YÜKSEK LİSANS TEZİ. Hazırlayan Sinan PAKSOY. Danışman Doç. Dr. A. Kaan ŞENOL

Transkript

1 T.C. EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KLASİK ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI GEÇ CUMHURİYET VE ERKEN İMPARATORLUK DÖNEMİNDE İTALYA DA ÜRETİLEN ROMA AMPHORALARI IŞIĞINDA DOĞU AKDENİZ TİCARETİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Sinan PAKSOY Danışman Doç. Dr. A. Kaan ŞENOL İZMİR 2007

2

3 GEÇ CUMHURİYET VE ERKEN İMPARATORLUK DÖNEMİNDE İTALYA DA ÜRETİLEN AMPHORALAR IŞIĞINDA DOĞU AKDENİZ TİCARETİ İçindekiler.I Önsöz III Kısaltmalar ve Kaynakça. 1 Giriş..7 I.BÖLÜM: ROMA İMPARATORLUĞU NDA TARIM...8 I.1. AKDENİZ TARIMI NIN GENEL KARAKTERİ VE KÖKENİ..8 I.2. TARIMSAL ÜRETİMİN ORGANİZASYONU VE ROMA VİLLALARI.10 I.3. CUMHURİYET VE ERKEN İMPARATORLUK DÖNEMİNDE İTALYA DA BAĞCILIK VE ŞARAP ÜRETİMİ...14 I.4. BAĞCILIK VE ÜRETİM TEKNİKLERİ.15 I.5. ROMA CUMHURİYET DÖNEMİ İTALYAN ŞARABI NIN KÖKENİ VE TİCARİ ÜRETİMİN TARİHSEL GELİŞİMİ 18 II. BÖLÜM: GEÇ CUMHURİYET VE ERKEN İMPARATORLUK DÖNEMİNDE İTALYA YARIMADASI NDA ÜRETİLEN BAŞLICA ROMA AMPHORALARI...23 II.1. GREKO-İTALİK AMPHORALAR.23 II.2. DRESSEL 1 AMPHORALARI...26 II.2.1. DRESSEL 1 AMPHORALARININ ÜRETİLDİĞİ BÖLGELER.29 II.2.2. DRESSEL 1 AMPHORALARININ İÇERDİĞİ ÜRÜNLER VE BU AMPHORALARIN CUMHURİYET DÖNEMİ ROMA TİCARETİ NDEKİ ROLÜ 32 II.3. LAMBOGLİA 2 VE DRESSEL 6 AMPHORALARI..34 II.4. BRİNDİSİ AMPHORALARI...37 II.5. DRESSEL 2-4 AMPHORALARI.39 I

4 II.5.1. CAMPANİA ÜRETİMİ DRESSEL 2-4 AMPHORALARI VE İTALYA DAKİ BAŞLICA ÜRETİM MERKEZLERİ...40 III. BÖLÜM: DOĞU AKDENİZ DE ROMA NIN POLİTİK EGEMENLİĞİ VE TİCARET III.I. ANADOLU DA CUMHURİYET VE ERKEN İMPARATORLUK DÖNEMİ ROMA TİCARETİ 43 III.2. İ.Ö. II. YÜZYILDAN İTİBAREN DOĞU AKDENİZ DE ROMA TİCARETİNİN GENİŞLEMESİ VE ELE GEÇEN İTALYAN AMPHORALARI IŞIĞINDA ROMA DÖNEMİ AKDENİZ TİCARETİ.48 SONUÇ.54 ÖZET...56 FİGÜRLERİN LİSTESİ LEVHALAR ABSTRACT II

5 ÖNSÖZ Hellenistik ve Roma döneminde Akdeniz ticaretinin gelişimi konusunda yürütülen birçok çalışma kuşkusuz ticari amphoraların kronolojisi ve bu amphoraların tüketim merkezlerindeki istatistiksel olarak dağılımı esas alınarak yürütülmektedir. Bu açıdan Akdeniz de birçok batıkta ve antik yerleşimde ele geçen Roma amphoraları, Augustus döneminden başlayarak Kızıldeniz yoluyla Hindistan a kadar ulaşan Roma ihracatının boyutları hakkında başlıca kanıtları oluşturmaktadır. Bununla birlikte Roma da tarımsal üretimin organizasyonu, imparatorluğun temel ihtiyaçlarının yanında ticari yönden karlılık gözetilerek örgütlendiği için, bağcılık gibi iklim ve pazarlardaki tüketim koşullarından kolayca etkilenen ekonomik yatırımlar imparatorluğun ticari başarılarına paralel biçimde önemli gelişmeler göstermiştir. Bu gelişmede imparatorluğun üretimin boyutlarını denetleyecek ve ihraç edilen pazarlarda talebin sürekli ve istikrarlı biçimde sürmesini sağlayacak uygulamalara öncelik verdiği görülür. Dolayısıyla bu çalışmada Antik dönem Akdeniz ticareti, Roma nın tarımsal ekonomisinin gelişimi ve endüstriyel üretimin nitelikleri ile birlikte ele alınmaya çalışılmıştır. Söz konusu tez çalışmamın başından itibaren bu konuda her türlü bilgi ve kaynak talebimi sabırla karşılayan değerli hocam Doç Dr. A. Kaan Şenol a, İskenderiye Müzesi nde çalışmamı olanaklı kılarak amphoralar ışığında Akdeniz ticaretinin boyutları hakkında fikir sahibi olmamı sağlayan değerli hocam Doç Dr. Gonca C. Şenol a şükranlarımı sunarım. Ayrıca İskenderiye de Centre d Études d Alexandrie bünyesindeki çalışmalara katılmama izin veren ve hoşgörülerini esirgemeyen Prof. Dr. Jean-Yves Empereur a içten teşekkürlerimi sunarım. III

6 KISALTMALAR VE KAYNAKÇA Benoît 1957 F. Benoît, Typologie et épigraphie amphoriques. Les marques de Sestius, RSL, XXIII, 1957, S Benoît 1961 F. Benoît, L épave du Grand Congloué à Marseille, Gallia, Suppl. XIV, 1961, S Bezeczky T. Bezeczky, Wine Trade from Campania to Ephesos, Synergia, Festschrift für Friedrich Krinzinger, S Bezeczky a 2002 T. Bezeczky, Early Roman Food Import in Ephesos: Amphorae from the Tetragonos Agora, Transport Amphorae And Trade In The Eastern Mediterranean, Acts Of The International Colloquium At The Danish Institute At Athens, 2002, S Bezeczky b 2002 T. Bezeczky, Brindisian Olive Oil and Wine in Ephesos, Archeologie et Histoire Romaine, Vol. 8,, 2002, S Clement 1999 C. Clement, Roman Shipwreck of Alexandria, Archaeology, 1999, S. 22. Corsi-Sciallano 1985 M. Corsi-Sciallano, B. Liou, Les épaves de Tarraconaise à chargement d Amphores Dressel 2 4, ARCHAEONAUTICA, 5, 1985, S Desy 1989 P. Desy, Les timbres amphoriques de l Apulie Républicaine, Oxford

7 Le Dinahet-Couillioud 1997 M. T. Le Dinahet-Couilloud, Une famille de notables tyriens à Delos, BCH 121, 1997, S Doğer 2004 E. Doğer, Antik Çağ da Bağ ve Şarap, İstanbul Duncan-Jones 1982 R. Duncan-Jones, The Economy of the Roman Empire, Cambridge Dyson 1976 S. L. Dyson, Settlement Reconstruction in the Ager Cosanus: the Wesleyan University Survey Field Archaeol. 5, Empereur 1997 J. Y. Empereur, Alexandrie; travaux menés en collaboration avec l École Française, BCH, 121,1997, S Empereur 1998 Empereur 2000 Ertop-Yetkin 1985 Finkielsztejn 2000 J. Y. Empereur, Les amphores complètes du Musée d Alexandrie: Importation et production locales, BCH, 33, 1998, S J. Y. Empereur, Alexandrie; travaux menés en collaboration avec l École Française, BCH, 124, 2000, S Kıvanç Ertop-Çetin Yetkin, Sosyoekonomik Temelleriyle Siyasal Düşünceler Tarihi I, İstanbul, G. Finkielsztejn, Amphoras and Stamped Handles from Akko, Atiqot XXXIX, 2000, S Finkielsztejn 2002 G.Finkielsztejn, ΟΙΝΟΣ ΠΑΛΑΙΟΣ Η ΥΠΟΤΟΣ, ΤΟ ΚΡΗΤΙΚΟ ΚΡΑΣΙ ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΚΑ ΩΣ ΤΑ ΝΕΟΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ, ΗΡΑΚΛΕΙО

8 Formenti, Hesnard, Tchernia 1978 F. Formenti, A. Hesnard, A. Tchernia, Une amphore Lamboglia 2 contenant du vin dans l épave de la Madraque De Giens, Archaeonautica 2, 1978, S Gianfrotta, Pomey 1981 Greene 1990 P. A. Gianfrotta, P. Pomey, L Archéologie sous la mer, histoire, technique, découvertes et épaves, Paris 1981, S Kevin Greene, The Archaeology of the Roman Economy, Henard 1977 A. Hesnard, Note sur un Atelier d amphores Dr. 1 et Dr. 2 4 près de Terracine, Mélanges De L Ècole Française De Rome, 89, 1977, S Kaya 1996 M. A. Kaya, III. Mekedonya Savaşı na Kadar Roma nın Anadolu Politikası, Tarih İncelemeleri Dergisi, XI, Ege Üniversitesi Basımevi-İzmr, 1996, S Keppie 1983 L. Keppie, Colonisation and Veteran Settlement in Italy BC., London Laubenheimer 1980 Maxfield, Peacock F. Laubenheimer, À propos de deux amphores de Ruscino: définition d un nouveau type d amphores, Revue Archéologique de Narbonnaise, 7, 1980, S Maxfield, V.A., Peacock, D.P.S., Survey and Excavation, Mons Claudianus, Institut Francais D Archeologie Orientale,

9 Mccann 1997 A. M. Mccann, The Roman Port and Fishery of Cosa, III Jornadas de Arqueologia Subacquatica, Puertos Antigos Y Comercia Maritimo, Valencia 1997, S Monsieur 2001 P. Monsieur, Note preliminaire sur les amphores decouvertes à Pessinonte, Anatolia Antiqua IX, 2001, S Parker 1981 A. J. Parker, Stratification and Contamination in Ancient Mediterranean Shipwrecks, The International Journal of Nautical Archaeology and Underwater Exploration, NA 10,4, 1981, S Peacock 1977 D.P.S. Peacock, Recent Discoveries of Roman Amphora Kilns in Italy, The Antiquaries Journal, 1977, S Peacock, Williams 1986 D. P. S. Peacock, D. F. Williams, Amphorae and the Roman Economy, New York Purcell 1985 N. Purcell, Wine and Wealth in Ancient Italy, The Journal of Roman Studies, LXXV, 1985, S Rauh 2003 N. K. Rauh, Merchants, Sailors & Pirates in the Roman World, Rossiter J. J. Rossiter, Wine and Oil Processing at Roman Farms in Italy, Phoenix, S

10 Santamaria 1961 Cl. Santamaria, Travaux et découvertes sur l épave A du Cap Drammont à St- Paphaël, Actes du II. Congrès int. d arch. sous-marine, 1961, S Şenol 2000 A. Kaan Şenol, İskenderiye Kazılarında Ele Geçen Amphoralar Işığında Kentin Roma Dönemi Şarap, Zeytinyağı, Salamura Balık ve Sos Ticareti, İzmir 2000, (Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, doktora tezi). Şenol 2003 A. Kaan Şenol, Marmaris Müzesi T,cari Amphoraları, Ankara, Şenol 2005 A. Kaan Şenol, Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi nde Bulunan Ticari Amphoralar ve Akdeniz Ticareti, Tchernia 1986 A. Tchernıa, Le vin de l Italie Romaine, Rome,1986, S. 42. Will 1982 E. L. Will, Greco-İtalik Amphoras, Hesperia, Vol.51, 1982, S Williams 2002 D. F. Williams, The Eruption Of Vesuvius And Its Implications For The Early Roman Amphora Trade With India, Transport Amphorae And Trade In The Eastern Mediterranean, Acts Of The International Colloquium At The Danish Institute At Athens, 2002, S

11 DİĞER KISALTMALAR A.g.e. Adı Geçen Eser Atiqot Journal of the Israel Department of Antiquities, Kudüs BCH Bulletin de correspondence hellénique, Paris Fig. Figür NA Nautical Archaeology 6

12 GİRİŞ Tüm Akdeniz havzasında kurdukları siyasi egemenlikle ekonomik hayatı imparatorluğun öncelikli ihtiyaçlarına göre düzenleyen Romalılar, henüz Cumhuriyet döneminden itibaren İtalya Yarımadası nda siyasal birliği kurarak Akdeniz ticaretinde etkin bir rol oynamaya yönelmişlerdir. Etrüskler den itibaren Sicilya ve Güney İtalya daki Yunan kolonileri ile ekonomik ve kültürel etkileşim içine giren Romalılar, Kartaca ve Hellenistik krallıklar ile yaşanan ekonomik ve askeri mücadeleden başarıyla çıkmışlardır. Romalıların bu başarılarında gerek Batı Akdeniz de kurdukları koloniler, gerekse ele geçirdikleri bölgelerde örgütledikleri eyalet sistemiyle bu bölgelerin ekonomik kaynaklarını askeri ve ticari tercihleri doğrultusunda kullanmaları etkili olmuştur. Cumhuriyet döneminden itibaren Roma, tarımsal üretimde ticari değeri yüksek ürünlere yönelmiştir. İşte bu tezin konusunu oluşturan İtalyan Yarımadası nda üretilen amphoralar ve bu amphoraların üretildiği başlıca merkezler, Roma İmparatorluğu nun ekonomik kalkınmasının ve Akdeniz deki ticari pazarlarda söz sahibi olmasının ardında yatan üretim ve ticari organizasyonun karakterini ortaya koymaktadır. Bu nedenle çalışmanın I. bölümünde Akdeniz tarımının genel karakteri ve tarihsel gelişimini ele alınmıştır. İtalya Yarımadası nda bağcılığın ve bunun sonucu olarak şarap üretiminin gelişimini teşvik eden Roma, Geç Cumhuriyet döneminde Latifundia tipi kırsal villarda köle emeğine dayalı tarımsal üretimin gelişmesine öncelik vermiştir. Tezin konusunu oluşturan Akdeniz ticaretinin gelişimi, şüphesiz birçok bölgede benzer nitelikte pratiklere sahip olan Akdeniz tarımının genel niteliği ile birlikte ele alınmıştır. 7

13 I. BÖLÜM: I.ROMA İMPARATORLUĞU NDA TARIM Roma İmparatorluğu nda uygulanan tarımsal üretim teknikleriyle ilgili bilgi veren birçok antik kaynak, Romalıların endüstriyel üretime yönelik büyük boyutlu bir tarımsal ekonomiye sahip olduklarını göstermektedir. Büyük bir askeri güce, gelişmiş ulaşım sistemlerine, yoğun nüfuslu kentlere, mozaik ve plastik eserlerle süslü kırsal villalara ve Akdeniz üzerinde yoğun bir deniz aşırı ticarete sahip olan imparatorluğun ekonomisi, gelişmiş endüstriyel bir tarımı gerektirmektedir. Bu durum aslında tarımsal üretimin, Roma nın ekonomik ve ticari ihtiyaçları doğrultusunda planlandığını ve buradan sağlanan kazancın diğer ekonomik etkinlikleri de desteklediğini düşündürmektedir 1. Roma da tarımsal ekonominin boyutlarını ve nasıl örgütlendiğini anlayabilmek için antik yazılı kaynaklarla arkeolojik veriler birlikte ele alınmalıdır. Tarımsal faaliyetin anlaşılmasında ayrılmaz bir unsur, tarla sistemlerinin ve işletilen arazinin genişliğinin araştırılması, bu yolla üretimin boyutlarının ve yıllık rekoltenin tahmin edilmesidir. Özellikle iklim ve jeolojik koşullar dikkate alınarak yapılan toprak analizleri ve ayrıntılı topografik çalışmalar, Roma nın kırsal yerleşimlerindeki (özellikle rustik villalarda) tarım arazilerinin form ve genişliğini ortaya koyarak arazi işletim sistemlerinin anlaşılmasına yardımcı olabilir. Villa ve çiftlik yapılarının fiziki özellikleri, duvar resimleri ve mozaik gibi eserlerle villanın dekorasyonu ya da bir çiftlik yerleşmesinde bulunan sanat yapılarının zenginliği, bu yapılarda oturanların refahını yansıtabilir, fakat bu zenginliği sağlayan üretimin esaslarını ortaya koymamaktadır. Modern arkeoloji ise Roma tarımının yapıldığı çevreyle ilgili bilgilerimizi geliştirebilecek jeomorfoloji, klimatoloji, palaeobotanik ve polen analizi gibi birçok disiplinle birlikte çalışır. I.1. AKDENİZ TARIMI NIN GENEL KARAKTERİ VE KÖKENİ Roma dünyasında ticareti yapılan en önemli üç tarımsal ürün tahıl, şarap ve zeytinyağıydı. Günümüzde Akdeniz çevresindeki birçok yerde bu bitkilerin aynı anda mevcut olması nedeniyle bu ürünleri üreten bitkiler Akdeniz üçlüsü olarak bilinmektedir 1 Greene 1990, s

14 ve bu ürünlerin tarımı polikültür olarak nitelendirilmektedir 2. Yazılı ve arkeolojik veriler, Roma ya tahıl temininin önemini, Mısır ve Afrika dan tahıl ulaşımını sağlayan kompleks düzenlemeleri göstermektedir. Akdeniz de Helenistik dönemden Roma dönemine geçiş devri (İ.Ö. II. yüzyılın sonları ve İ.Ö. I. yüzyıl) kentsel gelişimle ve artan ticari üretimle karakterize edilebilir 3. Roma kentlerindeki nüfus artışı ve ticari üretimin gelişimi, Akdeniz de özellikle Mısır dan tahıl, Kuzey Afrika dan yağ, garum ve balık ürünleri, Ege den şarap taşıyan deniz aşırı bir ulaşım ağını meydana getirmiştir. Akdeniz çevresindeki tüketim merkezlerinde ve batıklarda bulunmuş olan, şarap ve zeytinyağı taşıyan çok sayıdaki amphora, bu ürünlerin ticaretinin boyutları için net bir kanıt oluşturmaktadır 4. Üzüm ve zeytin tarımı, genel olarak tahıl ve bakliyat ürünlerinden farklı toprak koşullarını gerektirir ve hasadı bu ürünlerden daha geç yapılır. Bununla birlikte şarap ve zeytinyağı gibi ticari ürünleri elde etmeden önce ekim yapmak, ürünü yetiştirmek, bağ ve asmaların bakımını sağlamak için yoğun bir iş gücüne ve ekonomik yatırıma ihtiyaç duyulur. Elde edilen ticari ürünün depolanması, tüketim merkezlerine ulaştırılması gelişmiş bir ticari ve sosyal organizasyonu gerektirir. Tunç Çağında Ege de Minos ve Miken uygarlıklarının tahıl, şarap ve zeytinyağı gibi ürünlerin depolanmasını sağlayıp yazılı olarak saray arşivlerinde kaydedecek ölçüde gelişmiş bir sosyal yapıya sahip oldukları görülmektedir. Ege de polikültür olarak nitelenen üretim modeli, bölgenin toplumunu ve ekonomisini uygarlığa dönüştüren faktörler arasında yer alır. Ticari boyutta şarap ve zeytinyağı üretimi, bu ürünlerin bir saray otoritesi tarafından merkezi olarak depolanıp tüketim merkezlerine ulaştırılması, özellikle Minos Uygarlığı nda görülen saray ekonomilerinin gelişiminde etkili olmuştur 5. Üzüm ve zeytin, Akdeniz kıyılarında görülen en yaygın tarım ürünleri arasındadır. İ.Ö. VIII. yüzyıldan İ.Ö. VI. yüzyıla kadar Görülen kolonizasyon sürecinde Yunan ve Fenike kolonileri, Ege ve Levant çevresindeki anayurtlarından neredeyse tüm Akdeniz e yayılmıştır (Fig. 1). Bu kolonizasyonun Akdeniz Polikültürü adı verilen, tahıl, üzüm ve zeytin tarımının birlikte yapıldığı bölgelere büyük ölçüde uyması dikkat çekicidir 6. Bu ürünlerin bileşiminin Akdeniz uygarlığının ekonomik gelişiminde önemli bir öğe olduğu görülmektedir. 2 A.g.e., s Rauh 2003, S A. j. Parker, Stratification and Contamination in Ancient Mediterranean Shipwrecks, NA 10.4, 1981, S Greene 1990, S A.g.e., S.11. 9

15 Bu dönemde İtalya yarımadasında ve Sicilya da Yunan kolonilerinin ve Etrüsklerin etkisi görülür. Batı Akdeniz de İ.Ö. VII. yüzyıldan itibaren Yunan amphoraları ile birlikte kendine özgü formlarıyla Etrüsk amphoralarının görülmesi, ticari boyutta üretilen Etrüsk şarabının varlığını göstermektedir 7. Roma, Cumhuriyet in kuruluşundan ve İtalya yarımadasını egemenliği altına aldıktan sonra Batı Akdeniz de İ.Ö. III. yüzyılda büyük bir ekonomik ve politik güç haline gelmiştir. Kartaca Savaşları sonunda Hannibal ın ordusuna karşı üstünlük sağlayan ve Sicilya yı (İ.Ö. 241), Sardunya ve Korsika yı (İ.Ö. 238), İspanya yı (İ.Ö. 206) ele geçiren Roma Batı Akdeniz e hâkim olmuştur 8. Kartaca ordularının İtalyan bağcılığına büyük zarar vermelerine rağmen sürekli savaş halinde olan Roma ordusunun şarap ihtiyacının, bağcılık üretiminde özellikle İ.Ö. II. yüzyılın başlarından itibaren görülen artışta önemli bir rolü olduğu açıktır. Bununla birlikte Roma nın ticari üretiminin asıl dönüşümünü sağlayan gelişme, İ.Ö. 241 den başlayarak Akdeniz deki deniz aşırı ülkeleri eyaletler olarak kendine bağlaması ve buradan sağlanan ekonomik kazancın Roma ya akması olmuştur 9. Savaşlar ve Roma nın tüm Akdeniz havzasını ele geçirmesi, bağcılık gibi yoğun emek isteyen bir üretim için çok sayıda köle sağlanmasını olanaklı kılmıştır. Ayrıca Adriyatik ötesi barbar toplumlarla yapılan, köleye karşı şarap takası, tüccarlar için karlı bir alış-veriş olmuştur 10. Böylelikle Latifundia adı verilen köle emeğine dayalı üretim gerçekleştiren büyük çiftlik-villa yapılarının yaygınlaştığı görülür 11. Latifundia üretimi tahıl yerine daha karlı olan bağcılık ve zeytinyağı üretimine yönelerek Roma nın Akdeniz ticaretinde söz sahibi olmasını sağlamıştır. Latifundialarda gerçekleştirilen endüstriyel tarımsal üretimin bir diğer sonucu da Roma nın tahıl gereksinimi için eyaletlere bağımlı hale gelmesidir. I.2. TARIMSAL ÜRETİMİN ORGANİZASYONU VE ROMA VİLLALARI Cumhuriyet döneminden itibaren Roma da tarımsal üretimin gelişimi konusunda kırsal yerleşimlerin yapısının ve tarımsal faaliyetlerin yapıldığı arazilerin mülkiyet ve işletim sistemlerinin araştırılması önemli veriler sağlamaktadır. Roma tarımsal ekonomisinin işleyişi ile ilgili bir yargıya varabilmek için, çiftliklerin ya da arazi 7 Doğer 2004, S Server Tanill, Yüzyılların Gerçeği ve Mirası-İnsanlık Tarihine Giriş I, 1994, S Ertop-Yetkin, 1985, S Doğer 2004, S Ertop, Yetkin 1985, S

16 mülklerinin boyutu, burada üretilen tarımsal ürünlere duyulan talep ve işgücünün yeterliliği ile ilgili doğru bilgilere ihtiyaç duyulur. Roma tarafından ele geçirilen bölgeler kendilerine özgü yerli tarımsal geleneklere sahip olmakla birlikte Roma egemenliğinden sonra bu bölgelerdeki yerli üretim, Roma nın iç tüketimine bağlı olarak yeniden düzenlenmiştir. Üretimin yeniden örgütlenmesindeki ve arazi mülkiyetindeki değişim, Roma kolonilerinde kendini göstermektedir. Yeni kurulan Roma kolonilerinde yerleşimciler için çiftlik yapıları sağlamak amacıyla büyük boyutlu arazilerde üretimin örgütlendiği görülür 12. Roma kolonizasyonunun, İmparatorluk döneminden daha çok Cumhuriyet döneminde meydana gelen genişlemenin bir özelliği olduğu anlaşılmaktadır 13. Roma kolonizasyonu, centuria olarak bilinen, arazilerin sınırlarını belirleyen sistemde ve düzenli arazi bölümlerinde dikkat çekici izler bırakmıştır 14 (fig. 2). Özellikle Batı daki Roma eyaletlerinde, Romalı yerleşimcilerin arazi mülklerinin sınırlarının ve bunların işletilmesinin düzenli biçimde planlandığı görülür. Romalı kolonistler için ayrılmış olan düzenli arazi parsellerinin oluşturduğu bir arazi ayrım sistemi olan centuria nın izleri, Galya daki Cumhuriyet dönemi Roma yerleşimlerinde görülmektedir 15. Daha sonra bu küçük arazilerin daha büyük mülkler tarafından yutulmuş olmasına rağmen, bu arazi sınırlarının kalıntıları, birçok Roma yerleşiminde varlığını sürdürmüştür. İtalya da Cosa daki koloninin çiftlik arazilerinin araştırılması, önceki küçük boyutlu arazi mülklerinin zamanla daha geniş mülklerin içinde yutulduğunu göstermektedir 16. Cumhuriyet döneminin sonlarında ve İmpatorluk döneminde İtalya yarımadasında kentlerdeki nüfusun artması ve iç tüketimin büyümesiyle, kırsal bölgelerdeki villalarda ve eyaletlerdeki tarımsal üretim Roma nın taleplerine göre düzenlenmiştir. Yerli tarımsal uygulamalardaki çoğu değişiklik, kentsel pazarların, Roma nın askeri taleplerinin ve Roma ekonomisinin ticari ihtiyaçlarının doğal sonucudur. Geç Cumhuriyet döneminde Roma, eyalet sistemini kurduktan sonra birçok yerleşimde görülen kırsal villalarda kendi ticari ihtiyaçları doğrultusunda tarımsal üretimi organize etmiştir. Roma İmparatorluğu nun Kuzey ve Batı eyaletlerinde kırsal yerleşimin en belirgin özelliği villa yapılarıdır (fig. 3, 4, 5). Roma villa yapılarının imparatorluğun birçok bölgesindeki tarımsal işletmenin başlıca aracı olduğu görülür. Bununla beraber kimi 12 L. Keppie, Colonisation and Veteran Settlement in Italy BC., London Greene, 1990, S A.g.e., S A.g.e., S S. L. Dyson, Settlement Reconstruction in the Ager Cosanus: the Wesleyan University Survey Field Archaeol. 5, S

17 örneklerde görüldüğü gibi taban mozaikleriyle ve fresklerle süslü görünümleriyle bu yapılar, Romalı bir kent insanının dünyasını yansıtmaktadır. Villa basitçe kırsal bölgedeki bir yapı değildir, kentte yaşayan insanın bakış açısını ve beğenisini yansıtan, kırsal bölgedeki bir yapıdır 17. İtalya da ve Batı Avrupa daki Roma eyaletlerinde gerçekleştirilen kazılar birçok villa yapısının basit ve sade nitelikli kırsal yapılardan türediğini kanıtlamaktadır. Bu yapıların gelişimine bakıldığında Roma öncesi yerel konutlardan dikdörtgen planlı yapılara doğru, ilk olarak ahşaptan yapılmış olan ve daha sonra taştan ya da yarı ahşaptan yapılmış binalara doğru birkaç yüzyıl boyunca uzun süreli bir gelişime sahip oldukları gözlenir 18. Bu tip kırsal yapıların, daha sonra İmparatorluk döneminde görkemli bir yapı haline gelen birçok villa yapısının kökeni olduğu düşünülebilir. Roma kolonisi Cosa da gerçekleştirilen kazılar, villa yapılarının gelişimi hakkında önemli veriler sağlamaktadır. Romalılar Cosa daki Latin kolonisini İ.Ö. 273 yılında, Etrüsk kentleri Vulci ve Volsinii nin ele geçirilmesinden hemen sonra kurmuşlardır 19. Kuzeydeki Etrüsk ve Güneydeki Yunan kentlerinin ele geçirilmesiyle tüm İtalya yarımadasına hakim olan Roma İ.Ö. II. yüzyılın ortalarında zaferle çıktığı Kartaca savaşlarının ardından Akdeniz de büyük bir deniz gücü ve ticari güç haline gelmiştir. Roma nın bu başarısı, Tyrrhen Denizi kıyıları boyunca sistemli olarak kolonilerin kurulması sayesinde olmuştur. Batı Akdeniz ticareti için Kartaca ile yaşanan ticari rekabetin de Roma tarafından kıyılarda koloniler kurulmasını teşvik ettiği görülür 20. Kuruluş döneminde Cosa, Roma nın en kuzeydeki sahil yerleşimiydi ve Roma nın Batı Akdeniz ticareti için önemli bir liman konumundaydı. Cosa yakınlarındaki Sette Finestre de, İ.Ö. III. yüzyılda Romalı koloniciler için küçük arazi parsellerine ayrılmış olan Vale d Oro da yer alan bir Roma villasında yapılan araştırmalar, bu tip yapılarda üretimin nasıl gerçekleştirildiği konusunda önemli bilgiler sağlamıştır 21. Ayrıca buradaki villa kazısında elde edilen sonuçlar, senatörlerin ticaretle uğraşmalarının Roma yasaları tarafından uygun görülmemesine karşın, soylu Roma senatörlerinin ticaretle ilgilenebildiği ekonomik yapı hakkında birtakım veriler ortaya koymuştur. 17 Greene 1990, S A.g.e., S Mccann 1997, S A.g.e., S Greene 1990, S

18 Cosa yakınlarındaki bu bölgede kolonicilerin küçük çiftlikleri İ.Ö. I. yüzyılın sonunda ortadan kalkmış ve yerlerini bazı villa yapıları almıştır. Bu villa yapılarının çoğu da İ.S. III. yüzyılla birlikte ortadan kalkmıştır 22. Sette Finestre deki bu yapı kompleksi, dar dikdörtgen bir plana sahiptir ve duvarlarla ya da sütun sıralarıyla çevrili bahçelerle ve avluyla birlikte bir konutu (villa urbana) ve birçok işlikten oluşan çiftlik yapısını (villa rustica) içermektedir (fig. 6). Sette Finestre deki villanın yalızca bir konut (domus) olmadığı açıktır. Konut kısmına bağlı olan bölümler, zeytin, üzüm presleri ve bir değirmenle birlikte tarımsal üretim için oluşturulan bir grup işlik ve bölmeden oluşmaktadır. Villanın altında, şarap üretimi için üzüm suyunun preslerden içlerine akıtılabildiği depolar bulunmaktaydı. Aynı zamanda bu yapılarının diğer ürünler için serin bir depo olarak kullanılmış olması da mümkündür. Konut yapısı ve işlikler, kölelerin kaldığı yer olarak yorumlanan küçük odalarla çevrili bir avluya açılmaktaydı. Villa rustica, küçük odalarla ve bir tahıl deposu ile çevrilmiş çiftlik yapısından oluşmuştur. Bu nedenle kazılarda bulunan kalıntılar, şarap ve zeytinyağı üretimi ile birlikte tahıl üretimin de gerçekleştirildiğini göstermektedir. Arkeolojik veriler ve antik kaynaklar, Sette Finestre deki villanın bir Romalı Senatör ailesi olan Sestiuslarla ilgili olduğunu göstermektedir. Bu aileden Lucius Sestius Geç Cumhuriyet döneminde Roma da konsüldü ve adı Roma daki tuğla mühürlerinde görülmektedir; benzer biçimde adının baş harfleri olan LS, Sette Finestre deki villada, birkaç çatı kiremidi üzerindeki mühürde bulunmaktadır 23. Antik yazarlardan Cicero, Sestiusların Cosa da bir villaya sahip olduklarını bildirmektedir 24. Ayrıca Cosa limanı yakınlarında bulunmuş olan birçok amphoranın üzerinde SES yazılı mühürler vardır (fig.7). Cosa daki limanın İ.Ö. III. yüzyılın sonlarında kullanımda olduğunu ve buradan şarap ihraç edildiğini Greko-İtalik amphoralara ait parçalar kanıtlamaktadır 25. Elizabeth Lyding Will, üzerinde bu tip Latin mühürler bulunan Greko-İtalik Form 1d amphoralarının üretimi için Cosa daki Sestiusları üretici olarak göstermiştir 26. Sestiuslar, ticari faaliyetlerini geliştirmek için, Galyalılar ın asma yetiştirmelerini önleyen ve İ.Ö. 166 da Delos u bir serbest liman haline getiren, İ.Ö. II. yüzyılın ortalarındaki koruyucu Roma yasaları tarafından teşvik edilmiştir 27. Sonuç olarak Delos un serbest liman ilan edilmesi ve Kartaca nın İ.Ö. 146 da tahrip edilmesi, Romalı tüccarların Akdeniz ticaretinde daha etkin 22 A.g.e., S A.g.e., S McCann 1997, S A.g.e., S Will 1982, S McCann 1997, S

19 konuma gelmesini sağlamıştır. İşte Sette Finestre deki villa yapısı, ticari kapasitede yoğun bir tarımsal üretim gerçekleştiren, yüksek statüde bir aileye tahsis edilmiş bir mülkü göstermektedir. I.3. CUMHURİYET VE ERKEN İMPARATORLUK DÖNEMİ NDE İTALYA DA BAĞCILIK VE ŞARAP ÜRETİMİ Antikçağ da şarap, ticari açıdan en karlı tarımsal ürünler arasında yer almaktadır. Bu nedenle bağcılık üretim teknikleri ve şarap üretimi Helenistik dönemde Yunanlılar ve ardından Romalılar tarafından endüstriyel bir üretim aşamasına ulaşmıştır. Çünkü arazinin asma yetiştirmek için uygun hale getirilmesinden, yetiştirilen üzümün fermantasyon sürecine ve ardından depolanıp pazarlara ulaştırılmasına kadar bu ürün yoğun iş gücü ve ekonomik yatırım gerektirmektedir. Bağcılığın ekonomik anlamda riskli bir yatırım olması, büyük ölçüde asma yetiştiriciliği için ihtiyaç duyulan yüksek oranda düzensiz iş gücü ve mevsimsel hava koşullarından ürünün kolayca etkilenmesi yüzündendir 28. Bu sorunlara karşı Romalı üreticilerin geliştirdikleri üretim yöntemleri hakkında antik yazarlardan Cato, Varro, Columella ve Plinius ayrıntılı bilgiler vermektedir 29. Antik kaynaklar Romalı üreticilerin kaliteli şarap üretimini esas alan uygulamaları hakkında ayrıntılı bilgiler içermektedir. Bu bilgilerden, Cumhuriyet döneminde İtalyan bağcılığının ve şarap üretiminin, yüksek kalitede ve oldukça karlı olan ürünlere yöneldiği anlaşılmaktadır. Cato, üretilen şarabın verimli ve yüksek kalitede olması şartıyla asmaları, kar sıralamasına göre düzenlediği listesinde ilk sıraya yerleştirmektedir 30. Columella, ticari üretime yönelik kaliteli şarap üretiminden kazanılan karların çok yüksek olduğunu rakamlarla göstermeye çalışmaktadır. Erken İmparatorluk döneminde yaşamış olan Yaşlı Plinius, asma üretiminden elde edilen çok yüksek karlarla ilgili ayrıntılı bilgi verdikten sonra şarap üretiminin Doğu ile yapılan ticaretten çok daha fazla kar sağladığı sonucuna varmaktadır 31. Bununla birlikte bağcılığı, en azından yüksek maliyetli bir yatırım olması nedeniyle riskli bir ekonomik girişim olarak yorumlayan yazarlar da vardır. Bağcılık hem sermaye hem de iş gücü açısında yüksek maliyetliydi. Antik yazarlar asma üretimi için her 7 ya da 10 iugera ölçüsündeki arazi için bir işçi gerektiğini belirtmektedirler. Diğer 28 Purcell 1985, S Doğer 2004, S Duncan-Jones 1982, S A.g.e., S

20 ürünlerin oranlarıyla karşılaştırıldığında zeytin için 30 iugera ölçüdeki arazinin bir, buğday ekilen arazi için 25 iugera ölçüdeki arazinin bir işçi gerektirdiği belirtilmektedir 32. Antik kaynaklarda İtalyan bağcılığı ile ilgili anlatımlar, şarap üretiminden sağlanan kârın düzenli ve sabit olmadığını gösterir. Gerçekleştirilen hasat ve üretim miktarına bağlı olarak şarap fiyatlarının piyasa koşullarından kolayca etkilendiği bilinmektedir. Plinius un Picenum da İtalyan bağlarına yapılan yatırımın kaybedildiğini aktardığı bir örnekte bu durum açıkça görülür 33. İtalya nın bazı bölgelerinde yerel şarap o kadar ucuzdu ki elde edilen kar oldukça düşüktü: Örneğin Latium da Aricia şarabı o kadar az gelir getirmişti ki üreticiler sonraki yıllarda asmaları sökmek için çabalamışlardır 34. Aemilia bölgesinde Ravenna da üretilen şarabın neredeyse sudan daha ucuz olduğu, Plinius un eserindeki alıntılarda ifade edilmektedir 35. Gerçekten aşırı üretim ve piyasada ihtiyaçtan fazla mal olması, şarap fiyatlarında ciddi bir düşüşe neden olmaktaydı. İtalya da üretilen yerel şarabın ucuzluğu, olasılıkla aşırı üretimin göstergesiydi. Ayrıca İtalya nın dışındaki Taraconensis, Narbonensis gibi bölgelerdeki üretimin ve ticari rekabetin, bunda etkili olduğu düşünülebilir. I.4. BAĞCILIK VE ÜRETİM TEKNİKLERİ Antikçağ da şarap, ticari açıdan karlılığı yüksek bir ürün olmasının yanı sıra aristokrat sınıfın sosyal yaşamında büyük ilgi ve talep gören bir üründü. Daha fazla iş gücü ve uzmanlık gerektirmesine rağmen aristokrat sınıfın yüksek kalitedeki şarap üretimini koruduğu ve teşvik ettiği görülür. Tarımsal ürünler içinde şarap, yasa koyucular, filozoflar ve Antikçağ ın diğer elit sınıflarının en çok ilgilendikleri üründür. Bağcılık konusunda ayrıntılı bilgiler içeren antik kaynakların yazılmasında bu ilgi önemli rol oynamıştır. Antik yazarlardan Plinius (Historia Naturalis) ve Columella (De Re Rustica) bağcılık ve asma üretim teknikleri konusunda ayrıntılı bilgiler vermektedirler. Bu bilgiler ışığında Romalıların vinea diye adlandırdıkları, asmaların sırıklarla desteklendiği ve genel olarak sık aralıklarla ekildiği üretim tekniğinin yaygın bir tip olduğu görülmektedir 36. Arbustum denilen ikinci bir yaygın üretim tekniğinde asmalar diğer ağaçların üzerinde desteklenerek yetiştirilmekteydi ve asmaların ekim sıklığı daha seyrekti. Arbustum denilen 32 A.g.e., S. 39(1 iugera = yaklaşık 0.25 dönüm). 33 Duncan-Jones 1982, S A.g.e., S Plinius, Naturalis Historia, Columella, De Re Rustica,

21 üretim tekniğinin 18 iugera ölçüdeki bir arazi için bir işçi gerektirdiği, vinea üretim tekniğininse 7-10 iugera ölçüdeki bir arazi için bir işçi gerektirdiği görülür 37. Arbustum Cato nun karlılık sırasına göre hazırladığı dokuz tip ekim ve üretim listesinde sekizinci sıradadır. Buna karşın vinea Cato nun listesinde ilk sırada yer almaktadır 38. Roma Cumhuriyet döneminde bağcılık ve şarap üretimi konusunda en erken anlatımlar Cato nun (İ.Ö ) De Agricultura isimli eserinde yer alır. Burada Cato, presleme ve fermantasyon için gerekli işlem aşamalarını belirtmektedir 39 : Üzümler seçildikten ve ayrıldıktan sonra, ezilmek için preslerin bulunduğu işliklere götürülüyorlardı. Çiğnenerek elde edilen şıra ezme teknesinden dolia picata denen, reçine ile kaplı geniş fermantasyon küplerine ya da lacus vinarius denen bir depoya akıtılıyordu. Çiğnemeden sonra kalan üzüm lapaları, daha fazla şıra çıkarmak için mekanik bir presin altına yerleştiriliyorlardı. Cato aynı zamanda pres yatağında arta kalan lapalara uygulanan ve daha düşük kaliteli bir şıra elde edilen (mustum tortivum) ikinci bir presleme işleminden bahsetmektedir. Preslemenin iki aşaması Varro tarafından daha açık biçimde tanımlanmaktadır 40. Varro ayrıca ikinci preslemeden elde edilen şıranın her zaman ayrı olarak tutulduğunu bildirir. Birçok yönden Varro nun şarap üretimi ile ilgili anlatımları Cato nunkilerle uyumludur. Ancak Varro nun anlatımlarında, çiğnenerek elde edilen şıranın doğrudan fermantasyon küplerine akıtıldığı konusunda kesin bir bilgi yoktur. Bununla birlikte fermantasyondan önce elde edilen şıranın ilk olarak bir depoda toplandığı ve sonra dolium denen fermantasyon küplerine aktarıldığı düşünülmektedir. İmparatorluk dönemine ait Roma villalarında yapılan araştırmalar, presleme işleminden elde edilen sıvının aktarıldığı, içinde fermantasyon küplerinin bulunduğu depolama yerlerini göstermektedir (fig. 8). Her iki yazarda şıranın fermantasyonu ve olgunlaşması için tavsiye edilen dönemler, üretilen şarabın tipine göre değişmektedir 41. Columella nın anlatımlarında, çiğneme işleminden elde edilen şıranın bir depoya (lacus musti) akıtıldığı belirtilmektedir. Bununla birlikte ezme teknesinden elde edilen şıranın bir depoya geçmeden doğrudan fermantasyon küplerine aktarılabildiğini de ifade etmektedir 42. Varro gibi Columella, preslemenin ikinci aşamasından elde edilen şıranın ayrı olarak depolanması gerektiğini göstermektedir. Columella, ikinci preslemeden elde edilen şıranın özel bir kazanda (corlinale) kaynatılarak fermantasyon için hazırlandığını ve 37 Duncan-Jones 1982, S A.g.e., S Rossiter, S Varro, De Re Rustica, 1.54, Rossiter, S A.g.e., S

22 böylelikle düşük kaliteli şarabın kalitesinin arttırılması için bu işlemin kullanıldığını açıklamaktadır 43. Bu işlemlerin ardından fermantasyon süreci tamamlandığında, elde edilen şarap tortulardan süzülerek amphoralara aktarılıyordu. Amphoranın, içindeki sıvı için sağladığı koşulların, şarabın olgunlaşma sürecini de hızlandırdığı anlaşılmaktadır. Plinius, fermantasyon ve depolama yöntemlerinin bölgelere göre farklılıklar gösterdiğini anlatmaktadır. Plinius un anlatımlarına göre, çiğneme ve presleme işlemlerinden elde edilen şıra ilk aşamada bir depoya akıtılıyor, ardından seramik fermantasyon kaplarına ya da ahşap fıçılara aktarılıyordu 44. Plinius, Alp Dağlarının olduğu bölgede fermantasyon ve olgunlaştırma sırasında şarabın depolanması içi kullanılan ahşap fıçılardan bahsetmektedir. Strabon, İtalya da Aquileia bölgesinde ahşap fıçılarda taşınan şaraptan söz eder 45. Ayrıca Plinius eserinde, şarabı tatlandırmak ve kalitesini arttırmak için kullanılabilen çok çeşitli katkı maddelerini önermektedir 46. Antik kaynakların anlatımları, özellikle ticarete yönelik büyük boyutlu şarap üretimi konusunda bazı önemli soruları akla getirmektedir. Örneğin Roma döneminde İtalya daki şarap üretiminde mekanik preslerin kullanımının ne kadar yaygın olduğu ve büyük miktarlarda asma yetiştirilen bölgelerde üzümlerin ezilmesi için ne tip araçların kullanıldığı sorusu önem taşımaktadır. Olasılıkla küçük ölçekli şarap üretiminde mekanik bir pres yerine yalnızca taşınabilir bir ezme teknesi kullanılabiliyordu. Yalnızca orta ya da büyük ölçekli bir üretim, sürekli ve yerleşik konumdaki mekanik presleri gerektirmekteydi. Bu nedenle presleme işlemi Roma villalarında (villa rustica) torcularium vinarium ya da cella torcularia denen işletmelerde gerçekleştiriliyordu 47. Örneğin Cosa yakınlarında Sette Finestre deki villa da üzümlerin ezilmesi, geniş yuvarlak pres yataklarının üzerinde yer alan mekanik presler kullanılarak yapılıyordu. Üretimin ticarete yönelik olarak büyük kapasitede olduğu, villanın altında yer alan ve preslerden elde edilen şıranın içine akabildiği depoların varlığından anlaşılmaktadır 48. Ayrıca Campania bölgesinde, Pompeii yakınlarında bulunan arkeolojik kanıtlar, ticari üretime yönelik işliklerin niteliği konusunda önemli bilgiler vermektedir. Boscoreale deki villa da, ezme ve presleme işlemlerinin ardından elde edilen şıranın bir depoda ve doliumda toplandığı, buradan fermantasyon için hemen yanında yer alan ve içinde düzenli olarak yerleştirilmiş olan küplerin yer aldığı bir 43 A.g.e., S Plinius, Naturalis Historia, Strabon, Geographika, Plinius, Naturalis Historia, E. Doğer 2004, S Grene 1990, S

23 işliğe aktarıldığı görülür 49. Bu arada üretim büyük boyutlu ve ticarete yönelik olduğunda, liman konumundaki bir kentin ulaşım ve ihracat olanaklarından yararlanmak için bu tip şarap işlikleri, limanlara yakın konumda yapılabiliyorlardı. Roma kolonisi Cosa da bu tip işlikleri ve depolama alanlarını görmek mümkündür 50. I.5. ROMA CUMHURİYET DÖNEMİ İTALYAN ŞARABININ KÖKENİ VE TİCARİ ÜRETİMİN TARİHSEL GELİŞİMİ Roma nın egemenliğinden önce İtalya da bağcılık ve şarap üretimi hem kuzeydeki Etrüskler, hem de güneydeki kolonilere yerleşen Yunanlılar tarafından gerçekleştirilmiştir. Batı Akdeniz de Etrüsklere ait bilinen en eski amphora tipleri, İ.Ö. VI. yüzyıla tarihlenmektedir 51. Özellikle sualtı araştırmaları sonucunda ele geçen bu amphoralar, Cumhuriyet dönemi öncesinde İtalya Yarımadası ndan Batı Akdeniz e yapılan organize bir şarap ticaretinin varlığını ortaya koymaktadır. Arkaik Etrüsk amphoraları genelde çok basık bir boyna, kısa-dikey kulplara ve geniş konik gövdeye sahiptir (fig. 9). Kendi aralarında kimi zaman farklılıklar göstermelerine karşın, (örneğin bazı formlar düz dipli, bazı formlar nokta kaide şeklindedir) Arkaik Etrüsk amphoraları, bazı form özellikleri itibariyle Fenike amphoralarıyla paralellikler göstermektedir 52. Antibes batığında ele geçen Etrüsk amphoraları İ.Ö. VI yüzyılın ortalarına tarihlenmektedir. Batıkta amphoralarla birlikte bucchero kapları gibi Etrüsk seramiğine ait örnekler de bulunmuştur. Bu arada Bon-Porté batığındaki örnekler üzerinde ve Toscane da, Latium da ve Campania da bulunan çok sayıdaki amphora üzerinde yer alan Etrüsk yazıları, bu amphoralarla yapılan şarap ticaretinin kökenini ortaya koymaktadır. Cumhuriyet döneminin ilk yıllarında İtalya yarımadasında egemenliklerini genişletmek amacıyla savaşan Romalılar için şarap üretimi büyük önem taşımamaktaydı. Ancak İ.Ö. II. yüzyılın ortasından itibaren Akdeniz ticaretini kontrol edecek konuma ulaşan Romalıların bu dönemde bağcılığa önemli yatırımlar yaptığı görülür. İtalyan bağcılığının kökeniyle ilgili olarak arkeolojik veriler ve antik kaynaklar Campania bölgesini işaret etmektedir 53. Plinius, bağcılıkla ilgili ilk yazılı çalışmanın Cato nun eseri olduğunu 49 Rossiter, S McCann 1997, S Gianfrotta, Pomey 1981, S A.g.e., S Purcell 1985, S

24 bildirmektedir 54. Cato nun De Agricultura adlı eserinde Campania ve Latium bölgesindeki bağcılıkla ilgili uygulamaların, Cato nun ilgilendiği temel konular olduğu görülür. Roma Cumhuriyet dönemi şarap amphoralarının başlıca tipleri, Cato nun bahsettiği İtalya daki şarap üretim bölgeleriyle açıkça bağlantılıdır. Campania da üretilen şarabın ticaretinde özellikle Greko-İtalik ve Dressel 1 amphoraları kullanılmıştır. Greko-İtalik amphora tiplerinin, Kartaca Savaşları ndan önce başlayan, İ.Ö. II. yüzyılın başlarında özellikle Batı Akdeniz de önemli oranlara ulaşmış olan organize bir şarap ticaretini gösterdiği bilinmektedir 55. Greko-İtalik ve özellikle Dressel 1 amphoralarının üzerindeki mühürlerden, bu amphoraların büyük bölümünün Campania da üretildiği anlaşılmaktadır 56. Greko-İtalik amphoralarının yerini alan Dressel 1 amphoralarıyla yapılan şarap ihracatı, bu ticareti büyük ölçüde genişletmiştir. Cato nun döneminde başlayan bu ticaret, İtalyan bağlarının Campania bölgesindeki ager Falernus tan kuzeye doğru kıyı boyunca Latium ve Etruria ya doğru genişlemesini sağlamıştır. Bu ticaretin başlıca pazarını oluşturan Galya bölgesinde ve Batı Akdeniz deki batıklarda ele geçen Cumhuriyet dönemi Roma amphoraları, Campania da üretilen şarabın dağılımı için önemli veriler sağlamaktadır. Bu dönem, İtalya da şarap türlerinin henüz büyük bir ün kazanmamasına rağmen Romalı üreticilerin İtalyan şarabının ticari açıdan avantajlarının farkına varmaya başladıkları bir dönemdir 57. Bu ticaretin gerisinde asma yetiştiren arazi sahibinin, tüccarın ve amphora üreticisinin ekonomik ortaklığının yattığı açıktır. Özellikle İ.Ö. II. yüzyılın ortalarından itibaren Roma nın Akdeniz ticaretinde üstün bir konuma gelmesiyle, şarap ticaretinin organizasyonunda ticari üretimi esas alan endüstriyel üretimin teşvik edildiği anlaşılmaktadır. Bu dönemde Campania da üretilen şaraplar, Akdeniz pazarlarında büyük talep gören bir ürün haline gelmiştir. İ.Ö. II. yüzyılın II. yarısında Dressel 1 amphoralarının ortaya çıkması ve Cumhuriyet dönemi amphora formlarında görülen standart tipolojik özellikler, Campania da üretilen kimi şarap türlerinin Akdeniz pazarında ticari bir marka haline geldiğini gösterir. Bu nedenle Campania şarabının ihracatında kullanılan amphora formlarındaki standartlaşma, Campania şarabının kazandığı ticari başarı sonucunda bir marka haline gelmesi ile açıklanabilir. 54 Plinius, Naturalis Historia, Purcell 1985, S A.g.e., S Plinius, Naturalis Historia,

25 Bununla birlikte Campania daki şarap üretimi için çok büyük boyutlu üzüm bağlarını aramak gerekmemektedir 58. Campania şarap ticaretinin gerisinde, iyi bir kazanç için kaliteli şarap üretmeyi esas alan daha küçük bağlar yer alır. Bu durum, İtalyan bağlarının genişliği hakkındaki bilgilerle de büyük ölçüde uyumludur. Örneğin Caecubum un ünlü şarabı tek bir bağdan gelmekteydi 59. Pompeii deki bağların fazla büyük olmadığı, en geniş olanının yalnızca iki iugera büyüklüğünde olduğu anlaşılmaktadır 60. Ager Falernus un küçük bir bölgesinde beş ayrı adla tanımlanan şarap üretilmiştir (Falernia, Faustinia, Massica, Caucine, Statan) 61. Ayrıca Cosa yakınlarında İ.Ö. I. yüzyıla ait Settefinestre deki villada bulunan depolama yapıları ve presler, yalnızca elli ile yüz iugera arasındaki bağları göstermektedir 62. Bağcılık hakkında Cato nun anlatımları, yalnızca yüz iugera ölçüsünde bir bağdan söz etmektedir 63. Sonuç olarak Geç Cumhuriyet döneminde İtalya daki üreticiler, fazla geniş olmayan ve yaygın biçimde sık aralıklarla dikilen asmaların olduğu bağlarda, kaliteli ve pahalı şarap üretimine büyük önem vermişlerdir. Bu büyüklükteki araziler, İtalya nın kentli elit sınıfları için uygundur. Greko- İtalik ve Dressel 1 amphoraları üzerindeki Sestius mühürleri, Romalı elit sınıfların bağcılık ve şarap ticareti ile ilgilendiklerini açıkça göstermektedir. Ancak bu ilgi yalnızca ticaretle sınırlı değildi. Romalıların oldukça değerli ve yıllandırılmış şaraba olan ilgilerinin, kaliteli şarabın Roma toplumunda aynı zamanda bir sosyal statü göstergesi olmasından kaynaklandığı anlaşılmaktadır 64. Campania bölgesinde üretilen şarap türleri ve üretici adları hakkında, amphoraların üzerindeki mühürler ve dipintolar önemli bilgiler sağlamaktadır. Epigrafik veriler, özellikle Pompeii deki şarap üreticilerinin statülerini göstermekte, üretim ve ticaretin organizasyonu hakkında bazı ayrıntılar ortaya koymaktadır. Örneğin Lassii ailesi, İ.Ö. I. yüzyılın başlarında en önde gelen üreticilerdendir ve bunların amphora mühürlerinden bazıları Oscan dilindedir 65. M. Porcius un mühürleri, olasılıkla İ.Ö. I. yüzyılın ortalarında ünlü bir üreticiyi göstermektedir 66. Augustus döneminde, üretici sınıfla ilişkili olarak Clodii ismi ortaya çıkmaktadır. Pompeii deki üreticilerden Holconii, adlarını bir üzüm türüne 58 Purcell 1985, S Plinius, Naturalis Historia, Purcell 1985, S A.g.e., S A.g.e., S A.g.e., S Doğer 2004, S Purcell 1985, S A.g.e., S

26 (Holconia vitis) vermişlerdir 67. Alleii ise adlarını bir şarap türüne vermişlerdir 68.Üzerinde ALLIANUM yazılı Campania amphoraları olasılıkla bu üretici adlarıyla ilişkilidir. Granii ve Numisii adlı üreticiler adlarını üzüm türlerine vermişlerdir 69. Tiburtii, İ.S. I. yüzyılın ortalarındaki Trebellic şarabın kökeni ile bağlantılı görünmektedir 70. Campania şarabının ticari başarısı, İtalya nın batı kıyılarındaki diğer kıyı bölgelerinde taklit edilmiştir. Fundi ovasında üretilen şarap İ.Ö. I. yüzyılda ünlü olmuştur ve Caecubum un, Fundi nin en ünlü bağı olduğu Plinius un anlatımlarında görülmektedir. Caecubum da bağların bulunduğu yer bataklıktı ve bu durum olasılıkla ürünü ve kazancı arttırmıştır 71. Ancak bu durum ürünün ortadan kalkmasına da neden olmuştur. Burada bölgede asma üretimi için uygulanan arbustum yönteminin su baskınını azaltmaya yardım etmiş olabileceği ifade edilmektedir 72. Etruria bölgesinde şarap üretilen Settefinestre villasında yapılan kazılar ve L. Sestius un amphora mühürlerinin incelenmesi, İ.Ö. I. yüzyılda bölgenin Dressel 1 amphoralarıyla yapılan şarap ticaretinde etkin olduğunu gösterir. Etruria bölgesinde Statonia, Graviscae ve Caere deki bağlarda gerçekleştirilen üretim, Cosa daki örnekte görüldüğü gibi ticarete yönelikti 73. İ.Ö. I. yüzyılın sonlarında Apulia ve Istria da bağcılık yaygın hale gelmiş ve bununla ilişkili olarak kuzeyde Adriyatik teki şarap ticareti gelişmiştir 74. Plinius, Falernia ve Surrentine şaraplarının Cumhuriyet döneminde en ünlü Roma şaraplarından olduğunu söyler 75. Erken İmparatorluk döneminde (İ.S. I. yüzyıl) Plinius gibi yazarlar, İ.Ö. II. yüzyılın sonlarında ve İ.Ö. I. yüzyılın başlarında ünlenen Falernia ve Surrentine şarapları gibi yüksek kaliteli şarap üretiminin öneminden söz etmektedir. Falernia şarabının ünü, İ.Ö. geç I. yüzyılda Sezar döneminde bağcılık ile ilgili yazılı metin ve anekdotlarda da yer almaktadır 76. İ.Ö. III. ve II. yüzyıllarda İtalyan bağcılığına yapılan yatırımın gittikçe gelişmesiyle Eugeneum ve Aminaeum şarapları büyük ün kazanmışlardır. Aminaeum şarabı, Roma da İ.Ö. 89 yılında aşırı lüks tüketimi denetim altına alan yasada belirtilmektedir 77. Kaliteli şarap üretiminin çoğalması, İ.Ö. I. yüzyılın ortalarına doğru antik kaynaklarda şarapla ilgili olarak daha ayrıntılı bir bölgesel adlandırmaya yol açmıştır 67 Columella, De Re Rustica, Purcell 1985, S A.g.e., S Plinius, Naturalis Historia, A.g.e., Purcell 1985, S A.g.e., S A.g.e., S A.g.e., S A.g.e., S Plinius, Naturalis Historia,

27 İ.Ö. II. yüzyılın ortalarında Campania da Caecuba ve Falernia gibi bağlar şarap üretiminde yetkinleşmiştir. Aynı tarihlerde Roma tarafından kuzeyde Galya daki asma üretimi engellenerek İtalya daki üretim teşvik edilmiştir 78. İ.Ö. ilk iki yüzyıl boyunca İtalyan şarabı Roma eyaletlerine, özellikle de Galya ya ihraç edilmiştir. İtalya da birçok bölgedeki araziler, büyük toprak sahiplerinin villa yapıları tarafından istimlâk edildiği için topraksız kalan kırsal nüfus Roma ya göç etmeye zorlanmıştır. Bu nedenle Roma kentlerinde nüfus arttıkça ucuz şaraba yönelik talebin arttığı görülür. Sonuç olarak üreticilerin kaliteli ve pahalı şarap üretimi ile düşük kaliteli fakat ucuz olan büyük miktarda şarap üretimi arasında tercih yapmaları gerekmiştir. Bu durum, Cato dan sonraki yazarlar tarafından iyi bilinmekteydi. Columella ve Plinius, farklı tipteki üzümlerin üretimiyle ve şarabın kalitesiyle oldukça ilgilenmektedirler. Ancak kendilerinden önceki yazarlardan Cato ve Varro şarabın kalitesi ve farklı türde üzümlerin elde edilmesiyle daha az ilgilidirler. İ.Ö. II. ve İ.Ö. I. yüzyılda İtalya da ticari değeri yüksek, kaliteli şarap üretim geleneğinin yaygın olmasının, buna karşın Augustus döneminden itibaren İtalya daki Roma kentlerinin gelişmesi ve nüfusun artmasıyla, kaliteli şarabın yanında ucuz şaraba yönelik talebin de artmasının bunda etkili olduğu görülür. Columella, elde edilen kar fazla olmasa bile nitelikli ve yüksek değerde şarap üretiminin tercih edilmesini tavsiye eder. Şarap, Roma toplumunun daha alt sınıflarına düzenli olarak ulaşmaya başladığından, İtalyan şarabının kalitesi birbirine daha yakın biçimde tabakalı hale gelmiştir 79. Bunun sonucu kaliteli ürünün değerinin düşmesi riski ve ticari değer kazanmak için girişilen olumsuz rekabet olmuştur. Bu nedenle üretimin ve şarabın kalitesindeki çeşitliliğin iç tüketime bağlı olarak artması sonucu, antik yazarların da belirttiği gibi şarabın kalitesinin korunması konusunda üreticilerin kaygılarının arttığı anlaşılmaktadır. 78 McCann 1997, S Purcell 1985, S

28 II. BÖLÜM: II. GEÇ CUMHURİYET VE ERKEN İMPARATORLUK DÖNEMİNDE İTALYA YARIMADASI NDA ÜRETİLEN BAŞLICA ROMA AMPHORALARI II.1. GREKO-İTALİK AMPHORALAR Hellenistik dönemin büyük bir bölümünde, Greko-İtalik olarak adlandırılan amphora tipi Akdeniz ticaretinde geniş ölçüde kullanılmıştır. Bu amphoralar, Erken Hellenistik dönemde mantar formunda ağız kenarına sahip Yunan amphora formundan etkilenen Romalı üreticilerin ticari faaliyetlerini yansıtmaktadır. Greko-İtalik amphoralar, Akdeniz de İ.Ö. IV. yüzyılın ikinci yarısından İ.Ö. II. yüzyıla kadar tarihlenen birçok kontekstte bulunmaktadır 80. Greko-İtalik amphoraların tanımlanması ve ilk olarak sınıflandırılması, 1952 yılında Atina Agorası nda birçok üretim merkezinden gelen çok sayıdaki amphora tipini inceleyen ve dosyalarında belgeleyen Virginia Grace in çalışmalarıyla gerçekleştirilmiştir 81. Grace, Güney Fransa da Ensérune yerleşiminde bulunan İberik karakterde harflerle mühürlü bir buluntudan yola çıkarak bu amphoraların kökenin Batı Akdeniz olduğunu düşünmüş ve bu amphora tipinin İspanyol kökenli olabileceğini varsaymıştır 82. Bununla birlikte Grace aynı tipte amphoraların üzerinde bazen Yunanca mühürler olduğunu ve bu formun bir bütün olarak Doğu Akdeniz de de görüldüğünü fark etmiştir. Greko-İtalik terimi, ilk olarak 1954 yılında Fernand Benoît tarafından, Marsilya yakınlarında Grand Congloué batığında bulunan bir grup amphoranın tanımlanmasında kullanılmıştır 83. Greko-İtalik amphoralar kendi formlarında, daha eski Yunan amphoralarının bazı özelliklerini devam ettirmektedirler. Daha dar ve uzun gövdeli Greko-İtalik amphoraların (form c) bazı form özellikleri, onları takip eden Dressel 1 formunda ve diğer İtalik amphoralarda görülmektedir 84. Genel olarak Greko İtalik amphoralar üçgen kesitli ağız kenarına, silindirik bir boyna ve keskin profilli bir omza sahiptir (fig 10). Ovoid kesitli 80 Will 1982, S A.g.e., S A.g.e., S F. Benoît, L épave du Grand Congloué à Marseille, Gallia, Suppl. XIV, Gianfrotta, Pomey 1981, S