T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ RADYO TELEVİZYON SİNEMA ANABİLİM DALI

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ RADYO TELEVİZYON SİNEMA ANABİLİM DALI POPÜLER KÜLTÜR ÜRÜNÜ OLARAK DURUM KOMEDİLERİ: ÇOCUKLAR DUYMASIN ÖRNEĞİNDE AİLE SÖYLEMİ Doktora Tezi Aydan ÖZSOY Ankara-2005

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ RADYO TELEVİZYON SİNEMA ANABİLİM DALI POPÜLER KÜLTÜR ÜRÜNÜ OLARAK DURUM KOMEDİLERİ: ÇOCUKLAR DUYMASIN ÖRNEĞİNDE AİLE SÖYLEMİ Doktora Tezi Aydan ÖZSOY Tez Danışmanı Prof. Dr. Asker KARTARI Ankara-2005

3 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ RADYO TELEVİZYON SİNEMA ANABİLİM DALI POPÜLER KÜLTÜR ÜRÜNÜ OLARAK DURUM KOMEDİLERİ: ÇOCUKLAR DUYMASIN ÖRNEĞİNDE AİLE SÖYLEMİ Doktora Tezi Tez Danışmanı: Prof. Dr. Asker KARTARI Tez Jürisi Üyeleri Adı Soyadı İmzası.Prof. Dr.Asker KARTARI Prof.Dr. Bülent ÇAPLI Prof. Dr. Nilgün GÜRKAN Doç. Dr. Ayşe İNAL Doç. Dr. Nilüfer TİMİSİ Tez Sınav Tarihi...03/10/

4 İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER...iv KISALTMALAR...vii GİRİŞ Sorun/Konu/Amaç/İlgili Çalışmalar...1 I.BÖLÜM 1.ÇAĞDAŞ KÜLTÜREL YAKLAŞIMLAR IŞIĞINDA TELEVİZYON Medya Çalışmaları ve İngiliz Kültürel Çalışmalar İngiliz Kültürel Çalışmaları ve Temel Kuramsal Yaklaşımları Yapısalcı Dilbilim Kuramlarından Postyapısalcı Kuramlara Postyapısalcılığa Uzanan Süreçte Yapısalcı Göstergebilim ve Katkıları Bir Anlamlandırma Siyeseti Olarak İdeoloji : Sınıf Egemenliğinden Ortak Duyunun İnşasına İlişkiler Hiyerarşisi İçinde Dil, Söylem ve Öznelerin Kuruluşu Bir Anlatı Biçimi Olarak Televizyon ve Dili İngiliz Kültürel Çalışmaları ve Televizyon İncelemeleri Televizyon Metninin Yapılaşma Sürecini Eleştirel Okumak Alımlama Analizi ve İzleyici Çalışmaları Televizyon ve Kültürel Temsilleri: Kadın ve Erkek Öznelerin Kuruluşu ve Bu Süreçte Aile Kurumunun Rolü Kültürel Çalışmalara Yöneltilen Eleştiriler Televizyonda Popüler Bir Tür: Televizyon Komedileri Televizyon Komedileri İçinde Yaygın Bir Form: Durum Komedisi, Anlatı Yapısı ve Özellikleri Yerli Durum Komedileri, Anlatı Yapısı ve Özellikleri...140

5 II. BÖLÜM Sayfa 2. KÜLTÜREL YENİDEN ÜRETİM SÜRECİNDE ÇOCUKLAR DUYMASIN DİZİ-METNİNİ ELEŞTİREL OKUMAK Araştırma Soruları/Hipotezler Kodlama Kodaçımı Modeli Çerçevesinde Çocuklar Duymasın ı Eleştirel Okumak Çocuklar Duymasın ı Küçük Memur Aileler Nasıl Okur? III. BÖLÜM 3. YERLİ BİR DURUM KOMEDİSİ ÖRNEĞİ: ÇOCUKLAR DUYMASIN Dizi-metnin Format ve Anlatı Özellikleri Dizi-metinde Anlatının Kurulma Biçimi Metnin Öyküsü ve Olaylar/ Durumlar Zinciri Metnin Karakterleri Karakterlerin Çatışma Durumları/Konumları Metnin Mekansal Tasarımı Dizi-metinde Gülmeceyi Yaratan Unsurlar Dizi-metin İçinde Temsiller Kadın Temsilleri Erkek Temsilleri Çocuk Temsilleri Aile Kurumunun Temsili Dizi-Metin İçinde Anlamın Kurulma Biçimi A. Metin İçi Vurgular B.Vurguların Taşınması ve Eklemlenmesi C. Metin İçinde Anlamın Açılması (Çokanlamlılık) Metin İçi İronileri Metin İçi Eğretilemeleri Metnin Diğer Metinlerle İlişkisi; Metinlerarasılıklar D. Metin İçinde Anlamın Kırılması E. Metin İçinde Anlamın Kapanması

6 Sayfa 3.6 Dizi-Metin içinde Özne Konumları Metin İçi Eleştiri Alanları Dizi Metnin Genel Değerlendirmesi IV. BÖLÜM 4. İZLEYİCİ ARAŞTIRMASI Televizyon-Aile İlişkisi: Küçük Memur Ailelerin Televizyonlu Dünyası Anlamlandırma Sürecinde Aileler Tipleştirmeleri Nasıl Okur? Aileler Metiniçi Eleştiri Alanlarını Nasıl Okur? Dizi-Metne Bağlı Kurulan Özdeşlik Konumları Erkek Taş Fırın mı?: İroniler ve Metinlerarası Okumalar İzleyici Yanıtlarının Değerlendirilmesi ve Yorumlanması GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ KAYNAKÇA EK LER EK 1 İzleyici Araştırma Soruları EK 2 Alımlama Çalışması Kapsamında Küçük Memur Aileler ile Yapılan Görüşmeler EK 3 Çocuklar Duymasın Dizisine Yönelik Gazete Haberleri ÖZET ABSTRACT...376

7 KISALTMALAR Çocuklar Duymasın... ÇD Eleştirel Söylem Çözümlemesi. (ESÇ) Birinci Aile...A1 İkinci Aile...A2 Üçüncü Aile...A3 Dördüncü Aile...A4 Beşinci Aile...A5 Altıncı Aile...A6 Yedinci Aile...A7 Sekizinci Aile...A8 Dokuzuncu Aile...A9 Onuncu Aile...A10

8 GİRİŞ Türkiye de popüler kültür ürünü olarak tanımlanabilecek televizyon komedilerinin, 1990 lı yıllardan başlayarak sayılarının hızla arttığı ve medya aracılığıyla gündelik hayatımız içinde önemli bir yere sahip olduğu bir gerçektir. Türler arasındaki ayırımların azaldığı ve televizyon anlatısının, programların birinden diğerine kesintilerle aktığı bir metne dönüştüğü günümüz medya yayıncılığı içinde eğlence/güldürü amaçlı komedi programlarının sayısı da artmaktadır. Mediascape araştırma sonuçları, yerli eğlence/güldürü programlarının %22 lik bir oranla yayın akışı içinde en çok yer alan yapımlar olduğunu göstermiştir. Alankuş ve İnal ın (2000:67) da vurguladığı gibi günümüz medya ortamında televizyonun eğlendirme işlevinin öne çıkarak, eğlence amaçlı programların toplam program sayısı içindeki dağılımının arttığını ve televizyon anlatısının sonunda bütünüyle bir eğlence metnine dönüştüğünü söyleyebiliriz. Bir eğlence metni olarak televizyon ve televizyonun program türlerinden biri olan televizyon komedileri, türsel özelliklerine bağlı olarak farklı adlar altında sınıflandırılmaktadır. Bu sınıflandırma içinde bir alt tür olarak ele aldığımız günümüz yerli durum komedileri (situation comedy/sitcom), tekrarlarında bile izlenme rekorları kıran, toplumun onayını almış popüler kültür ürünleri olarak medya çalışmaları içinde önemli bir araştırma konusunu oluşturmaktadır. Komedi ve eleştiri arasında kurulan yakın ilişkiden hareketle, komedi türünün içinde süren eleştirellik tartışmalarının televizyon komedileri içinde geçerli olduğu söylenebilir. Medya metinleri,

9 yerleşik/egemen/hakim/uzlaşımsal söylemler içinde yapılaşmış da olsa çok anlamlılığa olanak sağlayan özellikleri içinde muhalif/eleştirel/karşıt söylemlere de yer verir. Televizyon komedi metinlerinin içinde var olan eleştiriden hareketle bu eleştirinin yapılaşma biçimlerinin ve ürünü olduğu sosyo-kültürel ortamın incelenmesi de bu bağlamda anlamlı görünmektedir. Çam ın da vurguladığı gibi (2001:18), televizyon komedilerinin bir tür kesişme noktasında, yani komedinin eleştirel niteliği ve televizyonun uylaşımsal niteliğinin kesişme noktasında durduğu da unutulmamalıdır. Genelde medya özelde ise televizyon çalışmalarındaki gelişmeler; anadamar medya çalışmaları ve bu çalışmalar içindeki yaklaşımlardan, eleştirel medya çalışmalarına ve içindeki yaklaşımlarına geçiş sürecini ve bu süreç içinde değişen kavrayış biçimlerini ortaya koyar. Bir sonraki bölümde genel hatlarıyla ele aldığım bu değişim süreci Hall ün de (1986) vurguladığı gibi davranışsal bir perspektiften; kitle iletişim araçlarının etkileri tartışmalarından, ideolojik bir perspektife; ideolojinin ne olduğu ve nasıl işlediği tartışmaları bağlamında kapitalist düzen içinde var olan medya ve mesajlarının sorgulanması ve bu sorgulama süreci içinde anlam sorununa kayar. Eleştirel bakışta bir pratik olarak ele alınan anlam ve anlam alanı içinde -bu alan aracılığıyla- çalıştığı varsayılan medya, üretim, dolaşım, tüketim ve yeniden üretim süreçleri boyunca analiz edilmeye çalışılır. Eleştirel bakışta medya, farklı toplumsal kesimlerin ve söylemlerinin temsil edildiği bir söylem alanıdır. Bu alan, yerleşik/egemen/uzlaşımsal ve muhalif/karşı/eleştirel söylemler arasındaki mücadeleler ile şekillenir.

10 Anlam alanı içinde var olan medya ve metinlerinin anlamlandırma sürecinin bütününde sorgulanması gerekliliğinden hareketle tez çalışmamın problemini, medya metinlerinin egemen/uzlaşımsal söylem(ler) içinde yapılaşmış da olsalar muhalif/eleştirel söylem(ler)e nasıl bir yapılaşma içinde ve hangi sınırlarda olanak sağladığı ve bu söylemler arasındaki birbirlerini içerimleyen ilişki bağlamında, anlamlandırma sürecinin (Kodlama ve Kodaçımı süreci) nasıl işlediği oluşturmaktadır. Anlam kurma ve anlamlandırma sürecinin ne şekilde işlediği aile kurumu merkeze alarak sorgulanmaktadır. Toplumsal eleştiriye sahip özgül doğası nedeniyle komedi metinleri hem muhalif/eleştirel söylemlerin görülebilmesine hem de yerleşik/egemen ve muhalif/eleştirel söylemler arasında anlamlar üzerinden süren mücadele sürecinin izlenebilmesine uygun metinlerdir. Günümüz medya metinlerinde anlamlar üzerinden süren mücadelenin en yoğun yaşandığı kurumlardan birisi de ailedir. Medya metinlerinde aile kurumuna yönelik egemen olan geleneksel/ataerkil anlam(lar) ile birarada vurgulanan muhalif/eleştirel anlam(lar)ın ne olduğu; muhalif olanın egemen olan ile girdiği mücadele sürecinde, izleyicinin anlamlandırma pratikleri bağlamında nasıl bir aile söylemi ürettiği ve sürekli yeniden üretebildiği sorgulanmalıdır. Günümüz medya metinlerinde sembolik olarak temsil edilen Türk ailesini ve aile söylemini içinde bulunduğu sosyo-kültürel koşulları dikkate alarak analiz ederken, üzerinde mücadele edilen anlamları takip etmek, metnin yapılaşmasını ve bu yapılaşmaya bağlı olarak içindeki eleştirinin potansiyelini ve niteliğini görmemize de olanak sağlar. Çalışmamı

11 İngiliz Kültürel Çalışmalar ın eleştirel perspektifine; popüler kültür metinleri ve politik niteliklerinin, belli politikaların uzantısı olmaktan çok bu ürünlerin kendilerinin birer politik düzlem olduğu yönündeki görüşüne dayandırarak, politik olana gündelik yaşam içinde üretilen ilişki ve pratikleri de kapsayacak şekilde geniş bir alan içinden yaklaşmaktayım lerin ortasından başlayarak hızla gelişen Kültürel Çalışmalar içinde Raymond Williams ın hakim kültür tanımlaması, bu alanda önemli bir kopuşu gerçekleştirmiştir. Williams kültürü, bütün bir hayat tarzı nı içine alacak şekilde, fikirler ve toplumsal pratikler alanlarına işaret ederek tanımlar. Williams ın açtığı yoldan ilerleyen İngiliz Kültürel Çalışmalar ekolü ise medyanın hakim/egemen değerleri muhalif/eleştirel olanlarla birarada mücadele içinde ürettiği, kültürel ürünlerin anlamlar çerçevesinde oluşan bir mücadele alanı içinde var olduğu ve anlamlandırma sürecinin de karmaşık bir yapılaşmaya sahip olduğunu göstermeye çalışır yılında Birmingham Üniversitesi nde kurulan Centre for Contemporary Cultural Studies (BCCCS- Çağdaş Kültürel Araştırmalar Merkezi) bünyesinde Stuart Hall un önderliğinde yapılan çalışmalar, medya metinlerinin egemen söylemler içinde yapılanmış da olsalar farklı okumalara (çokanlamlılığa) açıldığı vurgusunu (1980 lerde ivme kazanan yapısalcılık ve postyapısalcılık arasındaki eklektik bakış sonrasında) taşır. Medya ürünlerini, toplumların özgün tarihsel, toplumsal geçmişleri ve içinde bulundukları kültürel koşullar içinde birer kültür metni olarak gören ve analiz eden İngiliz Kültürel Çalışmaları, günümüz kültür çalışmalarına da ışık tutmaktadır.

12 Toplumsal pratiklerden hareketle, toplumsalı analiz edebilmek adına, sosyal ilişki biçimlerimizin birçoğunu dönüştüren televizyon ve onun kültür metinlerinin de bu bakış açısından incelenmesi gerekmektedir. İngiliz Kültürel Çalışmaları nın savunduğu, medyanın metinlerinin toplumsal güç/iktidarı egemen ve muhalif söylemler arasındaki anlam mücadeleleri sürecinde, izleyicisinin katılımıyla yeniden ürettiği görüşünden hareketle, anlamlar üzerinden süren bu mücadele süreci sorgulanmalıdır çünkü değişen tarihsel ve toplumsal koşullar içinde hem üzerinde mücadelenin sürdüğü anlamlar ve buna bağlı olarak söylemler değişmekte hem de söylemlere bağlı olarak gerçekleşen sürekli üretimin şekli değişmektedir. Bu değişen üretim sürecinde egemen olan söylem alternatifiyle birlikte, sürecin devamı ve garantisi için belli bir dengede (çatışma ve uzlaşma biçiminde) mücadele etmektedir. Bu mücadele sürecinde komedinin hakim grupların muhalif olanlara karşı bir rahatlama alanı sunarak- kullandığı salt bir denetim aracı ya da muhalif grupların kendilerini var etmek, iktidarı eleştirmek için kullandıkları salt bir direniş aracı olarak görülmesi de her iki anlayışın içiçeliğini göz ardı edeceği için sakıncalı görünmektedir. Bu bağlamda çalışmamda, komedi metninin eleştirel niteliğine bakarken onun hem genel bir hedefe ulaşmak için kullanılan bir araç olamayacağı hem de direniş ve denetim anlayışlarının her ikisini de içinde barındırabileceği fikrinden hareket etmekteyim. Medyada yer alan egemen söylemlerin bilinmesi kadar muhalif/eleştirel söylemlerin ne olduğunun da bilinmesi gerekir. Çünkü

13 Hall ün (1995) de belirttiği gibi bu metinler politikalarını, basit bir güç/iktidar mücadelesi şeklinden çok çeşitli stratejilerin, güçlerin ve söylemlerin bir ağı ve eklemlenmesi sürecinde kurar ve izleyicisinin de onayını alarak -toplumsal uzlaşılara dayandırarak- sürekli yeniden üretirler. Egemen ve muhalif olanı/direneni birarada, etkileşim içinde düşünmek, yeniden üretim sürecinin sürekliliğini eksiksiz olarak anlayabilmek ve çözümleyebilmek için de gereklidir. Söylemler arasında, anlamlar üzerinden, göstergeler düzeyinde süren bu mücadelenin ilk kurulmaya başladığı yer ise birey ve bireyin en önemli toplumsal pratiği olan dildir. Bu yüzden günümüz medyasında yer alan kültürel metinlerin ve söylemlerinin analizi, farklı yöntemlerin yanı sıra kullandıkları dil bağlamında da yapılmalıdır. Ferdinand de Saussure den (2001) hareketle, dilin toplumsal uzlaşımlara dayalı olması ve yaşanılan kültürün uzlaşımlarından bağımsız olmadığı görüşü, toplumsal uzlaşıların yapılaşmasını dil aracılığıyla anlayabilmemiz açısından da gereklidir. Çalışmamın konusunu, Çocuklar Duymasın adlı popüler bir durum komedisinin metinlerinden hareketle, aile kurumu üzerine egemen/yerleşik ve muhalif/eleştirel anlam(lar) arasındaki mücadele sürecinde izleyicisinin de katılımıyla sürekli yeniden üretilen aile söylemi içindeki eleştiri/muhalefetin yapılaşma biçimi, potansiyeli ve niteliği oluşturmaktadır. Aile kurumu ve bu kurumun medyadaki sembolik temsili üzerinden kurulan anlam ve anlamlandırma süreci birarada eleştirel bir bakışla çözümlenmelidir çünkü bu

14 çözümleme günümüz medya metinlerinde aile kurumuna yönelik belli anlamların hegemonik -egemen ve muhalif olanın sürekli yer değiştirdiği bir mücadele sürecinde-yollarla nasıl gizli/örtük bir biçimde sürekli yeniden üretilebildiğini ortaya koyar. Tez çalışması bütününde, ele aldığı komedi metninde anlamın kurulma sürecini -bu süreçte yer alan kadın ve erkek öznelerin temsilleri üzerinden- alımlama süreci ile birlikte analiz ederek, aile söylemini kuran bu iki süreç boyunca belli bazı anlamların egemen/muhalif mücadelesi içindenasıl doğallaştırılıp izleyicisinin de onayını alarak sürekli yeniden üretilebildiğini ve bu süreçte muhalif/eleştirel olanın potansiyelini ve niteliğini sorgulamaktadır. Analiz edilen popüler metnin kendisinin politik olduğu görüşünden hareketle, mikro ölçekli bu çözümleme genel olarak medya metinlerinin politikaları hakkında da ip uçları elde etmemize olanak sağlayacaktır. Böyle bir çalışmada pek çok açıdan sınırlandırmaya ihtiyaç duyulmuştur. Popüler kültür alanı çok geniştir ve popüler kültür çalışmaları, yeterli zaman, kaynak ve maddi koşullar gerektirmektedir. Belli bir zaman diliminde ve sınırlı maddi koşullar içinde tamamlama gerekliliği yüzünden tez çalışması birer medya metni olarak incelediği sit-com ları (durum komedileri), son yılların en popüler sit com örneği olan Çocuklar Duymasın ve bu alt türün vazgeçilmez yapıtaşı olan aile ve aile söyleminin çözümlenmesi ile sınırlandırmıştır. Metin ağırlıklı bu çalışma, metnin ekonomi politiğini

15 araştırma dışında bırakarak, anlamların metinsel üretimi ve yeniden üretimi üzerine odaklanmıştır. İngiliz Kültürel Çalışmalar içinde Stuart Hall ün kültür yaklaşımından hareketle incelenen metinler söylemsel düzeyde analiz edilmiştir. Çalışmada çok izlendiği, üzerinde sıkça tartışıldığı ve oldukça verimli materyaller sunarak derinlemesine çalışmayı kolaylaştırdığı için Çocuklar Duymasın adlı popüler bir örnek seçerek, izleyicinin bu komedi metnini nasıl alımladığını/okuduğunu, sınırlı bir alan araştırmasıyla ölçen çözümlemeler yapılmıştır. Popüler bir durum komedisinden hareketle, yerli komedi metinlerinde aile kurumuna yönelik eleştirinin yapılaşma biçimini, potansiyelini ve niteliğini analiz ederek, gündelik yaşam pratikleri içinde iç içe geçen ve bu yolla birbirini dönüştüren kültür-politika, özne-söylem ve komedi-eleştiri ilişkisini yeniden okumayı amaçlamaktayım. Bu biçimdeki bir yeniden okumaya gerek olduğunu düşünüyorum çünkü günümüz Türkiyesi nde kapitalist yaşamın bir sonucu olarak gelişen kentli çekirdek aileye özgü farklı (egemen/hakim/uzlaşımsal ve muhalif/eleştirel/karşıt) anlamlar (küresel ve yerel ölçekte) aileyi oluşturan kadın ve erkek öznelerin inşa sürecinde birarada mücadele içinde aile kurumunun varlığını sürekli yeniden üretmektedir. Medyada yer alan temsiller aracılığıyla toplumsal uzlaşılara dayandırılarak yapılan bu yeniden üretim süreci eskisinden farklı olarak işlemekte, üretimin bu yeni yapılaşma biçimlerine bağlı olarak da içeriği değişmektedir. Bu yeni süreçte aile kurumu medyada, kadın ve erkek öznelerin farklı temsilleri üzerinden ve bu temsillerin toplamı olarak temsil

16 edilir. Bu farklı temsillere dayanarak anlam, yerleşik/egemen/uzlaşımsal olan ile muhalif/eleştirel/karşıt olanın mücadelesi içinde kurulur. Bu süreçte kurulan karşıtlıkların aile kurumuna yönelik eleştirel bir söylemi barındırıp barındırmadığının sorgulanması gerekmektedir. Ailenin bir kurum olarak varlığının devamı için değişen ekonomik, kültürel ve toplumsal koşullara uyumu gerekmektedir. Bu uyumun gerekliliği üzerine kültürel alanda yürütülen politikalar, aile kurumunun dönüştürülerek korunabilmesine hizmet etmektedir. Medyada yer alan farklı kültürel temsiller, kapitalist ilişkiler içinde var olan toplumsal yapının sınırları ölçüsünde aile kurumunun eleştirilerek yeniden üretimine aracılık eder. Çocuklar Duymasın adlı popüler bir durum komedisinden hareketle, günümüz medya metinlerinde izleyicisinin katılımıyla sürekli yeniden üretilen aile söyleminin bu yeniden üretim sürecinin çalışma konusu olarak seçilmesindeki nedenlerin başında, bu kültürel metinlerin gündelik yaşam pratiklerimiz içindeki ağırlıklı önemi gelmektedir. Bugün Türkiye de haftada otuza yakın yerli dramanın yayınlandığı bir televizyon ortamında (Çelenk ve Timisi, 2000:23) haftalık prime-time dizileri, farklı kanallar arasında en ciddi rekabet unsurunu oluşturur hale gelmiştir (Tanrıöver ve Eyüboğlu, 2000:40). Son yıllarda yerli dramalar içinde, özellikle prime time dizilerinin çoğunluğunun durum komedisi türünde olması dikkat çekmektedir. Türkiye de TRT döneminden farklı olarak, 90 ların başından itibaren özel radyotelevizyonların yayına başlamasının ardından, artan kanal sayısı ve üretime bağlı olarak televizyonun içeriğinin eğlenceye doğru kaydığı gözlenmektedir.

17 Mediascape in 1998 araştırmalarından hareketle eğlence/güldürü programlarının içinde özellikle durum komedileri, televizyonun en çok izlenen saatlerinde (prime-time dizisi olarak) yayınlanmaktadır. Bu yapımlardan bazılarının yayını devam etmekte bazılarının ise yayını bittiği halde tekrar gösterimleri hala sürmektedir. Çalışmanın böyle bir araştırma konusu seçmesindeki diğer neden, anlamların metinsel üretiminin ve yeniden üretiminin değişen yapılaşması bağlamında bunun aracısı olan medyanın günümüz toplumsal koşullar içindeki rolünün sorgulanmasıdır. Medya metinlerindeki sembolik temsiller gerçeğin benzerlerini sunarak, metnin politikalarını bu gerçeğebenzerlik (verisimilitude) içinde gizlerler. Çalışma alanımız olan görsel metinler ise gerçekliği, kullandığı kodlar (sözel ve görsel kodlar) sayesinde kurar. C.Gledhill in (1997: 360) türsel gerçeğebenzerlik (generic verisimilitude) ve kültürel gerçeğebenzerlik (cultural verisimilitude) olarak adlandırdığı bu gerçeklik tanımları da medya metinlerinde yer alan gerçeklik tanımlarının, bir yandan türün ortak anlatısına ve kodlarına diğer yandan da kültürel anlamlandırma biçimlerine dayanarak nasıl kurulduğunu ortaya koymaktadır. Televizyon metinlerinde bu türsel ve kültürel gerçeğebenzerliğe dayanarak kurulan anlam ve anlamlandırma süreci içinde üretilen söylem(ler)in analizi, medya metinlerinin politikalarının da görünür olmasını sağlar. Bu bağlamda çalışma, günümüz kentli çekirdek Türk ailesi üzerine süren tartışmalara da katkıda bulunabilir.

18 Çalışma konusunun bir diğer seçiliş nedeni, metinde kurulan anlamların izleyicisinin aktif katılımıyla sürekli yeniden üretilebildiği görüşünden hareketle, bu süreçte izleyiciye verilen aktif rolün vurgulanmasına yöneliktir. Kültürel çalışmaların izleyicinin özerkliği üzerine yaptığı vurgu; izleyicinin yaşadığı toplumun sosyo-kültürel koşulları içinde, toplumsal cinsiyetlerine, etnik kökenlerine, yaşlarına, mesleklerine, gelirlerine, eğitim durumlarına, kültürel geçmişlerine ve pek çok başka etmene de bağlı olarak değişen farklı özne konumlarından dolayı genellenemeyeceği bu yüzden de metinleri farklı okuyabileceğidir. S.Hall ün (1997) vurguladığı gibi, farklı toplumsal kesimlerin birarada temsil edildiği medya metinleri, bu temsil içinde farklı okumalara olanak sağladığı için yeniden üretilebilmektedir. İzleyicisinin farklı okumalar yapıp/yapmadığını da ölçmeye çalışan bu çalışma, günümüz televizyon izleyicisinin metin okuma pratiklerini, televizyon birey ve televizyon aile ilişkisi bağlamında ele alarak, Türk izleyicisinin medya metinlerini okuma pratiklerini göstermesi açısından da medya alanında sınırlı sayıda yapılan alımlama çalışmalarına katkı sağlar. Roger Silverstone un belirttiği gibi, Televizyon bir aile aracıdır. Esas olarak evde tek başına, aile üyeleri veya arkadaşlarla izlenir, göz ardı edilir ve tartışılır (Akt. Mutlu, 1999:104). Dolayısıyla televizyon aile, ev kültürümüzün önemli bir parçasıdır. Türkiye de medyada yer alan popüler kültürel ürünlerini birer metin olarak gören ve bu popüler metinler içindeki farklı söylemlerin ilişkisi bağlamında muhalefet/eleştiri olanaklarını, Kültürel Çalışmalar ın bakışı

19 içinde sorgulayan çok az çalışma vardır. Bu çalışmalardan ilki Meral Özbek in Popüler Kültür ve Orhan Gencebay Arabeski adlı 1989 yılında yapılan ve kitaplaştırılan 1991, 1994, 1999 yıllarında üç kere baskısı yapılan- doktora çalışmasıdır. Popüler bir kültürel ürün olarak ele aldığı arabesk müziği, karmaşık bir kültürel alan içinde hakim gruplar ile muhalif(direnen) gruplar arasındaki mücadele bağlamında değerlendiren çalışma, muhalif (direnen) olarak kabul ettiği bu müzik türünün içindeki eleştirinin potansiyelini -söz ve müzik yapısının içerik analizi yöntemiyle incelemesiyle- ortaya koymaya çalışmıştır. Bir diğer çalışma, Ayşe İnal ın 1996 yılındaki Haberi Okumak adlı kitap çalışmasıdır. Haberi bir söylem olarak kavrayan çalışma, medyaya yönelik çağdaş yaklaşımlar (postyapısalcı çalışmalar) ışığında kapsamlı bir gelişimini sunarak- haber metin çözümlemelerinde yaşanan dönüşümleri ortaya koymakta ve alımlama-metin arasındaki ilişkinin önemine dikkat çekmektedir. Bir diğer çalışma, Banu Dağtaş ın 1999 yılında yaptığı Reklamı Okumak adlı kitaplaştırılan doktora çalışmasıdır. Çalışma, farklı söylemlerin birarada ifade edildiği bir medya metni olarak gördüğü reklamlar (1980 den sonra Türkiye de yayınlanan gazete reklamları) üzerinden çözümlemeler yapmıştır. Müzik, haber ve reklam gibi farklı alanlarda yapılan önceki çalışmalara ek olarak bu çalışma da, Türkiye de az sayıda yapılmış olan metin ağırlıklı çalışmalara, televizyon komedi metinleri bağlamında farklı bir alandan katkı sağlayacaktır. Türk toplumu, uzun ve kapsamlı bir komedi geleneğine sahiptir. Bu köklü geleneğin içinden beslenerek gelişen günümüz komedi ürünleri üzerine

20 yapılan kapsamlı çalışmaların sayısı oldukça azdır. Türkiye de televizyon komedileri üzerine yapılan önemli ilk çalışmalardan biri Erol Mutlu nun 1991 yılında yayınlanan Televizyonu Anlamak adlı kitap çalışması içindeki Televizyonun Gülmece Dünyası: Durum Komedileri adlı bölümdür. Mutlu, bu bölümde komedinin ve televizyon komedisinin tarihini ve anlatı özelliklerini örneklerle anlatır ve televizyon içinde en yaygın formlardan biri olan Amerika/Batı kökenli sit-com ların Amerika daki ve ülkemizdeki örnekleri üzerinden karşılaştırmalar yaparak, yerli televizyon komedilerinin özellikle de sit comlar/durum komedileri- yeterince gelişememe sebepleri üzerinde durur. Yapılan taramalar sonucunda yerli sit-com ları (durum komedilerini) metinleri bağlamında Kültürel Çalışmalar içindeki postyapısalcı yaklaşımlar a dayanarak analiz eden bir çalışmaya rastlanmamıştır. Bu çalışma ile sit-com türü metinler ilk defa birer kültürel metin olarak analiz edilmiştir. Televizyon komedisi üzerine yapılan sınırlı sayıdaki çalışmanın içinde bu çalışma, sit-com tarzı aile komedilerini birer kültürel metin olarak okuyan ve içindeki muhalefet/eleştiri olanaklarını sorgulayan ilk örneklerden biri olarak, diğer çalışmalara yol gösterici olabilir. Televizyon üzerine yapılan çalışmalardan bazıları yapısalcı ve postyapısalcı yaklaşımların farklı kuramsal çerçevelerinden yararlanmışlardır. Bu çalışma ise İngiliz Kültürel Çalışmalar içindeki postyapısalcı yaklaşımlardan yararlanarak metin okuması yapan örneklerden biri olacaktır. Bir diğer katkı ise daha önce yapılan bazı çalışmaların metin analizleri yalnız metin okumaları ile sınırlı iken bu çalışma üretim, tüketim ve yeniden üretim sürecinde izleyicinin etkin rolünü de dikkate

21 alarak, izleyiciler ile (on kentli çekirdek aile ile) yaptığı görüşmelerle de alımlama çalışmalarına katkı sağlayacaktır. Yapılan alan araştırması, günümüz televizyon izleyicisinin televizyon metinlerini nasıl alımladığına ve nasıl bir metin-izleyici etkileşiminin olduğuna dair de ipuçları yakalamamıza olanak verecektir. Çağdaş Kültürel Yaklaşımlar Işığında Televizyon adlı ilk bölümde tezin kavramsal ve kuramsal çerçevesini oluşturmak üzere medya çalışmalarının sosyal bilimlerdeki diğer alanlarla içiçe geçen gelişimi, yaşanan paradigma değişikliği ve bu değişimin sonucunda yaygınlaşan kültürel çalışmalar içinde İngiliz Kültürel Çalışmaları nın dayandığı yaklaşımlar, televizyon ve televizyon çalışmaları bağlamında ele alınmaktadır. Bu bölüm üçüncü bölümde yer alan metin çözümlemelerinin kavramsal ve kuramsal dayanaklarını sunmaktadır. Tezin ikinci bölümünde anlam kurma sürecinde metnin yapılaşma biçimini ortaya koymak üzere kullanılan eleştirel söylem çözümlemesi (postyapısalcı söylem çözümlemesi) ile anlamlandırma sürecinde kullanılan alımlama çözümleme yöntemlerinin tezde nasıl kullandığı (tezin ele aldığı metni çözümlerken ve izleyici okumalarını çözümlerken) ortaya konulmaktadır. Tezin üçüncü bölümünde Çocuklar Duymasın adlı komedi metninin yapılaşma biçimlerinden hareketle çözümlemesi yapılarak aile kurumunun temsili, onu oluşturan kadın ve erkek öznelerin temsilleri üzerinden ortaya konulmakta ve bu temsil süreci içinde metin içi muhalefet/eleştirinin potansiyeli ve niteliği sorgulanmaktadır. Tezin dördüncü bölümü izleyici araştırmasına ayrılmıştır. Ankara kentinde yaşayan

22 on tane küçük memur ailesi ile yapılan alımlama çalışmasında, ailelerin Çocuklar Duymasın metnini nasıl okudukları, okumalarında eleştirel olup olmadıkları ortaya konmaktadır.

23 BİRİNCİ BÖLÜM 1.ÇAĞDAŞ KÜLTÜREL YAKLAŞIMLAR IŞIĞINDA TELEVİZYON 1.1 Medya Çalışmaları ve İngiliz Kültürel Çalışmalar 20. yüzyılın başında bilimsel düzeyde özel bir uzmanlık alanı olarak ortaya çıkan medya çalışmaları, dünya üzerindeki ekonomik, toplumsal ve kültürel gelişmelerle etkileşim içinde, bu gelişmelere paralel şekillenmiştir. Stuart Hall (1986, 1994a:56-58), medya çalışmalarının bilimsel düzeyde özel bir uzmanlık alanı olarak ortaya çıkışından -kabaca 1920 ler ve 30 lar- bu yana üç evrenin varlığına işaret eder. Yirminci yüzyılın ilk yirmi ve otuz yılı birinci evreyi, 1940 lardan başlayarak 1960 lar boyunca hakim olan ve Amerikan davranışsal biliminin sosyolojik yaklaşımları çerçevesinde şekillenen anadamar (mainstream) medya çalışmaları ikinci evreyi ve 1970 lerden başlayarak anadamar araştırmaların gerilemesiyle ortaya çıkan eleştirel yaklaşımlar ve bu yaklaşımlar ışığında yapılan araştırmalarda üçüncü evreyi oluşturmaktadır. Bu üç evre içindeki araştırmalar, medya çalışmalarının ortaya çıktığı ve geliştiği Amerika ve Avrupalı toplumların ekonomik, sosyal ve kültürel politikalarıyla paralel gelişmiştir. Medya çalışmaları içinde özellikle anadamar araştırmaları kapsayan ikinci evre ve eleştirel araştırmaları kapsayan üçüncü evre ve bu evreler arasındaki kopuş bir paradigma değişikliğinden çok eleştirel olanın geleneksel olan anaakım çalışmalara alternatifler üretmesi ve müdahalesi şeklinde gelişen- oldukça önemlidir. Bu iki araştırma geleneğinin teorik perspektiflerindeki (davranışsal bir perspektiften ideolojik bir perspektife kayış) ve siyasal hesaplarındaki

24 farklılıklar birini diğerinden ayırmaktadır. Amerikan anadamar medya çalışmalarında merkezi sorun medyanın davranışsal etkileridir (kültürel, siyasal, toplumsal) ve medyaya oldukça güçlü, büyük ölçüde dolaysız bir dizi etki atfeder. Kökeni Avrupa da olan eleştirel medya çalışmaları ise modern toplumların kitle toplumları haline geldiği varsayımından hareketle, bu evrimin önemli araçları olarak gördükleri kitle iletişim araçlarını ve mesajlarını sorgulamaya başlarlar. Amerikan yaklaşımı ampirik, davranışsal ve bilimci, Avrupalı yaklaşım ise tarihsel, felsefi bakımdan kapsamlı ve spekülatiftir lardan başlayarak 60 lar boyunca medya çalışmalarında kullanılan Amerikan davranışsalcı yaklaşımlar, klasik iktisattaki faydacılık görüşünden hareketle, temelde kişilerin özgür ve rekabetçi pazarda başkalarıyla olan alışverişinde veya karşılıklı etkinliklerinde maddi çıkarlarını arttırma çabasında olduklarını, davranışlarını da bu fayda temelinde düzenlediklerini savunur (Alemdar ve Erdoğan, 1998: 66-67). Çoğulculuk ve demokrasi davranışçı yaklaşımın kullandığı temel kavramlardır. Çoğulcu toplumda normlar üzerine temel nitelikte geniş tabanlı bir uylaşımın (consensus) nüfusa egemen olduğu varsayılır ve medya, toplumdaki geniş tabanlı bu uylaşımın sağlanabilmesi için değerler düzeyinde çalışır. Toplumsal düzeni birarada tutan bütünleştirici mekanizmalar, belli değerler etrafında örgütlenmekte medya da bu örgütlenmenin aracılarından biri olarak görev yapmaktadır ler ve 60 lar boyunca çoğulculuk modern endüstriyel toplumsal düzenin tek modeli olarak düzenlenir ve