TEM Z VE STER L ÜRET M ALANLARI PLANLAMA KR TERLER

Transkript

1 TEM Z VE STER L ÜRET M ALANLARI PLANLAMA KR TERLER ÖZET Medikal malzeme ve ekipman imalat nda, ilaç üretimi ve ilaç yan sanayinde ürünü mikroorganizmalardan ve partiküllerden korumak ve in - san sa l n temel alan riskleri en az seviyeye indirebilmek için belirli flartlar n yerine getirilmesi gereklidir. Bu flartlar ürünün iyi tan nma - s na, üretim alan n n yap land r lmas ve iklimlendirilmesine, bu alanlarda çal flacak olan personelin e itimi ve disiplinine ba l d r. Bu tip üretim alanlar n n bir temiz oda mühendisi gözü ile bak ld zaman planlama aflamas nda direkt ve çapraz kontaminasyon tehlikesinin en düflük seviyeye indirilmesi, mikroorganizma ve toz birikiminin önlenmesi ve tüm sistemin dezenfeksiyon ve bak m n n kolay bir flekilde yap l - mas n n sa lanmas gereklidir. Bununyan nda kalitenin ayn düzeyde kalmas ve olas hatalar n nereden kaynakland n n geriye dönerek kontrol edilmesi olanaklar n n sa lanmas kaç n lmazd r. 1. GENEL KR TERLER Steriliteden, yaflayan mikroorg a n i z m a l a r n steril olarak tarif edilen ortamlarda bulunmamas anlafl lmaktad r. Steril ve steril olmayan, ama hijyenik olmas gereken temiz üretim alanlar n n yap land r lmas ve iklimlendirilmesinde özel çözümler gelifltirilebilmesi için öncelikle afla da s ralanan sorular iyi bir flekilde analiz etmek gereklidir: Üretim için gerekli olan parametreler nedir? Malzeme ve personel ak fl nas ld r? Ürünün insana ve/veya çevreye zarar olabilir mi? Öngörülen üretim alan, istenen temiz oda H. Metin KENTER Almanya' daki Giessen Uygulamal Üniversitesi, Is ve Enerji Bölümünü 1984 senesinde bitird i y llar aras nda Babcock-BSH firmas nda Temiz Oda gelifltirme mühendisi olarak, 1986 y l ndan itibaren VVeiss Klimatechnik GmbH Temiz Oda bölümünde gelifltirme mühendisi, pro j e bölüm müdürü ve Almanya-Hessen bölgesi sat fl müdürü olarak, 1998 senesinden 2002 senesine kadar ayn firman n Balkanlar, Türk Cumhuriyetleri ve Ortado u'dan sorumlu stanbul rtibat B ü rosu yöneticisi olarak çal flm flt r. Faaliyetlerini 2002 senesinden beri stanbul' da, NfiEL fir - mas nda yürütmektedir /231 MART ) fiekil 1. Temizlik klas n etkileyen faktörler klas n sa lamak için, üretim cihazlar ve çal flan insan say s ile orant l m? Kirli malzeme ve at k ak fl insana ve çevreye zarar vermeden nas l düzenlenmelidir? Duvar, tavan, ayd nlatma ve yer sistemi nas l oluflturulmal d r? Tüm alanlarda kullan lacak olan malzeme-

2 lerin yüzeyleri nas l olmal d r? Üretim alan için nas l bir tesisat gereklidir? Bu analiz yap l rken üretim sorumlusunun ve temiz oda mühendisinin yükümlü oldu u k s mlar birbirinden ay rmak gereklidir. Yukar daki ilk üç sorunun cevab n kesinlikle üretim sorumlusu vermeli, malzeme seçimini ise üretim sorumlusu ve temiz oda mühendisinin beraber yapmas gereklidir. Temiz ve steril üretim alanlar planlan rken iklimlendirme sistemi, yer kaplamas, duvar ve tavan panelleri, ayd nlatma, otomatik kontrol sistemi bir bütün olarak kabul edilmeli ve olanaklar el verdi ince uygulamas - n n tek sorumlu üzerinde olmas na dikkat e d i l m e l i d i r. Çünkü bu ifller temizlik s n f - n n sa lanmas nda tamam ile birbirine ba l a n t l d r. Bu say lanlar n yan nda genel elektrik ve temiz su tesisatlar, at k su sistemi gibi tesisler bulunmakla beraber bu iflleri koordineli olarak ayr uygulamac lar n yapmas nda bir sak nca yoktur. Yap sistemleri d fl nda temizlik klas n etkileyen di er faktörleri fiekil 1 de görebilirsiniz. Bu yaz mda yap sistemlerine de inece im. Temiz ve steril üretim alanlar için genellikle dört temiz alan s n f bulunmaktad r. Bunun yan nda baz ilaç fabrikalar n n kendi belirledi i klaslar da vard r. Esas olarak temiz hava kalitesini belirleyen faktörler partikül ve mikroorganizma say s d r. Partikül ve mikroorganizma say s birbirine ba lant l olarak gözükmesine ra men kontrollerinin ayr ayr ve s n fland rman n da buna göre yap lmas gereklidir. Klas A: Sterilitenin en yüksek derecede olmas n gerektiren bölgeler; örne in aç k olarak dolum yap lan aseptik bölgeler. Bu alanlara havan n 0,45 m/s +/- %20 laminer olarak bas lmas gereklidir. Klas 3: Klas A bölgesini çevreleyen steril alanlar. Klas C ve D: Daha az kritik olan temiz alanl a r, örne in ekipman y kama, solüsyon haz rlama alanlar gibi. (a) Temizlik klas B, C, ve D'ye ulaflmak için hava de iflim katsay s, odan n büyüklü ü ve personel say s ile orant l olmal d r. A, B ve C s n flar için klimlendirme sisteminde HEPAfiltre kullan lmal d r. (b) ISO 'de istenilen partikül de erleri kabul edilebilir. (c) Bu alanlarda belirlenecek s n r de erler yap lacak ifle ba l d r. (d) Üretim esnas nda. 2. PROJEYE BAfiLARKEN D KKAT ED LMES GEREKEN HUSUSLAR Steril üretim ve temiz alanlar n n projelendirilmesine bafllamadan önce GMP (Good fiekil 2. Proje yol haritas Manufactoring Practice) kurallar na göre afla daki aflamalara kesinlikle uyulmas g e r e k l i d i r. De iflik isimler alt nda, steril olmayan normal binalar n da projelendirilmesinde karfl m za ç kan bu dokümanlar ve "yol haritas " (fiekil 2) steril üretim alanlar n n projelendirilmesinde mant k olarak di er projeler ile karfl laflt r ld nda ayn gibi gözükmesine karfl l k, yap lan her iflin ve de iflikliklerin neden yap ld n n net bir flekilde tarif edilip belgelenmesini iflveren, uygulamac ve gerekirse di er kontrol birimlerinin de onaylamas gerekmektedir. Herhangi bir aflamada yap lacak olan de iflikliklerin o aflamaya kadar yap lanlar n tekrar bafltan yap lmas na ve de ifliklikler ile ilgili tüm raporlar n yaz l p gerekli onaylar n, örne in üretilecek olan ürün ile ilgili izinlerin, yeniden al nmas na sebep olabilir. Bu belgeler ifl bittikten ve üretim yap lmaya bafllad ktan sonrada saklanmal d r. Bu aflamalar flu flekilde s ralayabiliriz: Proje Yönetimi: Bu ilk aflamada üretimin ve sistemin nas l ve kimlerin sorumlulu u alt nda organize edilece i b e l i r l e n i r. Ay n zamanda uluslararas standartlar n ve kullan c n n istedi i tasar m mecburiyetleri rapor halinde belgelenir. Avam projelerin haz rlanmas : Bu aflama- ) 2005/231 MART 71

3 da mimari ve di er teknik tesisatlar n ön projeleri haz rlan r ve malzeme özellikleri belirlenir. Kalifikasvon: Bu aflamada "yol haritas " (Master Plan) belirlenir. Kalifikasyon raporlar haz rlan r ve yap lacak ifller ile ilgili neyin, ne zaman, nas l yap laca na dair raporlar yaz l r. Tasar m Kalifikasvonu. (Design Oualifikation DQ): Bu aflamada tasar m n uluslararas kurallara ve amaca uygunlu unun kan tlanmas gerekir, malzeme ve personel ak fl diagramlar, üretim ve cihaz plan, oda planlar, temiz oda klaslar, art eksi bas nç planlar, kanal ve ekipman planlar, boru ve ekipm a n planlar vs. belgeleri haz rlanmal d r. Bu dokümanlar haz rland ktan sonra üretimin gerektirdi i flartlar n üreticici firman n isteklerine göre yap l p yap lmad n n yeterlili i belgelenir ve ilgili raporlar Ta s a r m Kalifikasyonu (DQ) dosyas olarak haz rlan r. Kurulum (Uygulama) Kalifikasvonu (Installation Oualifikation IQ): Bu aflamada sistemin tasar m spesifikasyonlar na uygun olarak montaj n n yap ld k a n t l a n m a k- t a d r. Tasar m kalifikasyonu yap lm fl olan projeye göre uygulaman n yap l p yap lmad ve uluslararas kurallara uyulup uyulmad belirlenir. Kalibrasyon plan, kanal planlar, malzeme özelliklerini belirten belg e l e r, P&ID, yedek parça listeleri vs haz rl a n r. E er DQ'da tarif edilenin d fl na ç k lm fl ise nedenleri aç k ve net flekilde belgelenmelidir. Operasyonel ( sletme) Kalifikasvon (Operation Oualifikation OQ): Bu aflamada sistemin çal flma sahas içinde uygun çal flt kan tlanmal d r. Tasar m kalifikasyonu sa lanm fl olan projeye göre uygulanm fl olan sistemin, istenilen flartlar iflletme s ras nda ne flekilde sa lad tüm detaylar ile belgelenir, testler kullanma talimatlar, test raporlar haz rlan r. Verimlilik Kalifikasvonu (Performans Oualifikation PQ): Kurulan sistemin ba lant l /231 MART ) tüm di er sistemler ile birlikte üretim s ras nda uygun çal flt n n kan tlanmas. Bu aflamada ürünün gerektirdi i iklimsel ve çevresel flartlar n ne flekilde gerçeklefltirildi i kontrol edilir, testler yap l r ve belgelen i r, kontrol üretimi yap l r ve üretimden istenilen sonucun al n p al nmad kontrol e d i l i r. Tüm parametreler, tekrarlanabilirli- in sa lanabilmesi için sabitlenir ve belgel e n i r, SOP'ler (Standart Operasyon Prosedürü ngilizce: Standard Operation Procedure) ve test raporlar yaz l r. Verimlilik kalifikasyonunun yap labilmesi için üretim ile ilgili olan her türlü montaj n bitmifl olmas gereklidir. 3. PROJE VE UYGULAMA AfiAMASINDA D KKA T ED LMES GEREKEN ANA HUSUSLAR Temiz ve steril üretim alanlar n n yap lmas ndaki en önemli kriter mikroorganizmalar n, mantarlar n ürüne zarar vermesi ve "çapraz bulaflmay " di er bir deyim ile bir ürünün di er bir ürüne bulaflmas n önlem e k t i r. Bu gerçeklefltirilirken üretim alan nda çal flan insanlar n ve çevrenin, insan ve çevreye zarar olacak ürünlerden de korunmas n n emin ve güvenilir bir flekilde sa lamas gereklidir. Bu gerçeklefltirilirken afla daki ana hususlar n, projenin ve uygulaman n her aflamas nda göz önünde bulundurulmas gereklidir: Üretim alan n çevreleyen yüzeylerde m i k r o o rganizmalar n ve mantarlar n yerleflece i, geliflebilece i girinti ve ç k nt lar n en düflük seviyede olmas, Üretim alan n çevreleyen yüzeylerin kolayca temizlenmesi ve dezenfekte edilebilmesi, klimlendirme sisteminin kanallar n n içinde toz birikimine sebep olacak birleflme yerlerinin en düflük seviyeye indirilmesi, klimlendirme sisteminin gerekti i zaman kolayca temizlenebilmesi ve dezenfekte edilebilmesi, Bütün malzemelerin kullan lacak dezenfeksiyon maddelerinden ve kimyasallardan etkilenmemesi, Üretim alan n çevreleyen yüzeylerin darbeye ve sürtünmelere karfl dayan kl olmas, Üretim alan na böcek ve sineklerin girme olas l n n en düflük seviyeye indirilmesi, Ayd nlatma ve klimlendirme sisteminin ürüne, üretim ve depolama aflamalar nda zarar vermesinin kesinlikle önlenmesi, Bak m ve tamir ifllerinin üretimi en az seviyede etkilemesi ve bu esnada oluflacak kirlenmelerin en düflük seviyede kalmas n sa lamak için gerekli önlemlerin al nmas, Sistemin bütün sene durmadan çal flmas için en yüksek düzeyde gerekli tedbirlerin al nmas, Kalitenin ayn düzeyde kalmas ve olas hatalar n nereden kaynakland n n geriye dönerek kontrol edilmesi olanaklar n n sa lanmas. Odalar aras ndaki bas nç farkl l klar, hava kilitlerinin yerlefltirilece i yerler planlan rken temizlik Mas n n d fl nda, personel ve malzeme ak fl ve özellikle ürünün insan ve çevreye zararl olup olmad göz önünde b u l u n d u r u l m a l d r. Örne in çevreye zararl olabilecek ama steril bir ortamda üretilmesi gereken bir ürünün kesinlikle atmosfere ç kmas, ayn zamanda d flar dan gelecek partiküllerin de üretim alan na girmesi, hava kilitleri içerisinde + ve - bas nç oluflturarak önlenmesi gereklidir. nsana ve çevreye zarar olacak at k havan n, gerekli filtre basamaklar ndan geçirildikten ve bu filtrelerin patlamas olas l na karfl gerekli önlemlerin al nmas ndan sonra d flar ya at lmas gereklidir. Odalar aras ndaki art /eksi bas nç farkl l klar, hava miktar düflürüldü- ünde ve filtreler kirlendi i zamanda korunabilecek flekilde tasarlanmal d r. 4. TEM Z ODA YAPILAfiMASI Steril üretim yap lacak mekanlar oluflturulurken yer, duvar, tavan, kap lar, pencereler

4 fiekil 3. Temiz oda duvar paneli ve ayd nlatma için kullan lan malzemelerde büyük önem tafl maktad r. Bunlar n kolay dezenfekte edilebilmesi, dezenfeksiyon fiekil 4. Temiz oda tavan sistemi maddelerine, darbeye, sürtünmelere dayan kl olmas, toz tutmamas ve üzerlerinde m i k r o o rganizmalar n üremesine sebep olacak kaplama, pürüzler ve aral klar n olmamas gereklidir. Özellikle duvar, tavan, ayd nlatma sistemlerinin ve kap lar n uygulamas nda özel bir itina gereklidir. Aksi takdirde iklimlendirme sistemi ile odalar aras bas nç farkl l klar n sa lamak çok güçtür. 4.1 Duvar sistemi Duvar sistemi kurulurken seçilecek olan malzemenin yukar da belirtilen genel istekleri karfl lamas gereklidir (fiekil 3). Ay r c a dikkat edilmesi gereken konular da afla - daki gibi s ralayabiliriz: Seçilecek olan duvar sisteminin, bas nç farkl l klar n n ayarlanabilmesi, partiküllerin bir alandan di er alana geçmesini ve aralarda birikmesini önlemek için kesinlikle s zd rmaz olmas gereklidir, Üretim alan nda devaml olarak paletler ile tafl ma yap l yorsa kurulacak olan duvar sistemi çarpmalara karfl dayan kl olmal veya buna karfl önlem al nmal d r, Duvar zedelendi inde kolay bir flekilde tamir edilebilmelidir, Duvar kaplamas çizilmeye ve dezenfeksiyon maddelerine karfl dayan kl olmal, üzerindeki kaplama defalarca temizlenmesine ra men kesinlikle zarar görmemelidir, Duvar panelleri aras nda oluflacak fugalar olabildi ince azalt lmal d r. Fugalar kapatmak için kullan lacak olan malzemeler de dezenfeksiyon maddelerine dayan kl olmal, bakteri ve mantar üremesine olanak vermemeli, zamanla sertleflip çatlaklar oluflturmamal d r, Panellerin üzerine yerlefltirilecek olan camlar ile paneller aras nda ç k nt olmay p, burada kullan lacak olan contalar n da dezenfeksiyon maddelerine dayan kl olmas gereklidir. Panellerin üzerinde, camlar n tak ld yerlerde oluflacak köflelerin zamanla paslanmas kesinlikle önlenmelidir, Üretim makinelerinin içeriye al nmas n kolaylaflt rmak, gerekti inde üretim alan ndan d flar ya ç kart labilmesi için panellerin kolayca ve etraf kirletmeden sökülüp tak - labilmesi gereklidir, stenilen yang n klas na uygun olmal d r. 4.2 Kap lar Duvar sistemi kurulurken seçilecek olan malzemenin yukar da belirtilen genel istekleri karfl lamas gereklidir. Ayr ca dikkat edilmesi gereken konular da afla daki gibi s ralayabiliriz: Kap lar n üzerinde, kap dilinin girdi i yerde bakteri ve mantar üremesine olanak verecek girinti ve oyuklar n kesinlikle olmamas, Mentefle ve kap tokma gibi malzemelerin olanaklar el verdi ince az afl nan malzemelerden seçilmesi, Hava kilitlerinin kap lar ndan biri aç k iken di erinin kapal olmas n sa layacak bir düzenek ve akustik ve/veya optik uyar sistemlerinin bulunmas, Kap lar n yüksek temiz oda klas n olanaklar elverdi ince en az seviyede etkileyecek flekilde aç l p kapanmas, Kap lar duvar ile ayn kal nl kta olam yor ise, yüksek temiz oda klas n n oldu u bölümde ç k nt yapmayacak flekilde tasarlanmas, Kap lardan sinek ve böceklerin girmesinin önlenmesi, Köflelerin kolayca temizlenecek ve dezenfekte edilebilecek flekilde oluflturulmas, Bas nç farkl l klar olan bölgeler aras ndaki kap lar n kolayca kapanmas n sa layacak önlemlerin al nmas gereklidir. 4.3 Tavan ve Ayd nlatma sistemi ) 2005/231 MART 73

5 fiekil 5. Yer kaplamas Tavan sistemi de duvar sistemi ile ayn özelliklere sahip olmal d r (fiekil 4). S zd mnazl n güvenilir bir flekilde sa lanmas burada özellikle dikkat edilmesi gereken bir konudur, çünkü asma tavan aras sistem kurulduktan sonra ulafl lmas, temizlenmesi ve dezenfekte edilmesi oldukça zor ama mikroorganizmalar n geliflmesine elveriflli olan bir bölgedir. 4.4 Yer kaplamas Steril üretim alanlar nda yer kaplamas için seçilecek malzemenin ne olaca belki de yat r m yap l rken verilen en zor kararlardand r. Çünkü duvar ve tavan sistemi ile karfl laflt r ld zaman yer kaplamas n n üzerinde oldukça yo un bir trafik vard r. Bu yüzden çizilmeye ve afl nmaya dolay s yla mikroorganizma ve mantarlar n üreyece i aral klar n oluflmas na en yatk n yüzeydir. Ayr ca yer sisteminin tamir edilmesi veya de ifltirilmesi di er yap elemanlar ile karfl laflt r ld zaman oldukça zordur ve üretimin önemli derecede aksamas na sebep olur. Bu yüzden yer kaplamas seçimi yap l rken üzerinde öncelikle a r malzeme tafl yan paletlerin yo un olarak m çal flaca, yoksa daha çok üzerinde insanlar n ve hafif yüklerin mi olaca sorusunun cevapland r lmas gereklidir. E er üzerinde yo- un ve a r bir trafik olacaksa kullan lacak olan malzemenin mümkün oldu unca kal n (6-14 mm) homojen fugas z serilebilen bir /231 MART ) maddeden (pharmaterazzo) oluflmas gereklidir (fiekil 5). 1-3 mm kal nl ndaki fugas z yer kaplamalar, hafif yükler ve insan trafi i için uygundur. Bunun d fl nda afla da belirtilen noktalar da göz önünde bulundurmak gereklidir: Kolay çizilmeyen, mümkün oldu u kadar sert homojen maddelerden oluflmal d r, Yüzeyi mikroorganizmalar n geliflmesine olanak vermeyecek kadar pürüzsüz olup, ayn zamanda kaygan olmamal d r, Steril alanda kullan lacak olan kimyasal maddelere ve dezenfeksiyon maddelerine karfl dayan kl olmal d r, Özellikle s v lar n yo un olarak bir yerde toplanmas na olanak vermeyecek derecede düz olmal d r, Temizlik klas A ve B olan bölgelerde olanaklar el verdi ince gider olmamal d r. E er gider kullan lmas kaç n lmaz ise steriliteyi tehlikeye sokmayacak flekilde kapaklar n n olmas gereklidir, UV fl nlar ndan en az seviyede etkilenmelidir, Özellikle s k s k slak temizlik gerektiren hacimlerin ve steril alanlar n (A, B ve C s n f ) duvar yer ba lant lar yuvarlak, ç k nt - s z ve fugas z olmal d r. Di er alanlarda da duvar yer ba lant lar - n n yuvarlak, ç k nt s z ve fugas z olmas nda fayda olmakla berab e r, yat r m masraflar n yükseltmesi ve duvar panellerindeki esnekli i azaltt için getirece i faydalar n analizinin iyi yap lmas gereklidir. Patlama tehlikesi olan bölgelerde yer kaplamas yukar daki özellikler ile beraber iletken olmal d r, Yang n veya di er felaketlerde çevre ve yer alt sular n n kirlenmesini önlemek için ürün ile kirlenen suyu binan n içinde tutmal - d r. Yer kaplamas malzemelerinin seçiminde yat r m maliyetlerini düflük tutmak için verilecek olan yanl fl bir karar n ileride çok daha ciddi masraf ve kay plara sebep olmas kaç n lmazd r. 5. KL MLEND RME S STEM Steril alan n çal flt r lmas nda gerekli olan enerji giderlerinin en düflük seviyeye indirilebilmesi için, üretim flartlar ve ürün elverdi- ince çevrim havas ile çal flt r lmal d r. Çevrim havas ile çal flan sistemlerde çapraz bulaflman n emin bir flekilde önlenmesini sa lamak için kullan lacak olan filtrele klas n n, kademelerinin ve kalitesinin buna göre seçilmeleri gerekmektedir. laç sanayisinde baz ürünlerin çevrim havas ile iklimlendirilmesi kesinlikle yasakt r. Gece ve hafta sonlar nda, yani steril alanda hiç kimsenin bulunmad ve çal flma süreci nedeniyle partiküllerin ortaya ç kmad durumlarda hava miktar, sistemin çal flmas, yaln zca bas nc n tutulmas n sa lamaya yönelik oldu undan, hava debisi ve otomatik kontrol sadece bas nç farkl l n koruyacak flekilde tasarlanmal -

6 fiekil 6. klimlendimne cihaz düzeni d r. Ayn kural taze hava için de geçerlidir. Taze hava steril alanda çal flan kifliler için gereklidir ve d flar at lan at k havan n, ki buna art bas nç da dahildir, yerini al r. Burada dikkat edilmesi gereken en önemli konu hava debisi düflürüldü ü zaman otomatik debi regülatörleri ile kanaldaki havan n oransal olarak ayarlanmas d r. E er bu ayar tam olarak yap lamazsa steril alanlardaki bas nç kontrolü b o z u l u r. Ayr ca odalar aras ndaki bas nç farkl l kap lar n aç l p kapanmas ndan en az seviyede etkilenecek flekilde tasarlanmal d r. Steril alanlar n iklimlendirilmesi ile ilgili isteklerde, yani s cakl n ve ba l nemin kontrolünde, üretimin gerektirdi i flartlar dikkate al n r. Baz hallerde üretimin türü ile ilgili nedenlerden s cakl k ve ba l nem, dar s n rlar içinde sabit tutulmak zorundad r. E er böyle bir talep söz konusu de ilse, s - cakl n en fazla C, ba l nemin ise % 40' aflmamas nda mikroorg a n i z m a l a r n h zl bir flekilde üremelerini önlemek için fayda vard r. klimlendirme sisteminin ödevi, üretim için gerekli olan s cakl k ve nem oranlar n n sa lanmas n n yan nda, steril alana partikülden ar nd r lm fl hava üflemek ve art eksi bas nç ayarlar n sa lamak, insan ve ekipmanlar n sebep oldu u s yükünün al nmas n, personelin temiz hava ihtiyac n n karfl lanmas n, proses at k havas n n uzaklaflt - r lmas n, çapraz kontaminasyonlar n engellenmesini, mikroorganizma say s n n düflürülmesi ve personelin rahat bir ortamda çal fl p konsantrasyonunu uzun zaman korumas n, en az iflletme masraf ile sa lamakt r. Bunun için klima cihaz, kanal sisteminin ve filtrelerin seçiminde baz özelliklerin göz önünde bulundurulmas gereklidir. fiekil 7. Ön filtre düzeni 5.1 Klima Cihaz Sistemin iyi çal flmas için klima cihaz n n seçiminde afla daki hususlara dikkat edilmesinde fayda vard r: Klima cihazlar DIN Klas lll'e göre en az 2500 Pa bas nca kadar s zd rmaz olmal d r, Cihazlar muhakkak çift cidarl olmal ve iyi bir dezenfeksiyonun sa lanmas için iç yüzeylerinin düz, panellerin birleflim yerlerinin de ç k nt s z olmas gerekir, Klima cihazlar n n düzeni DIN 1946 T4 belgeli s zd rmaz klape, ön filtre, (opsiyon 2. basamak filtre) gerekirse s geri kazan m serpantini, s t c, dezenfeksiyon hücresi, so utucu serpantin, dezenfeksiyon h ü c r e- si, gerekirse 2. basamak s t c serpantin, nemlendirici, vantilatör, susturucu, ikinci basamak filtre (filtre düzeni için lütfen 5.2'ye bak n z) fleklinde olmal d r (fiekil 6). Baz özel durumlarda özellikle tesisat kat nda klima cihaz için yeterli alan olmad zaman, nemlendiricinin, susturucunun ve ikinci basamak filtrenin kanal sistemi içine konmas nda, hijyenik olmas flart ile sak nca yoktur, Serpantinler, filtreler ve vantilatörler temizleme amac ile k zakl olup d flar ç kar - labilmelidir, Serpantinlerin üzerindeki hava h z mümkünse 2,5 m/s'yi geçmemelidir. Bu hem serpantinlerin mümkün oldu u kadar ince tutulup kolay temizlenebilmesini ve dezenfekte edilebilmesini, hem de vantilatörün az elektrik harcay p iflletme masraflar n n düflük olmas n sa lar. Bunun yan nda serpantin üzerindeki h z n düflük seviyede olmas, mikroorganizmalar n en fazla üredi i ortam olan damla tutucunun konulmas na da gerek b rakmaz, Serpantinlerin üzerinde mikrop tutmayan bir kaplaman n olmas, özellikle so utucu serpantinin üzerinde mikroorg a n i z m a l a r n oluflmas n en az seviyeye indirir, Is t c ve so utucu serpantinlerin kanatç k aralar ndaki mesafenin kesinlikle normal klima cihazlar nda oldu undan daha genifl olmas gereklidir, Yo uflma ve nemlendirici tavas, fan, filtre ve serpantin k zaklar muhakkak paslanmaz çelikten olmal d r, Filtreler, nemlendirici ve vantilatörün oldu u hücrelerde gözetleme cam ve lamba bulunmal d r, Nemlendiricilerin buharl olmas mikrop üremesini engellenece i için faydal d r, Is geri kazan m sistemi at k hava ile taze havan n birbirine kar flmayaca flekilde seçilmelidir. Vantilatörlerin seçiminde özel bir titizlik gösterilmelidir: Bunlar ön ve HEPA filtrelerin yükselen bas nç farklar n karfl layabilmek için yeterli rezerve sahip olmal d r. Va n t i l a t ö r, filtre sisteminin bas nç kayb yükselirken hacim ak fl çok az de iflti inden, geriye k vr ml vantilatörlerde oldu u gibi, mümkün oldu unca dik bir karakteristi e sahip olmal d r. Motor çal flma s s n mümkün oldu unca düflük tutabilmek ve böylece de so utma sisteminin iflletme gi- ) 2005/231 MART 75

7 derlerinden tasarruf edebilmek için, ayr ca vantilatörün çok iyi bir rand mana sahip olmas gereklidir. Vantilatörlerin direkt tahrikli motorlu yani kay fls z ve salyangoz hücresiz seçilmesinde fayda vard r. Bu hem vantilatör bölümünde mikroorganizma birikimini engeller hem de cihaz n içinin temizlemesi ve dezenfeksiyonunda büyük kolayl k sa lar. Filtrelerin kirlenmesinden ötürü artan bas nç kayb na orant l olarak hava debisinin ekonomik bir flekilde sabit kalabilmesi motorlar n üzerine frekans konventörü konulmas ile sa lan r. Genellikle normal klima cihazlar steril bölgelerin iklimlendirilmesinde kullan ld vakit, sistemdeki filtreler kirlendi inde artan bas nç, havan n cihazdan s zarak gitmesi gereken yere, yani steril bölgeye ulaflamamas na neden olmaktad r. Bu da zamanla steril bölgede mikrop say s n n artmas na, odalar aras ndaki bas nç farkl l klar n n bozulmas na, yani sistemin ifllerlili ini yavafl yavafl kaybetmesine sebep olmaktad r. Bu durum genellikle cihaz devreye al nd ktan bir iki sene sonra kendisini göstermeye bafllar. Bu aflamada kullan c, sistemi kurandan hiç bir fley talep edemez. Bu durumda tek çare, ön filtrelerin s k s k de ifltirilmesi, üretimin durmas, steril alanlar n kirlenmesi, validasyonun yap lmas ve validasyon maliyetlerinin yüksek olmas ndan ötürü oldukça pahal ya mal olan, HEPA filtrelerini zaman ndan oldukça evvel de ifltirmektir. 5.2 Filtreler Temiz ve steril üretim alanlar için kurulan iklimlendirme sistemlerinde filtreler sistemin en önemli ekipmanlar n oluflturmaktad r ve normal havaland rma sistemlerinde kullan lan filtrelerden oldukça daha kaliteli filtrelerin seçilmesi gereklidir (fiekil 7). Filtre seçimi yap l rken afla da yaz l olanlara dikkat edilmelidir: Filtrelerin bafllang ç bas nç kay plar n n en düflük seviyede olmas hem iflletme masraflar n n düflük olmas n sa lamak hem de f i l t r e l e r, özellikle HEPA filtreler de ifltiri /231 MART ) lirken steril alan n kirlenmesi ve üretimin durmas n n sebep olaca kay plar n önlenmesi aç s ndan çok önemlidir, Torba filtrelerin tüm yüzeyinin kullan labilecek (yanaklar n birbirine de medi i) flekilde imal edilmifl olanlar n ömrü daha uzundur, Torba filtrelerin y rt lma olas l en düflük seviyede olan, sistem devreye girdi i zaman en az flekilde silkelenen malzemelerden imal edilmifl olmas nda fayda vard r, Torba filtrelerin birleflim yerlerinin kaynakl olmas sistemin emniyetini sa lamak için faydal d r, Cam elyaf ndan i m a l edilmifl torba filtreler kolayca y rt ld klar ndan ve sa l a zararl olduklar ndan kullan lmamasmda fayda vard r, HEPA filtrelerinin ise özellikle çerçevelerinin üzerinde mikrop üremesine olanak vermeyecek malzemelerden seçilmesinde fayda vard r, Özellikle HEPA filtrelerin üretimden sonra tek tek testinin yap ld na dair belge a l n m a l d r. Bu ayn zamanda haz rlanacak olan dokümanlar içinde gereklidir, HEPA filtrelerinin önünde koruma zgaras olmas nda montaj yap l rken zarar görmemeleri için, fayda vard r. Filtrelerin yerlefltirilmesi olanaklar elverdi- ince afla da tarif edildi i gibi yap lmal - d r. Basma taraf : 1. basamak ön filtre: Taze hava emme kanallar n n kirlenmesini önlemek için hemen d fl hava menfezinin arkas na yerlefltirilmelidir. 2. basamak ön filtre: klimlendirme cihaz - n n girifline yerlefltirilmelidir, 3. basamak filtre: 2. basamak filtrenin hemen arkas na (üretime ba l olarak opsiyon) 3. basamak aktif karbon veya aktif karbonlu kombine filtre: Özellikle üretim alan n n, kirli gazlar n ç kt sanayi bölgelerinde, fleh i r içinde, yüksek trafi in bulundu u otoban kenarlar nda vs. oldu u zaman, emilen taze havan n atmosferdeki gazlardan ar nmas n ve üretimin, laboratuar flartlar - n n bu gazlardan etkilenmesini önlemek amac ile aktif karbon filtre veya aktif karbonlu kombine filtre yerlefltirmenin faydas vard r (üreticinin iste ine ba l olan opsiyon), 4. basamak filtre: klimlendirme cihaz n n ç k fl nda susturucudan sonra yerlefltirilmelidir, Son basamak filtre (HEPA): Kanal sisteminin sonuna, menfez a z na yerlefltirilmelidir. Emme taraf : 1. basamak filtre: E er üretimden kaynaklanan toz serbest kal yorsa kanallar n pislenmesini önlemek için hemen emme menfezlerinin a z na yerlefltirilmelidir. Burada mikrop üreyip üremedi inin s k s k kontrolünün yap lmas gereklidir. 2. basamak filtre: Genellikle insan ve çevre için tehlikeli maddelerin d flar ya ç kmas n önlemek için at k hava cihaz ü z e r i n e veya kanal sistemine HEPA filtre yerlefltirilerek gerçeklefltirilir. 3. basamak filtre: nsan ve çevreye çok zararl olacak maddelerin d flar ya ç kmas n önlemek için 2. bir HEPA filtre, bekçi filtre olarak yerlefltirilmelidir. Özellikle hassas bölgelerde bulunan filtrelerin patlay p patlamad n kontrol etmek için bir optik ve akustik alarm sisteminin konmas nda fayda vard r. 5.3 Kanal Sistemi Kanal sistemi planlan rken mümkün oldu u kadar az enerji tüketilmesine dikkat edilmel i d i r. Özellikle steril üretim alanlar nda enerji tasarrufunu sa layan ek yat r mlar, kendilerini genel olarak k sa süre içerisinde amorti ederler. Tüm müdahale parametrelerinin tam anlam ile analizi, bu yaz n n s n rlar n çok aflacakt r. Ancak, afla da yine de en önemli noktalara de inilmeden geçilmeyecektir. Temiz ve steril alanlar için kurulan iklimlendimne sistemlerinde hava nakli nedeniyle oluflan enerji giderlerinin en düflük sevi-

8 yeye indirilmesi, bas nç kay plar n n azalt lmas ile sa lan r. Bununla ilgili önlemlere afla daki örnekler verilebilir: Kanal sistemi için mümkün olan en büyük kesitin seçilmesi, Çapraz geçifl ve çevrimlerin optimal tasar m, Susturucular n, zgara ve ayar kapaklar n n büyük boyutlarda seçimi, Filtrelerin bafllang ç bas nç fark, enerji tüketimini önemli ölçüde etkiledi inden, ön filtre ve HEPA filtrelerin büyük boyutlu seçimi, Kanal içi hava h z n n 5 m/s'yi geçmemesine dikkat edilmesi, Kanal sisteminin birleflim yerlerinde mikroorganizmalar n yerleflebilece i aral klar n en az seviyeye düflürülmesi, HEPA filtrenin son basamak olarak kullan ld sistemlerde Eurovent 2/2 klas C de tarif edilen flartlar n (test bas nc 2000 Pa) yerine getirilmesinin istenebilmesi, S zd rmazl k sa lan rken olanaklar elverdi ince az silikon kullan lmas, çünkü silikonun zamanla sertleflme ve aç lma olas l yüksektir, Kanal sisteminde gerekli yerlere temizleme ve dezenfeksiyon kapaklar konulmas, Kanal sisteminde oluflacak titreflimlerin zamanla kanal sisteminin kendi üzerinde ve asma tavanda ince aral klar n oluflmas na yol açma olas l na karfl ask elemanlar n n üzerinde titreflim yutucular bulunmas, K vr ml esnek ba lant lar n kullan m ndan olanaklar elverdi ince kaç n lmal, kullan lmas n n kaç n lmaz oldu u durumlarda ise bunlar n uzunlu unun 1,5-2 m'yi geçmemesine ve kolay dezenfekte edilebilmesine dikkat edilmesi, Kanal sisteminin parçalar monte edilmeden önce içlerinin temizlenmesi, Montaj biten bölümlerin a zlar kapat lmas na dikkat edilmesi gerekmektedir. Kanal sisteminde yukar da belirtilenlerin d fl nda; üfleme menfezlerinin mümkün oldu u kadar yüksek kar fl m oranl olmas na, susturucular n hijyenik flartlara göre üretilmifl olmas na ve üretimden kaynaklanan partiküllerin kanal sistemine girmesini önlemek için emme menfezlerinin önüne filtre konmas na dikkat edilmelidir. 5.4 Hava Üfleme Metodunun Seçilmesi Temizlik klas A olan bölümlerde hava ak m n n laminer ve 0,45 m/s ± % 20 olmas tavsiye edilmektedir. Temizlik klas B ve C olan bölgelerde ise hava menfez önü HEPA filtrelerden geçirildikten sonra yüksek kar fl m menfezleri ile steril alana üflenir. Yüksek kar fl m oranl hava basma metodu, az partikül içeren hava ile partikül yo unlu unun azalt lmas ndan oluflur. Temiz kar fl m havas n n, odadaki hava ile mümkün oldu u kadar h zl kar fl m için ön koflul, ak flkan tekni i aç s ndan, al fl lagelmifl menfezler yerine havan n mümkün oldu u kadar yüksek kar fl m derecesini sa layan menfezlerle üflenmesidir. Yüksek kar fl ml hava ak m n n kullan ld bölgelerde partikül yo unlu unun azalt lmas için gerekli hava miktar n n hesaplanmas, genelde beklenen partikül emisyon oran ndan ve buna ba lant l olarak mikroorganizma say s ndan yola ç k larak yap l r. Ayr ca GMP ve ISO gibi kurallarda da gerekli olan hava de iflim katsay lar ile ilgili tavsiyelerde bulunulm u fl t u r. Hava üfleme metodu seçilirken esas olarak afla daki hususlara dikkat etmek gereklidir: Ürünün nas l bir ortamda ve temiz oda klas nda üretilece ini belirlemek, Ürünün çal flan insanlara zarar vermesini önlemek, Çal flan insanlar n ürünü kirletmelerini önlemek, Hava yolu ile çapraz bulaflma tehlikesini ortadan kald rmak. 6. filetmeye ALMA VE TESTLER Testlerin nas l yap lmas ve dokümanlar n nas l haz rlanmas gerekti i bu yaz n n çerçevesini aflaca için ayr bir makalede detayl olarak ele al nacakt r. flletmeye alma ve testler genel olarak afla - daki iflleri içermektedir: Tüm havaland rma sisteminin ayar n n yap lmas ve otomatik kontrol sisteminin tüm kontrolü varsa yanl fllar n düzeltilmesi ve belgelendirilmesi, Sistemdeki vanalar, debi regülatörleri, yang n damperleri, motorlu damperler vs gibi bütün ekipmanlar n tek tek ifllerli inin tespiti ve belgelendirilmesi, Kanal hava kaçak testlerinin yap lmas ve belgelendirilmesi, klimlendirme cihaz testlerinin yap lmas ve belgelendirilmesi (serpantin kapasiteleri, hava kaçak testi, fan devir say s, çekilen ak m vs), Filtre kaçak testlerinin tek tek yap lmas ve belgelendirilmesi, Sistemdeki tüm filtrelerin alt nda partiküllerin kalibre edilmifl olan lazer partikül ölçme cihaz ile yap lmas, Tüm odalardaki tozluluk oran n n lazer partikül ölçüm cihaz ile tespit edilmesi, Tüm odalar n dekontaminasyon zaman n n tespiti, Is ve nem ayarlar n n sensörlerin bulundu u yerlerde ve odalar n içlerinde yap lmas ve kalibre edilmifl olan cihazlarla tespiti ve belgelendirilmesi, Kanal sistemi üzerinde hava debi ölçümleri. Bu ölçümlerin sonuçlar n n ayn zamanda kanal sistemindeki ölçüm noktalar n n üzerinde ve dosyada belgelendirilmesi, Tüm odalardaki art ve/veya eksi bas nç testlerinin yap lmas ve belgelendirilmesi, Kanal sistemini temizlemek için hava bas ld ktan sonra bütün ön filtrelerin de ifltirilmesi ve ard ndan HEPA filtrelerin yerlefltirilmesi, ) 2005/231 MART 77

9 Temiz alan s n flamas için partikül ve mikroorganizma tayinleri, Tüm test sonuçlar n n normlara uygun bir flekilde belgelendirilmesi, Sistemi iflletecek olan elemanlar n e itilmesi, sisteme al flt r lmas, Sistemin son ayarlar n n yap lmas ve iflletmeciye teslim edilmesi gereklidir. 7.DOKÜMANTASYON Steril üretim alanlar n n iflletmeye al nmas ve testlerinin yap lmas ndaki ve bunu takiben dokümanlar n etrafl bir flekilde haz rlanmas ndaki en önemli amaç, üretim için gerçeklefltirilen flartlar n tekrarlanabilirli inin ve geriye dönük olarak istenilen flartlar n kontrol edilmesinin sa lanmas d r. Steril üretim alanlar n n klimlendirme sistemleri di er temiz oda klimlendirme sistemleri ile karfl laflt r ld zaman çok daha s k kontrol edilmektedir. Bu kontrollerin sa l kl bir flekilde yap lmas n sa lamak için sistemde ölçüm yap lan yerlerin kolay eriflebilir olmas ve çizimlerde bu yerlerin belirtilmesi gereklidir. Sistem devredilirken afla da yaz l olan dokümanlar eksiksiz olarak verilmelidir: Sistemin çal flma prensibinin tarifi, hava debi tablolar, Sistem ak fl flemas. Sistem ak fl flemas nda hangi parçalar n nerelerde kullan ld n n tipleri ile birlikte ayr nt l bir flekilde belirtilmesi, Otomatik kontrol flemalar, Elektrik flemalar, Ayr nt l kanal çizimleri. Kanal çizimlerinde kanal parçalar n n hangi büyüklükte olduklar, sensörlerin ve kanal ekipmanlar n n kanal sisteminde nerelere yerlefltirildiklerinin, isim ve tipleri ile tek tek ayr nt l olarak belirtilmesi, Ayr nt l boru ve ekipman çizimleri. Buradada kanal çizimlerindeki kriterler geçerlidir. Ana hatlar üzerinde yap lm fl olan debi ölçümleri, Partikül ölçüm protokolleri. Partikül ölçüm protokolünde her filtrenin alt ndaki partikül say s ve odan n çeflitli yerlerinde yap lm fl olan partikül ölçümlerinin tek tek belirtilmesi, Ekipman ifllerlilik testinin, partikül, s ve nem ölçümlerinin protokolleri, Temiz odadaki ölçümlerde kullan lm fl olan tüm ölçüm cihazlar - n n kalibre edilmifl oldu una dair belgeler (partikül ölçüm cihaz, s ve nem ölçüm cihazlar, sensörler, so utma gurubunda kullan - lan manometreler, bas nç ölçüm cihaz, ayd nlatma ve ses ölçüm cihaz vs), Sistemde kullan lm fl olan tüm cihazlar n kullan m k lavuzlar (nemlendirici, klima cihaz, so utma gurubu, otomatik kontrol sistemi, ayd nlatma armatürleri, vs), /231 MART ) Sistemde kullan lm fl olan tüm malzemelerin prospektüsleri ve kullanma k lavuzlar, flletmeci için gerekli olan ak m flemas n n, otomatik kontrol flemas n n, proje çizimlerinin, kullanma k lavuzlar n n, tüm kanal ekipmalarm n el kitaplar n n, sertifikalar n ve test sonuçlar n n bir dosya halinde düzenlenmesi, Yap lan ifller ile ilgili Standart Operasyon Prosedürleri (SOP), De ifliklik kay tlar, E itim kay tlar, Doküman teslim belgesi (liste ile birlikte) verilmelidir. 8. SONUÇ Yat r m aflamas nda yap lacak olan iyi bir analiz, iflletme giderlerinden sa lanacak tasarruflarla k sa süreli amortizasyonlar da beraberinde getirebilmektedir. Ço u zaman gözard edilen bu noktan n steril ve temiz alanlardaki iklimlendirme sisteminin günün yirmidört saati ve senenin üçyüzaltm flbefl günü çal flt dikkate al - nacak olursa, ihtiyaca yönelik planlanm fl olan bir iklimlendirme sisteminin özellikle iflletmeler için ne kadar önemli oldu unu ortaya ç kar r. Yat r m yaparken ucuz sistem ve malzeme almak en geç bir iki sene içinde yat r m masraflar n n çok üzerinde iflletme masraflar na ve üretim kayb na yol açaca ndan, rekabet ortam nda önemli ekonomik yaralar al nmas na sebep olacakt r. Steril alanlar sadece iklimlendirme aç s ndan ele almay p; duvar, kap, pencere, zemin kaplamas n ayd nlatma ile bir bütün olarak görmenin önemle belirtilmesi gereklili ini ve bu yüzden de bu alanlar n planlama ve özellikle malzeme seçimi ve uygulama aflamas nda özel olarak ele al n p, steril alan yap m n n iflinin uzman olan firmalara verilmesinin gerekli oldu unu vurgulamak istiyorum. Steril üretimde temizlik klas n iflletmeye al rken sa lamak zor de ildir, ama özellikle büyük bir yat r m yap ld zaman mikroorg a n i z m a l a r n bu alanlara yerleflip üremesini önlemek bütünsel bir planlamayla, kaliteli ve uzun ömürlü malzeme seçimine ba l d r. KAYNAKLAR [1] Leitfaden für die gute Herstellungspraxis Band 4 [2] ISO [3] VDI 2083 Blatt 2 [4] Kelticka, G; Mayr, E; Energiebedarf von Reinraumkomponenten Schriftenreihe der SRRT Reinraumtechnik Band 4 [5] Kenter, M; Bartz, Dr. H; Kostenminimierung von Reinraumanlagen Sonderdruck aus Technik am Bau [6] Leonhard VVeiss; "Pharmaterazzo yerkaplamas firma dokümanlar " [7] Ritten/vandsystem; Duvar Panelleri firma dokümanlar [8] Freudenberg-Viledon Filtreleri Firma dokümanlar [9] BDK-Almanya Laminer Ak m Kabinleri Firma dokümanlar [10] Kenter, M.; Hijyenik Klima Sistemleri (Anios - Sterilizasyon Dezenfeksiyon Hastene nfeksiyonlar Sempozyumu, Ekim 1999, Samsun) [11] Özkaynak, Prof. Dr. Taner, Mak. Yük. Müh; Hijyenik Ortam Klima Santralleri ve Kaynak Sistemlerinde Aranan Özellikler (TTMD Dergisi, May s-haziran 2001). [12] Amschler, Dr. Uwe; Behördenanforderungen an Reine Bereiche und deren Konzepte (Svviss Pharma23, 2001) [13] Bilge, Dr. Mustafa. Mak. Yük. Müh; Temiz Oda Tasar m Kriterleri ve Testleri (TTMD Dergisi, May s- Haziran 2001). [14] Kenter, M; Steril Üretimde Temiz Oda Planlama Kriterleri (TTMD Dergisi, Mart-Nisan 2003). [15] nflel Ltd. Temiz Oda Uygulama El Kitab.