm D) Strabon E) İbni Haldun Coğrafi mekan ve iklimin, insanlar üzerindeki etkilerine ait görüşleri bulunan, "Kitap El-İbar" adlı esere sahip Tarihçi, Sosyolog ve Coğrafyacı İbn-i Haldun Orta Çağ islam dünyasının ünlü gezginidir. Cevap E Yeni Çağ'da: Avrupa'da Rönesans ile pozitif bilimler önem kazanmış ayrıca yeni kıtalar keşfedilmiştir. Çok uzun yolculuklar yapılmış, Amerika, Avustralya ve adalar keşfedilmiştir. Bu dönemde Osmanlı'da Piri Reis, Katip Çelebi ve Evliya Çelebi'nin eserleri coğrafyaya katkı sağlamıştır. Coğrafi keşifler 15. ve 16. yüzyıllarda Avrupalılar tarafından yeni ticaret yollarının, okyanus ve kıtaların bulunması amacıyla ortaya çıkmıştır. Doğudan başlayan ticaret yolları, Avrupalıların çeşitli ihtiyaçlarını karşılamak için çok büyük önem taşıyordu. İpek ve Baharat yollarının Osmanlı Devleti'nin elinde olması, Avrupalıları yeni yollar aramaya sevk etti. Pusulanın icadı, gemicilikteki ilerlemeler, Avrupa'nın doğunun zenginliklerine ulaşmak istemesi bu keşiflerin nedenleridir. Avrupa'da değerli madenlerin az bulunması, kralların, İspanyol ve Portekizli gemicileri desteklemesine neden oldu. Bu tarihe kadar bilinmeyen Yeni Dünya Karaları olarak ifade edilen Kuzey ve Güney Amerika, Okyanusya, Güney ve Kuzey kutup çevreleri ve çok sayıdaki ada bu keşifler sonucu bulunmuştur.