Komisyon ÖABT Sosyal Bilgiler 2. Kitap (Coğrafya) Konu Anlatımlı

Transkript

1 öabt 2014 ÖSYM sınav tekniğine uygundur. ÖĞRETMENLİK ALAN BİLGİSİ TESTİ ÖABT SOSYAL BİLGİLER COĞRAFYA (2. Kitap) Konu Anlatımı Özgün Sorular Ayrıntılı Çözümler Test Stratej ler Çıkmış Sorular

2 Komisyon ÖABT Sosyal Bilgiler 2. Kitap (Coğrafya) Konu Anlatımlı ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1.Baskı: Mayıs 2014, Ankara Proje-Yayın Yönetmeni: Bahar Sarımehmetoğlu Türkçe Redaksiyon: Cansel Işık Kahraman Dizgi-Grafik Tasarım: Selda TUNÇ - Merve KOŞAR Kapak Tasarımı: Gürsel AVCI Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No:13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ Sevgili Öğretmen Adayları, ÖABT SOSYAL BİLGİLER konu anlatımlı setimiz üç kitap hâlinde düzenlenmiştir. "Sosyal Bilgiler 2. Kitap" adlı yayınımız Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi Coğrafya bölümü kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır. Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir. Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla da önemli konulara dikkat çekilmiştir. Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi adresini kullanarak bizimle paylaşabilirsiniz. Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle... Başarılar...

4 SOSYAL BİLGİLER ÖABT İLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER ÖABT SOSYAL BİLGİLER, 50 sorudan oluşmakta ve Sosyal Bilgiler Öğretmeni Adaylarının Alan Bilgisi (Tarih, Coğrafya, Siyaset Bilimi, Diğer Sosyal Bilim Alanları -Sosyal Bilgilerin Temelleri, Sosyal Psikoloji, Arkeoloji, Antropoloji, Sosyoloji, Felsefe, Ekonomi, Bilim Teknoloji ve Sosyal Değişme, Sanat ve Estetik, İnsan İlişkileri ve İletişim, Günümüz Dünya Sorunları, Sosyal Proje Geliştirme) ile Alan Eğitimi alanlarındaki bilgi ve becerilerini ölçmeyi hedeflemektedir. Öğretmenlik Alan Bilgisi Testinde çıkan sorular, Sosyal Bilgiler Öğretmenlik Lisans Programlarında verilen akademik disiplinlere paralel olarak hazırlanmaktadır. Sınavdaki Alan-Soru dağılımı aşağıdaki tabloda belirtilmiştir. Genel Yüzde Yaklaşık Yüzde Soru Sayısı Alan Bilgisi Testi % a. Tarih b. Coğrafya c. Siyaset Bilimi d. Diğer Sosyal Bilim Alanları (Sosyal Bilgilerin Temelleri, Sosyal Psikoloji, Arkeoloji, Antropoloji, Sosyoloji, Felsefe, Ekonomi, Bilim Teknoloji ve Sosyal Değişme, Sanat ve Estetik, İnsan İlişkileri ve İletişim, Günümüz Dünya Sorunları, Sosyal Proje Geliştirme) % 28 % 20 % 8 % Alan Eğitimi Testi % Genel Kültür, Genel Yetenek ve Eğitim Bilimleri Sınavlarınıza ek olarak gireceğiniz Öğretmenlik Alan Bilgisi Testi ile ilgili verilen bu bilgiler 2013 SOSYAL BİLGİLER ÖABT sınavı çerçevesinde hazırlanmıştır. Sınav içeriğinde yapılabilecek olası değişiklikleri ÖSYM'nin web sitesinden takip edebilirsiniz.

5 İÇİNDEKİLER ALAN BİLGİSİ 1. BÖLÜM: COĞRAFYANIN TANIMI, TARİHİ VE BÖLÜMLERİ COĞRAFYANIN TANIMI, TARİHİ...5 Türkiye'de Coğrafyanın Gelişimi...7 COĞRAFYANIN BÖLÜMLERİ...8 A. Fiziki Coğrafya Jeomorfoloji Klimatoloji Hidrografya Bitki Coğrafyası Zoocoğrafya Toprak Coğrafyası Kartografya...9 B. Beşerî ve Ekonomik Coğrafya Nüfus Coğrafyası Yerleşme Coğrafyası Siyasi Coğrafya Kültürel Coğrafya Ekonomik Coğrafya...9 Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: FİZİKİ COĞRAFYA EVREN ve DÜNYA...15 Galaksiler (Gökadalar)...15 Yıldızlar...15 Kuyruklu Yıldızlar...15 Asteroitler...16 Meteorit ve Meteorlar...16 Karadelikler...16 Güneş ve Güneş Sistemi...16 Ay ve Özellikleri...19

6 vi DÜNYA (YERYUVARLAĞI)...20 Dünya'nın Şekli ve Sonuçları...20 Dünya'nın Hareketleri...22 Yerel Saat...24 Yerel Saat Hesaplamaları...25 Uluslararası Saat (Saat Dilimleri)...26 Ulusal Saat...26 Tarih Değiştirme Çizgisi...26 Dünya'nın Güneş Etrafındaki Hareketi (Yıllık Hareketi) ve Sonuçları...27 Eksen Eğikliği (Ekvator İle Yörünge Düzlemi Arasındaki Açı)...28 Eksen Eğikliğinin Sonuçları...28 Güneş Işınlarının Yıl İçinde Dik Düştüğü Enlemlerin Değişmesi...30 Dünya'nın Yıl İçinde Güneş'e Karşı Konumları Mart ve 23 Eylül Durumu (Ekinokslar) Haziran Durumu (Yaz Solstisi) Aralık Durumu (Kış Solstisi)...32 Gölge Boyu Grafiklerini Yorumlama...33 KARTOGRAFYA (HARİTA BİLGİSİ)...35 UTM Koordinat Sistemi...35 Harita...36 Harita Bilgisi İle İlgili Bazı Kavramlar...38 Haritaların Ölçeklerinden Yararlanma...40 Eğim...42 Harita Çeşitleri...43 Haritalarda Yeryüzü Şekillerinin ve Çeşitli Bilgilerin Gösterilmesi...45 COĞRAFİ KOORDİNAT SİSTEMİ...52 Matematik (Mutlak) Konum Paraleller Meridyenler Enlem Boylam...55 Göreceli (Özel) Konum...55 Coğrafi Bilgi Sistemi (Cbs) ve Uzaktan Algılama...56 JEOMORFOLOJİ (YERŞEKİLLERİ)...57 Dünya'nın İç Yapısı...57 Yeryuvarlağının Yapısı...57

7 vii Levha Hareketleri...58 Kıtaların Kayması...59 Jeolojik Zamanlar...60 Yerkabuğunun Malzemesi (Taşlar)...63 Yerşekillerinin Oluşumu...66 Yerşekillerinin Oluşum Süreçleri ve Yerşekillerini Oluşturan Kuvvetler...66 Yeryüzünde Ana Yerşekilleri...71 Dağlar...71 Ovalar...72 Platolar...73 BÜYÜK JEOMORFOLOJİK GRUPLAR...76 Akarsu Topografyası (Flüvyal Topografya)...76 Akarsuların Oluşturduğu Aşındırma Şekilleri...77 Akarsuların Oluşturduğu Biriktirme Şekilleri...80 Kıyı Topografyası...82 Dalga Aşındırma Şekilleri...83 Dalga Biriktirme Şekilleri...83 Kıyı Tipleri...84 KARST TOPOGRAFYASI...87 Karstik Aşındırma Şekilleri Lapya Dolin (Kokurdan - Koyak - Tava) Uvala Polye Obruk Düden (Su Yutan- Su Batan) Mağara Doğal Tünel ve Köprü Kör ve Kuru Vadiler...89 Karstik Biriktirme Şekilleri Traverten Sarkıt, Dikit ve Sütun...89 KURAK VE YARI KURAK BÖLGELER TOPOGRAFYASI...90 Kurak ve Yarı Kurak Bölgede Aşındırma Şekilleri Mantarkaya (Şahit Tepeler) Tafoni...91

8 viii 3. Deflasyon Çukurları Yardanglar Hamada ve Reg Façetalı Çakıllar (Drei Konter)...91 Kurak ve Yarı Kurak Bölgelerde Biriktirme Şekilleri Kumullar (Kum Yığınları) Lös...92 BUZUL TOPOGRAFYASI (GLASİYAL)...93 Buzullar...93 Başlıca Buzul Tipleri...94 Buzul Aşındırma Şekilleri Çizik, Oluk ve Çentikler Sirkler (Buz Yalağı) Buzul Vadileri (Tekne Vadi) Asılı Vadiler Fiyord Hörgüç Kayalar...95 Buzul Biriktirme Şekilleri Moren Sandur Ovası Drumlinler Kame Kettle (Söl)...96 Buzul Çevresi Bölgeler Topografyası Erime Çukurları Yoğurulmuş Topraklar Çelenkli Topraklar Poligonal Topraklar (Taş Poligonları) Şeritli Toprakları (Taş Şeritleri) Soliflüksiyon Taraçaları...96 VOLKAN TOPOGRAFYASI...97 Volkan Tipleri ve Dünyada Volkanizmanın Dağılışı...98 a. Stromboli Volkan Tipi...98 b. Hawai Volkan Tipi...98 c. Volcano Volkan Tipi...98 d. Pele Volkan Tipi...98 Volkanizma İle İlgili Yerşekilleri...99

9 ix 1. Krater ve Kaldera Maar ve Diatrema Volkanik Dom ve Kule Lav Volkanları Piroklastik Volkanlar...99 Volkan Topografyasında Aşındırma ve Biriktirme Barrancos Planez Aşınım Kalderaları Neck ve Dayk...99 KLİMATOLOJİ - İKLİM BİLGİSİ Atmosfer Atmosferin Etkileri Atmosferi Oluşturan Gazlar Atmosferin Katları İKLİM ELEMANLARI Sıcaklık Sıcaklığın Yeryüzüne Dağılışını Etkileyen Faktörler İzoterm Haritaları Basınç Basıncın Yeryüzüne Dağılışını Etkileyen Faktörler Alçak Basınç (Siklon) Yüksek Basınç (Antisiklon) İzobar Haritaları Rüzgârlar Rüzgârın Hızı Rüzgârın Yönü Rüzgârın Esme Sıklığı (Rüzgâr Frekansı) Rüzgâr Çeşitleri NEMLİLİK VE YAĞIŞ Nem ve Yağışlar Mutlak Nem (Salt Nemlilik) Bağıl Nem (Nispi Nem) Yoğunlaşma Yoğunlaşma Şekilleri Yağışlar...123

10 x Oluşumlarına Göre Yağış Çeşitleri Yağış Biçimleri Yağış Rejimi Yeryüzünde Yağış Dağılışı BUZ DEVİRLERİ VE İKLİM DEĞİŞİKLİKLERİ BÜYÜK İKLİM TİPLERİ Başlıca Büyük İklim Tipleri Ekvatoral İklim Yazı Yağışlı Tropikal İklim (Subtropikal) HİDROGRAFYA (SULAR COĞRAFYASI) Denizler ve Okyanuslar A. Dalgalar B. Akıntılar C. Gel-Git (Med - Cezir) Akarsular Akarsu Rejimleri Drenaj Sistemleri Dünya'nın Önemli Akarsuları Göller A. Doğal Göller B. Yapay Göller (Barajlar) Su Özelliklerine Göre Göller Yer Altı Suları Kaynak Suları A. Artezyen Kaynaklar B. Karstik Kaynaklar (Voklüz) C. Fay Kaynakları D. Yamaç (Vadi) Kaynakları E. Gayzer Kaynaklar F. Kaplıcalar ve Ilıcalar Sulardan Faydalanma Hidroelektrik Potansiyel TOPRAK COĞRAFYASI Toprağın Özellikleri ve Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler Anakaya İklim Yerşekilleri...152

11 xi 4. Canlılar Zaman Toprak Türleri Zonal (Yerli Kaya Toprakları) Azonal (Tasınmış Topraklar) İntrazonal Toprak Taksonomisi (1975) veya 7. Toprak Sınıflandırma Sistemi Entisoller İnceptisoller Aridisoller Mollisoller Spodosollar Alfosiller Ultisoller Oxisoller Vertisoller Histosoller Heyelan Heyelana Neden Olan Faktörler Erozyon Erozyonu Artıran Faktörler BİTKİ (VEJETASYON) COĞRAFYASI Bitkilerin Yetişme Koşulları İklim Yerşekilleri Toprak Biyotik Baslica Bitki Toplulukları Ağaç Formasyonu Çalı Formasyonu Ot Formasyonu Çözümlü Test Çözümler...168

12 xii 3. BÖLÜM: BEŞERÎ VE EKONOMİK COĞRAFYA BEŞERÎ COĞRAFYA NÜFUS COĞRAFYASI Nüfusun Yapısı Nüfusun Yaş ve Cinsiyet Piramitleri Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı Nüfusun Eğitim Durumu Çalısan Nüfusun Ekonomik Faaliyet Kollarına Dağılımı Kırsal - Kentsel Nüfus Nüfus Artışı Dünya Nüfus Artışı ve Artışla İlgili Bazı Görüşler Hızlı Nüfus Artışının Sonuçları Nüfus Artışı İle İlgili Görüşler Kıtalarda ve Bazı Ülkelerde Nüfus ve Nüfus Artış Oranı Dünyada Nüfusun Dağılışı ve Bu Dağılışı Etkileyen Faktörler Nüfus Yoğunluğu Kavramları Aritmik Nüfus Yoğunluğu Tarımsal Nüfus Yoğunluğu Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu Nüfus Politikaları GÖÇLER Dünyada Geniş Çaplı Göçlere Örnekler Kavimler Göçü Göçlerin Nedenleri Ekonomik Nedenler Doğal Nedenler Siyasi Nedenler Sosyal Nedenler Göçlerin Sonuçları Gidilen Yere Göre Göçler A. İç Göçler B. Dış Göçler Kalma Süresine Göre Göçler A. Geçici (Mevsimlik) Göçler B. Sürekli Göçler Beyin Göçü...195

13 xiii YERLEŞME COĞRAFYASI Yerleşmenin Tarihçesi Mağaralar ve Ağaç Kovukları Yerleşik Hayat ve Tarım Şehirleri Ticaret Şehirleri Liman Şehirleri İdari Şehirler Dinî Şehirler Maden Şehirleri Sanayi Şehirleri Turizm Şehirleri Teknoloji Şehirleri Yerleşmelerin Sınıflandırılması Kırsal Yerleşmeler Kent Yerleşmeleri EKONOMİK COĞRAFYA Gelismişlik ve Az Gelişmişlik Küreselleşen Ekonomi Ekonomik Faaliyet Türleri Tarım Faaliyetleri Hayvancılık Ormanlar ve Ormanlardan Faydalanma Madenler Enerji Kaynakları Ulaşım Turizm Sanayi Ticaret Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: SİYASİ COĞRAFYA SİYASİ COĞRAFYA Siyasi Coğrafyanın Gelişimi ve Jeopolitik Teoriler Kara Hâkimiyet Teorisi Kenar Kuşak Teorisi Deniz Hâkimiyet Teorisi...274

14 xiv 4. Hava Hâkimiyet Teorisi Merkezî Türk Hâkimiyet Teorisi Uzay Hâkimiyet Teorisi Tarihin Sonu Teorisi Medeniyetler Çatışması Teorisi Medeniyetlerin Bütünleşmesi Teorisi Büyük Satranç Tahtası Teorisi Eksen Ülkeler Hâkimiyet Teorisi Entrika Çemberi Teorisi Siyasi Coğrafyada Organizasyonlar: Devlet, Millet, Millî Devlet Devletin Karakteristik Özellikleri Devlet ve Ulus Millî Devletlerin Ortaya Çıkışı Millet ve Millî Devlet Millî Olmayan Devletler Devletlerin Sınıflandırılması Etki Alanlarına Göre Devletler Alanlarına Göre Devletler Biçimlerine (Şekillerine) Göre Devletler Gelişmişlik Seviyelerine Göre Devletler Günümüzde Var Olmayan Devletler Özelliği Olan Bölgeler ve Devletlerin Fizyografik Sınıflandırılması Dünyada Güç Mücadeleleri Devletler Arasında Güç Mücadelesi Milletlerarası Güç Mücadelesi Dünyadaki Çatışma Bölgeleri Kafkasya Orta Asya Afrika Pakt ve Birlikler Birleşmiş Milletler Avrupa Birliği (AB) Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teskilatı (KEİ) Arap Birliği (Arap Ligi) Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) İngiliz Milletler Topluluğu (Commonwealth) G7 ve G8 Ülkeleri...292

15 xv Gelişmekte Olan 8 Ülke (D8) Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (OPEC) İslam İş Birliği Örgütü (İİÖ) Sangay İş Birliği Örgütü Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Anlaşması Kanallar ve Boğazlar Amerika Birleşik Devletleri Rusya Federasyonu Hindistan İngiltere Fransa Hollanda Çin Halk Cumhuriyeti Japonya Almanya Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: İNSAN - DOĞA ETKİLEŞİMİ KORUMA ALANLARI İNSANIN DOĞAYA MÜDAHALELERİ DOĞANIN İNSANA ETKİLERİ DOĞAL AFETLER Yer Kökenli (Jeolojik) Afetler Atmosfer Kökenli (Meteorolojik) Afetler JEOLOJİK AFETLER Heyelan Deprem Kaya Düşmesi METEOROLOJİK AFETLER Çığ Aşırı Kar Sel ve Su Baskını Kuraklık Don Dolu Tipi Fırtına...326

16 xvi Sis Yıldırım Düşmesi Orman Yangını Türkiye'de Korunan Alanlar ve Turizm Millî Park Oluşturma Konusunda Öngörülen Hususlar Türkiye'deki Millî Parklar Diğer Koruma Statüleri Türkiye'nin UNESCO Dünya Miras Listesi'nde Yer Alan Değerleri Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: TÜRKİYE COĞRAFYASI TÜRKİYE'NİN COĞRAFİ KONUMU Türkiye'nin Matematik (Mutlak) Konumu ve Sonuçları Türkiye'nin Özel Konumu ve Sonuçları Özel Tarihlerde Türkiye Türkiye'de Ortak Saat Kavramı TÜRKİYE'NİN JEOPOLİTİK KONUMU MEDENİYETLERİN ÇIKIŞ NOKTASI TÜRKİYE Türkiye'nin Dünya Üzerindeki Coğrafi Konumu ve Avantajları TÜRKİYE'NİN SINIRLARI TÜRKİYE'NiN JEOLOJİK ÖZELLİKLERİ Jeolojik Zamanlarda Türkiye Birinci Jeolojik Zaman (Paleozoik) İkinci Jeolojik Zaman (Mesozoik) Üçüncü Jeolojik Zaman (Tersiyer) Dördüncü Jeolojik Zaman (Kuaterner) Türkiye'de Orojenik Hareketler Türkiye'de Epirojenik Hareketler Türkiye'de Volkanizma Oluşumlarına ve Bulunduğu Yere Göre Dağlar Türkiye'de Depremler I. Dereceden Deprem Alanları TÜRKİYE'DE YERYÜZÜ SEKİLLERİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ TÜRKİYE'NİN BAZI OVALARI VE PLATOLARI TÜRKİYE'NİN OVALARI Bulundukları Yere Yani Yükseltilerine Göre Ovalar...358

17 xvii A. Kıyı Ovaları B. İç Ovalar TÜRKİYE'NİN PLATOLARI TÜRKİYE'DE ÇÖZÜLME Fiziksel (Mekanik) Çözülme Kimyasal Çözülme TÜRKİYE'DE BAŞLICA TOPRAK TİPLERİ Zonal Topraklar İntrazonal Topraklar Azonal Topraklar TÜRKİYE'DE TOPRAKLARDAN YARARLANMA TÜRKİYE'DE HEYELAN TÜRKİYE'DE EROZYON TÜRKİYE AKARSULARI Türkiye Akarsularının Genel Özellikleri Türkiye'deki Akarsu Havzaları Türkiye'deki Başlıca Akarsular Türkiye Akarsularının Rejimleri A. Yağmur Suları İle Beslenen Akarsular B. Kar ve Buz Suları İle Beslenen Akarsular C. Kaynak Suları İle Beslenen Akarsular D. Gölden Çıkan Akarsular (Göl Ayağı) E. Karma Rejimli Akarsular Türkiye'de Akarsu Aşındırma ve Biriktirme Şekilleri Türkiye'de Akarsuların Oluşturduğu Aşındırma Şekilleri Türkiye'de Akarsuların Oluşturduğu Biriktirme Şekilleri TÜRKİYE'DE RÜZGÂRLARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER TÜRKİYE'DE BUZULLARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER Türkiye'de Buzul Aşındırma Şekilleri Sirkler (Buz Yalağı) Buzul Vadiler (Tekne Vadiler) Türkiye'de Buzul Biriktirme Şekilleri Moren TÜRKİYE'NİN YER ALTI SULARI VE KAYNAKLARI Türkiye'nin Kaynakları Artezyen Kaynaklar Karstik Kaynaklar (Voklüz) Fay Kaynakları...371

18 xviii 4. Yamaç Kaynakları Türkiye'nin Kaplıca ve Ilıcaları TÜRKİYE'DE KARSTİK ŞEKİLLERİ Türkiye'de Karstik Arazilerin Dağılışı Türkiye'de Karstik Aşındırma Şekilleri Lapya Dolin (Kokurdan - Koyak - Tava) Uvala Polye Obruk Düden (Su yutan - Su batan) Mağara Türkiye'de Karstik Biriktirme Şekilleri Traverten Sarkıt, Dikit ve Sütun TÜRKİYE'DE DALGALARIN VE AKINTILARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER Türkiye'de Dalga Aşındırma Şekilleri Falez (Yalıyar) Türkiye'de Dalga Biriktirme Şekilleri Kumsallar Kıyı Oku (Kıyı Kordonu) Lagün (Kıyı Set Gölü - Deniz Kulağı) Tombolo (Saplı Ada) TÜRKİYE'DE KIYI TİPLERİ Boyuna Kıyılar Enine Kıyılar Ria Tipi Kıyılar Dalmaçya Tipi Kıyılar Limanlı Kıyılar TÜRKİYE'DE GÖLLER A. Doğal Göller Yerli Kaya Gölleri Set Gölleri B. Yapay (Baraj) Göller TÜRKİYE'NİN İKLİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER VE TÜRKİYE'DE İKLİM ELEMANLARI Matematik Konumun İklime Etkisi Özel Konumun İklime Etkisi a. Etrafındaki Denizlerin Etkisi...381

19 xix b. Yükselti c. Dağların Uzanışı d. Etrafındaki Basınç Merkezlerinin Etkisi e. Bakı TÜRKİYE'DE SICAKLIK Türkiye'nin Yıllık Ortalama Sıcaklık Haritası Türkiye Ocak Ayı İndirgenmiş İzoterm Haritası Türkiye Temmuz Ayı İndirgenmiş İzoterm Haritası Türkiye Yıllık Sıcaklık Farkları TÜRKİYE'Yİ ETKİLEYEN BASINÇ MERKEZLERİ TÜRKİYE'Yİ ETKİLEYEN RÜZGÂRLAR TÜRKİYE'DE NEM VE YAĞIŞ Oluşumuna Göre Yağış Çeşitleri Türkiye'de Yağışın Fazla Olduğu Yerler Türkiye'de Yağışın Az Olduğu Yerler TÜRKİYE'DE İKLİM TİPLERİ Karadeniz İklimi Akdeniz İklimi Karasal İklim Sert Karasal İklim Step İklimi TÜRKİYE'NİN BİTKİ ÖRTÜSÜ Ormanlar Maki Bozkır Yüksek Dağ Çayırlar TÜRKİYE'DE NÜFUS VE YERLEŞME Türkiye'de Nüfus Sayımları Nüfus Artışı ve Sonuçları Türkiye'de Nüfusun Dağılışını Etkileyen Faktörler Doğal Faktörler Beşerî ve Ekonomik Faktörler Türkiye'de Nüfusun Seyrek Olduğu Yerler Türkiye'de Nüfusun Sık Olduğu Yerler Türkiye'de Nüfus Yoğunlukları Aritmetik Nüfus Yoğunluğu Tarımsal Nüfus Yoğunluğu Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu...397

20 xx Türkiye Nüfusunun Özellikleri (Nüfusun Yapısı) Türkiye'de Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Türkiye'de Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı Türkiye'de Çalısan Nüfusun Ekonomik Faaliyet Kollarına Dağılımı Türkiye'de Nüfusun Eğitim Durumu Türkiye'de Kırsal - Kentsel Nüfus Türkiye'de Nüfus Politikaları Gelecekte Türkiye Nüfusu TÜRKİYE'DE GÖÇLER Türkiye'de Nedenlerine Göre Göçler Türkiye'de Mekânlara Göre Göçler İç Göçler Dış Göçler Türkiye'de Zamana Göre Göçler Sürekli Göçler Mevsimlik Göçler TÜRKİYE'DE YERLEŞME Yerleşmenin Tarihçesi Türkiye'de Yerleşmeyi Etkileyen Faktörler Beşerî ve Ekonomik Faktörler Fiziki Faktörler Türkiye'de Yerleşme Şekilleri Yerleşmelerin Sınıflandırılması A. Köy Altı Yerleşmeleri B. Kent Yerleşmeleri Türkiye'de Mesken Tipleri Ahşap Meskenler Toprak (Kerpiç) Meskenler Taş Meskenler TÜRKİYE'NİN EKONOMİK COĞRAFYASI Türkiye'nin Ekonomisini Etkileyen Faktörler A.Coğrafi Konum B. Yerşekilleri C.İklim D. Nüfus Yerleşme TÜRKİYE'DE ARAZİ KULLANIMI Türkiye'de Yerşekillerinin Arazi Kullanımına Etkileri...419

21 xxi TÜRKİYE'DE TOPRAKLARDAN YARARLANMA TÜRKİYE'DE TARIM (ZİRAAT) Türkiye'de Tarımı Etkileyen Doğal Faktörler A. İklim B. Yerşekilleri Türkiye'de Tarımı Etkileyen Beşerî Faktörler Sulama Tarımda Makine Kullanımı Gübreleme Tohum Islahı Toprak ve Bakımı Zirai mücadele (İlaçlama) Tarımı Desteleyen Kuruluşlar Pazarlama Bitkisel Üretim Tahıllar Baklagiller Sanayi Bitkileri Yağ Bitkileri Yem Bitkileri Meyvecilik Sebzecilik Seracılık Turfandacılık TÜRKİYE'DE HAYVANCILIK Hayvancılığı Etkileyen Faktörler Türkiye'de Hayvan Varlığı ve Coğrafi Dağılışı Küçükbaş Hayvancılık Büyükbaş Hayvancılık Kümes Hayvancılığı İpek Böcekçiliği Arıcılık Su Ürünleri TÜRKİYE'DE ORMANCILIK Ormanlardan Yararlanma ve Orman Ürünleri Ormancılığın Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi TÜRKiYE'DE MADENLER...435

22 xxii Madenciliğin Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi TÜRKiYE'DE ENERJi Türkiye'de Enerji Kaynakları Taşkömürü Linyit Petrol Doğalgaz Rüzgâr Gücü Güneş Enerjisi Jeotermal Enerji Nükleer Enerji (Radyoaktif mineraller) TÜRKİYE'DE SANAYİ Sanayinin Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi Türkiye'de Sanayinin Gelişimi Sanayide Planlı Devre Sanayi Kolları Besin Sanayii Un ve Unlu Mamüller Sanayii Şeker Sanayii Çay Sanayii Yağ Sanayii Süt ve Süt Ürünleri Sanayii Konserve Sanayii Tütün ve İspirtolu İçki Sanayii Dokuma, Deri ve Giyim Eşyası Sanayii Maden Sanayii Makine Sanayii Petro - Kimya Sanayii Çimento, Cam ve Seramik Sanayii Orman Ürünleri Sanayii TÜRKİYE'DE ULAŞIM Türkiye'de Ulaşımı Etkileyen Doğal ve Beşerî Faktörler Doğal Faktörler Beşerî ve Ekonomik Faktörler TÜRKİYE'DE TİCARET İç Ticaret Dış Ticaret...452

23 xxiii Transit Ticaret Serbest Ticaret Bölgeleri Ülkemizde Serbest Ticaret Bölgeleri TÜRKİYE'DE BORU HATLARI Türkiye İçinde Boru Hatları Doğalgaz Boru Hatları Doğalgaz Yer Altı Depolama Tesisleri TÜRKİYE'DE KÜLTÜR VE TURİZM Türkiye'de Turizmi Etkileyen Faktörler Doğal Faktörler Beşerî Faktörler Türkiye'nin Turistik Değerleri A. Doğal Güzellikler B. Tarihî Değerler TÜRKİYE'DE HİZMET SEKTÖRÜ İSTATİSTİKİ BÖLGE BİRİMLERİ SINIFLANDIRMASI (İBBS) BÖLGESEL KALKINMA PROJELERİ Zonguldak - Bartin - Karübük (ZBK) Projesi Doğu Karadeniz Projesi (DOKAP) Yesilirmak Havzasi Gelisim Projesi Doğu Anadolu Projesi (DAP) GAP (Güneydoğu Anadolu Projesi) Çözümlü Test Çözümler KAYNAKLAR...477

24 I. KISIM ALAN BİLGİSİ

25 1. BÖLÜM COĞRAFYANIN TANIMI, TARİHİ VE BÖLÜMLERİ

26 5 COĞRAFYA'NIN TANIMI VE TARİHİ Coğrafya; insanla doğal çevre arasındaki karşılıklı etkileşimi ilkeleriyle inceleyen ve sonuçlarını bir bütün hâlinde sunan bilimdir. Bu ilkeler neden, dağılış ve sonuçtur. Örneğin depremi ele alalım. Deprem nedir ve nasıl oluşur, yeryüzünde deprem riski nerelerde az ve fazladır ve deprem sonucunda doğal çevre ve insan bundan nasıl etkilenir? İşte bu soruların cevapları; neden, dağılış ve sonuç ilkelerinin cevaplarıdır. Coğrafya hakkında ilk çalışmalar milattan binlerce yıl önce yapılmıştır. MÖ 2700 yılında Sümerlilerden kalma tuğla üzerine yapılmış bir dünya haritası bulunmuştur. Başka bir haritada II. Ramses Dönemi'nden kalmadır. Bu haritada bir altın madeninin yeri gösterilmektedir. Coğrafya terimini ilk kez Eski Çağ Yunan düşürlerinden Eratosthenes (MÖ ) yazdığı eserinin adında kullanmıştır. Eserinin adı Geographika'dır. Geographie yerin tasviri demektir. Zaten bu dönemlerde Coğrafya daha çok seyyahlar (gezginler), politikacılar ve tarihçilerle birlikte anılıyordu. İbn-i Haldun'un "Coğrafya kaderdir." ifadesi yaşadığı dönemin coğrafyaya bakış açısını gösterir. Erol Tümertekin "Bir beşerî bilim olan coğrafya insanın yaşadığı, çalıştığı, bir araya geldiği ve başta kendi yaşama ortamı olmak üzere değiştirmekte olduğu yeryüzünü inceler." demiştir. Yukarıda verilen bu tanımlarda olduğu gibi eski çağlardan günümüze kadar coğrafya tanımlanırken insan ve doğal ortamın açıklanmasına vurgu vardır. Bu sebeple coğrafyanın konusunun bir boyutunu insan, bir boyutunu doğal çevre (ortam) oluşturmaktadır. Varenius ( ) coğrafyayı teoloji ile bağlantı görüşünden ayırmış ve öne sürdüğü "temel birlik" fikrini bütün mekân olguları arasındaki bir dizi sıkı bağların meydana getirdiği tek bir yerküre sistemiyle açıklamaya çalışmıştır. Varenius yaptığı sınıflandırma ile olaylara önce tüm dünya ile ilgili genel, ikinci olarak belirli ülkelerle ilgili özel, üçüncü olarak ülkelerin içindeki daha küçük olanlarla ilgili korografik ve yereli anlatan topografik düzeylerde bakıyordu. Coğrafya yalnızca tüm dünyaya değil, her bir yerle ayrı ayrı ilgiliydi. (Özgüç - Tümertekin 2010) Günümüzdeki modern coğrafi görüşün temelleri 19.yy. başlarında Alman coğrafyacılar Humboldt, Carl Ritter ve Frideric Ratzel tarafından atılmıştır. (Doğanay 2013) Bunlardan Humboldt fiziki coğrafyanın, Ritter ve Ratzel de beşerî coğrafyanın kurucuları sayılır. Tarih boyunca coğrafya ile ilgili görüşler ve eserler aşağıdaki gibidir. ESKİ ÇAĞ'DA: Herodot, Tales, Aristo, Eratosthenes, Strabon ve Batlamyus coğrafya ile ilgili eserler verenlerdir. Bu dönemde coğrafi bilgiler çoğunlukla gezi ve tasvirler ile basit planlar ve haritalara dayanıyordu. Thales (MÖ ); İlk Çağ'ın ilk coğrafyacısıdır. Yunan medeniyetinin hâkim olduğu yerlerin coğrafi özelliklerini araştırmış, yeryüzünün ölçülebileceği fikrini ileri sürmüştür. Gemicilerden topladığı bilgilerle harita yapmıştır. Herodot (MÖ ): Kuzey Afrika, İran, Yunanistan, İtalya ve Hindistan'a kadar uzanan sahayı gezmiş, burada gördükleriyle "Herodot Tarihini" yazmıştır. "Mısır Nil'in hediyesidir." sözüyle neden-sonuç ilişkisi kurma özelliğine vurgu yapmıştır. Ayrıca gemiciler ve gezginlerden topladığı bilgilerle harita yapmıştır. Herodot'un Dünya Haritası Aristo (MÖ ): Siyaset, felsefe ve matematik alanında çalışma yapmış, aynı zamanda coğrafyaya da katkıda bulunmuştur. Dünya'nın küre olduğunu savunmuştur. "Doğal zenginliği yetersiz yerlerde devlet kurmak zordur." sözü ile çevreci görüşün babasıdır.

27 6 Eratosthenes (MÖ ): Coğrafya sözcüğünü ilk defa Geographika adlı eserinde kullanmıştır. Büyük İskender'in seferleri sırasında yeryüzünün hızla genişleyen alanlarını belirleyip haritasını yapmıştır. İskenderiye ile Asvan (Syene) arasında çalışma yaparak dünyanını çevresini hesaplamıştır. Strabon (MÖ 64-MS 21): Amasya'da doğmuştur. İyi öğrenim görmüştür. Gezdiği yerlerin tarihî, coğrafi ve sosyolojik özelliklerini 17 ciltlik Geographika adlı eserinde anlatmıştır. Batlamyus (MS ): Yunan coğrafyacıdır. Mısır'da eğitim görmüştür. Coğrafya Rehberi ve Büyük Gök Sistematiği adlı eserleri vardır. İlk Çağ ile Orta Çağ arasında köprüdür. İslam dünyasında bu kitabı ünlüdür. Ünlü bir haritası vardır. Uzun süre Kristof Kolomb, Vasco da Gama, Macellan, Batlamyus'un eserlerinden faydalanmışlardır. ORTA ÇAĞ'DA: Mesudi, Biruni, İbni-Battuta, İbn-i Haldun gibi daha çok İslam dünyasının bilim adamları coğrafya ile ilgilenmişlerdir. İslam dünyasında, eski çağlardaki eserler tercüme edilerek bunlardan faydanılmıştır. Kaşgarlı Mahmut'un Divanü Lugati't-Türk adlı kitabında harita vardır. Bu çağda Avrupa'da kilisenin baskısı ile bilimsel çalışmalar yapılmamıştır. Mesudi: Bağdatlıdır. Seyahatnamesi vardır. Güney ve Güneydoğu Asya, Kafkasya, İran, Suriye, İspanya ve Kuzey Afrika ülkelerini gezmiştir. Divanü Lugati't-Türk'teki Dünya Haritası İdrisi: İslam dünyasının Arap coğrafyacısıdır. Endülüs ekolündendir. Akdeniz ülkelerini ve İngiltere'yi gezmiş, Sicilya'da Kral II. Ruggiero'nun Palermo'daki sarayına yerleşmiş ve bu alanda eserler vermiştir. Arapların Batlamyusu denir. İbn-Haldun: Orta Çağ'ın siyasi coğrafyacısıdır. Tarihçi ve sosyologdur. Devletler ile ilgili eserler vermiş, devletler ve kuruldukları coğrafya ile ilgisini araştırmıştır. Aristoya benzer görüşler ileri sürmüştür. Mukkaddime adlı eseri vardır. Uluğ Bey: Timur'un torunudur. Semerkand'da medreseler yaptırmıştır. Astronomi, tarih ve matematik alanında çalışmalar yapmıştır. Öğrencisi Ali Kuşçu'dur. Ali Kuşçu, Uluğ Bey'in ölümünden sonra İstanbul'a gelip Fatih Sultan Mehmet'in hizmetinde çalışmaya başlamıştır. Fethiye adlı kitabı vardır. Yeni Çağ'da: Avrupa'da Rönesans ile pozitif bilimler önem kazanmış ayrıca yeni kıtalar keşfedilmiştir. Çok uzun yolculuklar yapılmış, Amerika, Avustralya ve adalar keşfedilmiştir. Bu dönemde Osmanlı'da Piri Reis, Katip Çelebi ve Evliya Çelebi'nin eserleri coğrafyaya katkı sağlamıştır.

28 7 Bu çağda Coğrafi Keşifler coğrafyaya damga vurmuştur. Portekizli Bartelmi Diaz Ümit Burnu'na, Kristof Kolomb Amerika'ya, Vasco da Gama Hindistan'a ulaşmıştır. Magellan okyanus ötesi seyahatler yapmış ve dünyayı dolaşmıştır. Bu dönemde Osmanlı'da Piri Reis, "Kitabı Bahriye" adlı kitabında coğrafi bilgiler vermiş ve harita çizmiştir. Kitabında ve haritasında Akdeniz'i anlatmıştır. Kristof Kolomb'dan ve Avrupalı gezginlerden ve korsanlardan faydalanmıştır. Ayrıca Katip Çelebi'nin "Cihannüma" ve Evliya Çelebi'nin "Seyahatname" adlı eserleri coğrafyaya katkı sağlamıştır. YAKIN ÇAĞ'DA: Bu dönemde modern coğrafya alanında çalışmalar başlamıştır. Ayrıca coğrafyanın bilimsel alanda gerçek kimliğine kavuşmaya başlaması bu dönemdedir. Bu dönemin başlarında Avrupalı bilim adamları birçok yeni yerler keşfetmişlerdir. Mackenzie ( ) Kanada'daki gölleri ve ABD'nin batısındaki yerleri bulmuştur. W. Clark ( ) ile Meriwether Lewis ( ) ABD'yi doğu-batı doğrultusunda geçmişlerdir. Piri Reis Haritası James Cook: Yeni Zelanda'yı keşfetmiştir. James Ross 1840 yılında Antarktika'ya ulaşmış, R. Scatt Güney Kutbu'na gitmiştir. Norveçli Amundsen 1911'de Güney Kutup Noktası'nı tespit etmiştir. Edmund Hillary 1953'te Everest'e tırmanmıştır yılında Piccard, Mariana Çukurluğu'na inmiştir. Bu dönemde Coğrafya'ya bilimsel kimlik kazandıran isimler şunlardır: Alexander Van Humboldt ( ): Fiziki coğrafyanın kurucusudur. Alman coğrafyacılardandır. Avrupa'nın çoğunu ve Kuzey-Güney Amerika'yı dolaşıp gözlemler yapmıştır. Humboldt neden, dağılış, karşılıklı ilgi ilkelerini coğrafyaya kazandırmış, okyanus akıntılarını incelemiş, insan doğa etkileşimi ve bitki coğrafyası ile ilgili araştırmalar yapmıştır. Carl Ritter ( ): Beşerî coğrafyayı kuran ve geliştiren Alman coğrafyacılardandır. İnsan ile doğal ortam arasındaki etkileşimi incelerken olaylara insan yönünden bakmıştır. Friedrich Ratzel ( ): Beşerî coğrafyayı geliştiren Alman coğrafyacılardandır. Siyasi Coğrafya adlı eserleriyle jeopolitiğin ve siyasi coğrafyanın çağdaş anlamda temelini atmıştır. Paul Vidalde La Blache ( ): Beşerî coğrafya alanında çalışmalar yapmış Fransız coğrafyacılardandır. Bölgesel coğrafyanın kurucularındandır. Yakın Çağ'da başlayan bu modernleşme günümüze kadar gelişerek hızla devam etmiştir. Eskiden yeryüzünü tanımak olarak algılanan coğrafya, artık günümüzde yeryüzünden daha etkili ve sağlıklı yararlanmayı ortaya koyan, sürdürülebilir bir faydalanmayı öngören bir bilim olmuştur. Bu nedenle Avrupa, Kuzey Amerika ve daha sonra birçok ülkede coğrafya ile ilgili fakülteler ve bölümler açılmıştır. YAKIN ÇAĞ'DA: Coğrafi Keşifler devam etmiş, bilimsel çalışmalar artmıştır. MODERN ÇAĞ'DA: Yani 19. yüzyıl öncesine kadar daha çok görüş ve yer tasviri olarak devam eden Coğrafya 19. yüzyıldan sonra modern hâle geldi ve modern çalışmalar başladı. Türkiye'de Coğrafyanın Gelişimi Coğrafyanın gelişimi Türkiye'de Cumhuriyet Öncesi ve Sonrası olarak iki döneme ayırabilir. Cumhuriyet Öncesi'nde: Coğrafya sadece Seyyahların anlattıkları yerler ile oralara ait özellikler ve orada yaşayan insanların gelenek görenekleri olarak düşünülüyordu. Avrupa'ya göre coğrafi çalışmalarda çok geri kalınmıştı. 1915'te İstanbul Üniversitesinde Coğrafya Bölümünün açılması coğrafyada en önemli gelişmedir. Cumhuriyet Dönemi'ndeki modernleşme coğrafyaya yansımıştır. İstanbul Coğrafya Bölümünde Alman coğrafyacılar dersler vermiş ve Alman ekolü benimsenmiştir arası Türk coğrafyasının Kuruluş ve Teşkilatlanma Dönemi'dir. Çünkü bu dönemde İstanbul Coğrafya Bölümü'nde yeni düzenlemeler yapılmış, 1935'te Ankara'da DTCF kurulmuş, başına Almanya Berlin Üniversitesinden davet edilen Prof. Dr. Herbert Louis getirilmiştir. 1941'de I. Coğrafya Kongresi yapılmıştır. Zamanla yabancıların elinde olan coğrafi araştırmalar Türk bilim adamlarının eline geçmiş ve yabancılara bağımlılık azalmıştır.

29 8 6 Haziran 1941'de toplanan I. Coğrafya Kongresi'nde en önemli karar şu olmuştur: İlk ve ortaöğretimde okutulan coğrafya ders programları gözden geçirilerek yeniden düzenlenmiş, yazılması gereken kitaplar belirlenerek içerikleri tespit edilmiş, coğrafya terimlerinin anlaşılır hâle getirilmesi için komisyonlar oluşturularak çalışmalar başlatılmış, Türkiye'nin coğrafi bölgeleri belirlenerek sınırlar çizilmiş ve raporlar hazırlanmıştır. COĞRAFYANIN BÖLÜMLERİ Coğrafyanın konu alanı aşağıdaki gibidir. COĞRAFYA DOĞAL ÇEVRE (ORTAM) İNSAN Coğrafyanın konusu içinde iki önemli unsur vardır. Bunlar doğal çevre (ortam) ve insandır. Bu unsurlara göre coğrafya bölümlere ayrılmıştır. Bu bölümler şunlardır: A. Fiziki Coğrafya Doğal çevre elemanları ve doğal çevrede meydana gelen olayları inceler. Başlıca inceleme konuları yeryüzü şekilleri, iklim olayları, toprak oluşum olayları (edafik), biyotik olaylar, hidrografik olaylar ve kartografyadır. Bu olayların tümünü yalnızca fiziki coğrafya diyerek işlemek ve araştırmak çok zordur. Bu nedenle fiziki coğrafya kendi içinde bazı araştırma bilim dallarına ayrılmıştır. 1. Jeomorfoloji Yeryüzü şekilleri bilimidir. Bu yer şekilleri terimi rölyef şeklinde de kullanılır. Yer şekilleri iç ve dış güçler sonucunda oluşur. Akarsular, yağışlar, buzullar, dalgalar, rüzgârlar ve canlılar tarafından oluşturulan etkilere dış kuvvetler (egzojenik); tektonik hareketler, deprem, volkanizma ile orojenik ve epirojenik hareketlere iç kuvvetler (endojenik) denir. 2. Klimatoloji İklim bilimi anlamına gelir. Atmosferi ve troposferde meydana gelen sıcaklık, basınç, rüzgâr ve nem gibi iklim elemanlarını inceler. 3. Hidrografya Sular coğrafyasıdır. Yer üstü ve yer altı suları ile kaynakları inceler. Göller, denizler, okyanuslar, gel-git olayları ve yer altı sularını inceler. 4. Bitki Coğrafyası Doğal bitki örtüsünün oluşumu ile çevre arasındaki karşılıklı etkileşimi inceler. İnsan tarafından yetiştirilen bitkiler bu bilimin konusuna girmez. 5. Zoocoğrafya Doğal olarak yetişen hayvanların karalar ve sularda dağılışını inceler. İnsan tarafından yetiştirilen hayvanlar ekonomik coğrafyanın inceleme alanına girer. Bitki ve hayvan coğrafyası için ortak olarak biyocoğrafya da kullanılır. 6. Toprak Coğrafyası Toprak yapısını, oluşum özelliklerini ve dağılışını inceler. Buna pedoloji de denir. Toprak oluşum şartlarına edafik faktörler de denir.

30 9 7. Kartografya Harita bilimi denir. Harita çizim tekniklerini, haritadan yararlanma usullerini inceler. B. Beşerî ve Ekonomik Coğrafya İnsanın çevre üzerinde yapmış olduğu ekonomik, sosyal, kültürel, politik faaliyetleri inceler. Bu anabilim dalı Beşerî ve Ekonomik Coğrafya diye ayrılır. Beşer Arapçada insan demektir. Beşerî coğrafya insanla ilgili olan yerleşmeler ve nüfus gibi konuları inceler. İnsanın yaşamak ve yaşamını devam ettirmek için yapmış olduğu ekonomik faaliyetler, ekonomik coğrafyanın konusudur. Beşerî ve ekonomik coğrafya kendi içinde şu bölümlere ayrılmıştır: 1. Nüfus Coğrafyası Nüfus ve çevre arasındaki ilişkileri ve yeryüzündeki nüfus dağılışını inceler. 2. Yerleşme Coğrafyası Yerleşme ve doğal çevre arasındaki ilişkileri, yerleşme türlerini ve mesken tiplerini inceler. 3. Siyasi Coğrafya Devletler arası ilişkileri, tarih boyunca bu ilişkilerin gelişimlerini inceler. Ülkelerin büyüklüğü ve kaynaklarının uluslararası ilişkilerde rollerini inceler. 4. Kültürel Coğrafya Ülkelerin yeme, içme, giyim, müzik, dil, din, mimari gibi alışkanlık ve geleneklerini inceler. Bunları incelerken mekân ile kültür arasındaki ilişkiyi inceler. 5. Ekonomik Coğrafya Ekonomik faaliyetlerin çevre ile olan ilişkilerine bakar. Kendi içinde alt dallara ayrılır. a. Ziraat Coğrafyası: Tarım coğrafyası da denir. Tarım faaliyetleri ile çevre arasındaki ilişkiyi inceler. b. Sanayi Coğrafyası: Sanayi kuruluşlarının kuruluş ve gelişim sürecini, bunların çevre ile olan ilişkilerini inceler. c. Ulaşım Coğrafyası: Eski dilde münakalat coğrafyası da denir. Mal ve hizmet taşınması ve haberleşme faaliyetleri ile çevre arasındaki ilişkileri inceler. d. Turizm Coğrafyası: Yakın dönemde gelişmeye başlamıştır. Turizm faaliyetlerinin oluşma nedenleri ile bunun çevre ile ilişkilerine bakar. e. Ticaret Coğrafyası: Mal ve hizmet alım satımı ile bunların ülke ve bölgelere etkisini inceler.

31 10 Kısaca coğrafyayı bölümlere ve faydalandığı bilim dallarına göre aşağıdaki gibi ayırabiliriz. COĞRAFYA Fiziki Coğrafya - Jeomorfoloji - Klimatoloji - Hidrografya - Bitki Coğrafyası - Zoocoğrafya - Toprak Coğrafyası - Kartografya Beşerî ve Ekonomik Coğrafya - Nüfus Coğrafyası - Yerleşme Coğrafyası - Siyasi Coğrafya - Kültürel Coğrafya - Ekonomik Coğrafya Ayrıca coğrafyanın bu bölümleri, diğer bazı bilim ve bilim dallarından faydalanır: Coğrafyanın Dalları Jeomorfoloji Klimatoloji Hidrografya Biyocoğrafya Faydalandığı Bazı Bilim ve Bilim Dalları Jeoloji, Jeofizik, Pedoloji, Astronomi, Speleloji, Petroloji Meteoroloji, Astronomi Hidroloji, Oseanografya, Limnoloji, Potamoloji Biyoloji, Botanik, Zooloji, Tıp ÖABT Coğrafya Öğr. "Coğrafya çifttir." diyerek coğrafyayı ilk olarak genel ve özel coğrafya şeklinde bölümleyen bilim insanı aşağıdakilerden hangisidir? A) Bernhardus Varenius B) Carl Ritter C) Alexander van Humboldt D) Emmanuel de Martonne E) Paul Vidal de la Blache Çözüm Coğrafyayı bir bilim dalı olarak canlandıran, "Coğrafya çifttir." diyerek coğrafyayı ilk olarak genel ve özel coğrafya şeklinde bölümleyen bilim insanı, Bernhardus Varenius'tir. Geographia Ceneralis (Genel Coğrafya, 1650) adlı yapıtında bölgesel coğrafya kavramını ortaya attı. Yeryüzünü etkileyen rüzgâr, deniz vb. etmenleri ele alıp nedenlerini ve etkilerini açıklamaya çalıştı. Yapıtı 150 yıl süreyle temel coğrafya kitabı olarak kullanıldı. Cevap A