DÖRDÜNCÜ BASIM İÇİN. iii

Transkript

1 DÖRDÜNCÜ BASIM İÇİN Radyo Yayıncılığı kitabının bu 4. basımı Son basımdan bu yana 6 yıl geçmiş. Yeni basımı istendiğinde; şöyle bir gözden geçirir, bir iki hafta içerisinde veririm diyordum. Ancak, tıpkı önceki basımlarda olduğu gibi, yine iletişim teknolojisindeki gelişmelerin toplumları ve bu arada özellikle radyo yayıncılığını nasıl etkilediğini gördüm ya da farkına vardım. Olanak ölçüsünde bu gelişmeleri kitaba yansıtmaya çalıştım. Öncelikle yeni kaynaklara bakma ihtiyacını hissettim; dünya radyoculuğun neresinde idi? Ne gibi gelişmeler vardı? Türkiye de bu konuda neler yapılıyordu? Geçen bu süre içerisinde radyo yayınları, programları ile ilgili yeni çalışmaların çıktığını gördüm. Hatta bu konuda bir radyo ansiklopedisi bile çıkarmış ABD deki akademisyen ve meslekten gelenler Türkiye de ise çok fazla özellikle akademik olarak önemli bir çalışmaya rastlamadım. Varsa da ben ulaşamadım. Özel radyoculuk deneyimlerini anlatan kitaplar var. Ancak, burada son bir gelişme olarak gördüğüm, görmekle kalmayıp doğrudan o projede yer alarak katkıda bulunduğum bir çalışmaya da bu yeni basımda yer vererek ilk kez ilgililere duyurdum. Avrupa Birliği uyum sürecindeki çalışmalar çerçevesinde geliştirilen bir proje ile radyo ve televizyon mesleği ile ilgili ulusal meslek standartları getirildi. RATEM in yürüttüğü bu projenin radyo ve televizyon mesleğinin kalitesini yükselteceğine, hakkı olan itibarını kazanmasına yardımcı olacağı umudunu taşımak istiyorum. Kitabın bu basımında biçimle ilgili düzetmeler yapıldı; daha işlevsel olacağı düşüncesi ile bazı bölümlerin yerleri değiştirildi. Örneğin Türkiye deki radyo yayıncılığı ilgili tarihçe kısmı en sona alındı ve kısaltıldı. İçerik olarak eklemeler yapıldı. Örneğin özel radyoculuğun yaygın program türlerinden olan DJ li programlara yer verildi, Ekler bölümüne de bir örnek program konuldu. iii

2 Ekler bölümünde yer alan 3984 sayılı radyo ve televizyon yasası kaldırıldı. Onun yerine, yeni çıkarılan 6112 sayılı Radyo ve Televizyon Kuruluşları ve Yayın Hizmetleri Hakkında Kanun un 3. Bölümünde yer alan Yayın Hizmeti İlkeleri ile 4. Bölümde yer alan Yayın Hizmetlerinde Ticari İletişim ile ilgi bölümlere yer verildi. Kitabın bu yeni basımında yapmak isteyip yapamadıklarım da var. Örneğin zaman yokluğundan radyoculuğun teknik yönü ilgili herhangi bir değişiklik yapamadım. Çünkü bu tür değişikliği, konunun uzmanlarına danışarak yapmam gerekiyordu. Dijital sayısal yayınlara geçme hazırlığında olan Türkiye de bir radyo yapımcısı, yayıncısı için değişen yayın tekniğinin, ekipmanın verilmesi gerekirdi. Bu değişikliği, zorunlu olarak yapılırsa yeni baskıya bıraktım! Her kitabın yazılışında ya da yeni baskılarında katkıda bulunanların olması doğaldır. Bu sınırlı zaman içerisinde, özellikle yeni kaynaklara ulaşmamda bana, zamana karşı yarışırcasına yardımcı olan Doğu Akdeniz Üniversitesi İletişim Fakültesi Radyo ve Televizyon Bölümü öğretim üyelerinden Doç. Dr. Bahire Özad a, Yeditepe Üniversitesi Bilgi Kaynakları Müdürü Filiz Çermen e ve İstanbul Aydın Üniversitesi İletişim Fakültesi öğretim görevlilerinden ve aynı zamanda ünlü bir DJ olan Michael Kuyucu ya teşekkürler... Kuşkusuz kitabın basımı için çalışanları da burada anmak ve teşekkürlerimi belirtmek isterim. Başta kitabın 3 baskısını da yapan ve beni her zaman kitapların yeni baskıları ve yeni kitap yazma konusunda teşvik eden Nobel Yayınevi yöneticisi Nevzat Argun a Genel Koordinatör Pınar Gülter e, dizgiyi yapan Şerikan Kara ya, kapak tasarımını yapan Çetin Acar a ve tüm basım işinde emek verenlere içten teşekkürler Prof. Dr. Aysel Aziz Eylül 2012, Kuşadası iv

3 ÜÇÜNCÜ BASIM İÇİN Radyo yayıncılığı kitabının 2. basımından bu yana 4 yıl geçti. Bu alanda bir boşluğu doldurduğundan olacak, basılı sayısı bitti ve NOBEL Yayınevi benden yeniden basımını istedi. Ben de geçen 4 yıl içerisinde çok fazla değişiklik yok, şöyle bir gözden geçirir, hemen basarız dedim. Ancak, elektronik yayıncılıkta değişmeler o kadar hızlı ki, geçen süre kısa da olsa, gözden geçirme sırasında, 2. basımda önemsemediğim hususların önem kazandığını gördüm. İletişim teknolojisi o denli hızlı ilerliyor ki kimi konuları eklemek ya da genişletmek durumunda kaldım. Dinleyici araştırmaları ile ilgili yeni bir bölüm ekledim. En önemli değişiklik ise, ekler bölümüne 3984 sayılı Yasa nın tümünü ekleyerek yaptım. Kitabın önceki baskılarından farklı olarak bu baskıda, sadece yayın ilkeleri değil Yasanın tümü yer aldı. Yalnızca yayın ilkelerine değil, Yasanın tüm maddelerine okuyucunun ulaşmak zorunda oluğunu fark ettim. Çünkü Yasayı her yerde bulmak her zaman olanaklı değil. Kitabın gözden geçirilmesi sırasında, 2. basımda da bana yardımcı olan iki kişi var. Başar Hatırnaz ve İlknur Kalay Yeditepe Üniversitesi İletişim Fakültesi Radyo Televizyon ve Sinema Bölümü öğretim görevlisi olan bu iki candan dost beni yine yalnız bırakmadılar. Özellikle Başar, pek çok konuda benim başvuru kaynağım oldu. Her ikisine de sonsuz teşekkürler v

4 Kitabın içeriği yanında basımında da emeği geçenler var: Bunlar Nobel Yayınevi çalışanları Öncelikle kitabın yeni basımını isteyen Yayınevinin sahibi Nevzat Argun a teşekkür etmek istiyorum. İşin mutfağında olan iki çalışan Rukiye Akgün ve Mehtap Yürümez kitabın dizgisini ve kapak tasarımını yaptılar. Ayrıca baskı işinde de emek verenler var. Kendilerini tanımıyorum ama, emeklerini biliyorum. Hepsine teşekkür ediyorum. Sağolsunlar Prof. Dr. Aysel Aziz 14 Kasım 2006, İstanbul vi

5 İKİNCİ BASIM İÇİN Birinci basımın yapılmasından bu yana 17 yıl geçmiş. O günden beri geçen sürede sayıları hızla artan iletişim fakültelerinde, radyoculuk mesleğinin öğretimi de sürdürülmüştür. Ancak, Bilkent Üniversitesini dışta bırakırsak, 1995 lerden sonra patlama yapan ve sayıları bugün 22 ye ulaşan vakıf üniversitelerinin pek çoğunda iletişim fakülteleri 1 ve bu fakültelerde radyo televizyon ve sinema bölümü kurulmasına karşılık, radyo derslerine ya hiç yer verilmemiş ya da televizyon derslerinin yanında değinilmiştir. Televizyonun görsel özelliğinden doğan çekiciliğinin toplumdaki doğal sonucu, eğitim kurumları da radyo yayıncılığı öğretimine gereken önemin verilmemesi sonucunu doğurmuştur. 1990'lı yılların başında patlayan özel radyo yayıncılığı ise radyo yayınlarına yeniden ilgiyi arttırmış ve bu kez de yayıncılık eğitimi olmayan kişilerin radyo yayıncılığına soyunmaları, bu konuda daha büyük karmaşa yaratmıştır. Aynı durum televizyon yayınlarında da görülmüştür. Ancak, televizyon yayınlarında görsel malzeme gereği, bu konuda daha profesyonel elemanların çalıştırılmasını gerektirmiştir. Günümüzde radyo yayıncılığı önemini yeniden kazanmış olmakla birlikte, seslendiği hedef kitle, işlevleri, bu işlevlere bağlı yayınların içeriği, bu arada genelde iletişim teknolojisinin, özelde ise radyo teknolojisinin hızla gelişmesi, programların biçimini ve içeriğini de etkilemiş ve büyük ölçüde değiştirmiştir. Bugün artık bant yayının yerine canlı yayın, DJ li yayın, analog kurgu ve yayın yerine dijital kurgu ve dijital yayın almaya yılı Eylül ayı verilerine göre devlet ve vakıf üniversitelerinde iletişim fakülteleri sayısı 24'tür. vii

6 başlamıştır. Radyo programı yapım malzemelerinin kaynakları da değişmiş, kullanılan müzik ve diğer sessel öğelerin makara teyp, kaset teyp ve 45'lik, 33'lik plaklar yanında veya pek çok radyo istasyonunda onların yerine DAT (Digital Audio Tape), CD (Compact Disk) gibi teknolojilerle kayıtlanmış sessel yapım malzemeleri kullanılmaya başlanmıştır. İletişim teknolojisindeki hızlı gelişmeler, radyo yayın teknolojisini de etkilemiştir. Pek çok radyo, yayınlarını karasal vericiler yanında ya da onların yerine uydudan ve İnternet yolu ile yapmaktadır. Radyo yayıncılığının bu denli hızlı değişime uğraması ise, radyo yayınlarının önemini azaltmamış tam tersi farklı mekânlarda, farklı zamanlarda, farklı işlevler yüklenmesine neden olmuştur. Radyo eğitiminin, üniversite düzeyinde 40 yıla yaklaşan bir geçmişi olmasına karşılık radyo yayıncılığı, programcılığı konusundaki Türkçe yazılmış kaynaklar çok azdır. TRT nin ilk yıllarında TRT yayıncılarının ya da TRT kökenli radyocuların çıkardıkları çok az sayıda radyo ile ilgili yayın vardır. Bu konuda üniversiteler de fazla çaba harcamamışlar, derslerini, varolan notlarla ya da bu kitabın 1985 yılında Radyoda Program Yapımı adı ile yapılan ilk basımından yararlanarak vermişlerdir. Bilebildiğimiz kadarı ile o günlerden bu günlere radyo yayıncılığı radyo programcılığı konusunda telif olarak yayınlanmış kitap yoktur. Diğer kitle iletişim araçları ile ilgili, özellikle televizyon konusunda pek çok yayın çıkarken, ülkemizdeki geçmişi çok daha eski olan radyo yayıncılığı konusunda doğrudan programcılık ile ilgili kitabın bulunmamasının nedenleri üzerinde durulabilir, tartışılabilir. "Radyoda Program Yapımı" kitabı da bundan 'nasibini' almış; aradan uzun yıllar geçmesine karşılık radyoculuktaki gelişmelere uygun olarak gözden geçirilmiş yeni basımı yapılmamış, ya da yapılamamıştır. Bir öz eleştiri olarak "... artık bu konuya gençler eğilsin..." düşüncesinin yanında, açıkcası, 10 yıla yakın yönetim görevleri, başka alanlara ilgi ve yoğunlaşma bu durumun nedenleri olarak gösterilebilir. 17 yıllık bir sürede ikinci basımı yapılamayan bu kitabın yeni basımının yapılmasına iki olay neden oldu. İlki, 2000 yılı Ekim ayında Yeditepe Üniversitesi 26 Ağustos Yerleşimine yeni taşındığımız günlerde oldu. Niğde den bir velinin beni ısrarla aradığını söylediler. Bu, oğlu Niğde Radyo Televizyon Yayıncılığı Meslek viii

7 Yüksekokulu nda okuyan bir anne idi. Oğlunun öğretmeni radyo dersi için benim kitabı kaynak göstermişti. Kitap Niğde de bulunamadığından anne kitabı bulma işini üstlenmişti. Önce Ankara dan aratmış, bulamamış; sonra da benim izimi sürüp, İstanbul a, Kayışdağı'na Yeditepe Üniversitesine gelmiş, benden oğluna göndermek için Radyoda Program Yapımı" kitabımdan istiyordu. Anneye, kitabın baskısının tükendiğini, içindeki pek çok konunun eskidiğini ve benim bile kaynak olarak kendi kitabımı yeterli görmediğimi söyledim. Ancak, bir gerçeği de öğrenmiş oldum: radyo yayıncılığı dersleri için Türkçe, bize özgü bir kaynak yoktu ve kitaptaki bilgilerin bir kısmının eskimiş olmasına karşılık, yeni bir radyo kitabı olmayışından ötürü, hala aranıyordu. İkinci ve asıl sonuca yani basıma götüren olay ise, Ankara Üniversitesi İletişim Fakültesinde önce öğrencimiz olan, sonra da Radyo İlef 105.5'te radyo uzmanımız olarak görev yapan, daha sonra ise Selçuk Üniversitesi İletişim Fakültesine öğretim görevlisi olarak gelen Metin Kasım- 'ın girişimi oldu. İstanbul a Yeditepe Üniversitesinde göreve gelmemden ve yukarıda sözünü ettiğim olaydan kısa bir süre sonra, beni arayarak, Radyoda Program Yapımı kitabının yeni baskısını yapıp yapmadığımı sordu. Hayır, zamanım olmadı! yanıtını alınca, İhtiyacımız var, yapmaz mısınız? diye sordu. Mahçup olmuştum, radyo yayınlarına önem veren bir kişi olarak bu ihmalime üzüldüm ve Metin in ısrarı ve teşviki ile 2002 yılında çıkaracağıma söz verdim. Hatta bu konuda Konya da basılması önerisini getirdi ve yardımcı olacağını söyledi. Oldu da... Kitabın basımını Merkez olarak Konya da bulunan Nobel Yayıncılık üstlendi. Kendisine buradan teşekkür etmek istiyorum. Onun teşviki olmasa idi, önceliği bu çalışmaya veremeyebilirdim! Akademik kariyerimin yılları arasında öğretim üyesi ve kurucu dekan olarak bulunduğum KKTC Doğu Akdeniz Üniversitesi (DAÜ) İletişim Fakültesinde öğrencilerimize bu dersi, radyoculuğa radyo yayınlarına çok önem verdiğim için, önceleri ben verdim. Üniversitede eğitim dili İngilizce olduğundan, radyo dersleri de İngilizce olarak veriliyordu. Kaynak ders kitaplarımız da İngilizce olmak zorunda idi. Bu nedenle, en son gelişmeleri farklı kaynaklardan İngilizce olarak izlemek durumunda idim. Gelişen yayıncılığı o derslerde yakaladım. Ayrıca, Radyo Doğu Akdeniz in yayınlarının da bu gelişmede büyük katkısı ix

8 oldu. Program türlerini, program önerilerini ve uzun tartışmalardan sonra radyo yayınlarının önemini DAÜ de yerleştirdik. Burada bana yakından yardımcı olan Radyonun ilk müdürü Doç Dr. Ahmet Tolungüç'e ve ikinci müdürü Atiye Çırakoğlu'na, araştırma görevlisi Denis Derleyen'e ve özveri ile yayınları götüren öğrenci asistanlara ve yapımcılara teşekkür etmek isterim. Özellikle bir üniversite radyosunun, değişen teknolojiye uygun olarak, üretiminin ve yayınının dijital ortamda yapılması, bu konuda yapılan eğitimde güncelin yakalanmasında önemli bir etken oldu. Radyo yayınlarında kurmaya çalıştığımız sistem, radyo yayıncılığındaki gelişmelerin yakından izlenmesine ve iyi olanların uygulanmasına yardımcı oldu. Kitabın 1985 yılında yapılan ilk basımında adı Radyoda Program Yapımı idi. Ancak, aradan geçen yıllar içerisindeki eğitim deneyimlerden; öğrencilerin radyo programcığı yanında, genel olarak radyo yayıncılığı ile ilgili tarihsel gelişimden, işletmesine, teknolojisine ve gelişen program anlayışına uygun yeni program türlerine kadar pek çok konuyu da öğrenmelerinin gerektiği de anlaşıldı. Geçen bu süre içerisinde, Türkiye deki radyo yayıncılığı konusunda da önemli gelişmeler oldu. Özellikle, özel radyo yayınlarının 90'lı yılların başında hızla yayılması ve bu radyolarda radyoculuğun "r"sini bile bilmeyen kişilerin yayıncı olarak ortaya çıkmaları, bu konudaki eğitimin biçim, içerik ve süresini de değiştirdi. 4 yıllık yüksek öğretimin son iki yılına yayarak üç ya da dört yarıyılda okuttuğumuz radyo derslerini 2. öğrenim yılından itibaren vermeye başladık. Böylece öğrencinin daha erken bir sürede radyo yayınları ile tanışması, staja giderken daha bilgili ve bilinçli gitmeleri sağlandı. Tüm bu nedenlerden ötürü de bu çalışmanın radyoda program yapımı olarak ortaya çıkan ilk basımı ile ilişkisi olmakla birlikte kapsamı çok değişti. Programcılık anlayışındaki yeni gelişmeler ele alındı. Eski program tekniği, program anlayışı, yerini yeni teknoloji ve program anlayışına bıraktı. Çalışmadaki bir diğer önemli değişiklik, radyo yayını ile ilgili bazı kavramların İngilizce karşılıklarına yer verilmesi ile oldu yıllarından bu yana faaliyet gösteren ve sayıları gün geçtikçe artan vakıf üniversitelerindeki bazı iletişim fakültelerinin İngilizce eğitim yapmalarından ve Türkçe eğitim gören iletişim fakülteleri öğrencilerimizin de bazı x

9 temel kavramların İngilizce karşılıklarını öğrenmelerini sağlamak üzere de radyo yayıncılığı konusundaki bazı Türkçe kavramların, sözcüklerin İngilizce karşılıkları da verilmeye çalışıldı. Kitabın 17 yıl sonra yapılan bu ikinci basımı da, hızla gelişen iletişim bu teknolojisi ve onun getireceği topumsal değişiklikler sonucu, pek çok bilginin kısa zamanda eskiyecektir. Ancak, kitapta yine de temelde değişmeyen tarihsel gelişim, ilkeli yayıncılık süreci ve yapımla ilgili pek çok bilgi ve aktarılan birikimler önemini hiç bir zaman kaybetmeyecektir. İkinci basımın gerçekleşmesinde de pek çok kişinin yardımı oldu. Yeditepe Üniversitesi Radyo Televizyon ve Sinema Bölüm araştırma görevlileri İlknur Kalay, Başar Hatırnaz ile öğrenci asistan Burak Adem Dönertaş ile metnin güncelleşmesinde İstanbul Radyosu Müdürü Saip Ertem'in katkıları oldu. Metin düzeltme çalışmalarında ise yıllardır bu tür çalışmalarımda her zaman katkıda bulunan kızım İdil Aziz yine özveri ile yardımcı oldu. Kitabın kapak düzeni ile Dor Reklam Ajans sahibi Değer Oray ve grafist Atilla Şayan yakından ilgilendiler. Hepsine burada bir kez daha teşekkür etmek istiyorum. Kitabın basım aşamasında da pek çok emek var. Öncelikle, ısrarla kitabın basılması için beni teşvik eden ve basımı gerçekleştiren Nobel Yayıncılık ın sahibi Nevzat Argun a, kitabın sayfa tasarımını yapan Züleyha Korkmaz a ve kapak tasarımını yapan Mehtap Bayraktar a basıma katkısı olan tüm Nobel Yayıncılık çalışanlarına da yardımları, emekleri için, ayrıca teşekkür etmeyi bir borç bilirim Bu çalışmanın şimdilik radyo yayıncılığı konusunda bir gereksinimi karşılayacağını; ancak radyonun önemini gören genç akademisyenler tarafından çok daha iyisinin yapılacağı umudunu taşımak istiyorum. Prof. Dr. Aysel Aziz Yeditepe Üniversitesi İstanbul, 2002 xi

10 ÖNSÖZ Radyo yayınları, elektronik teknolojisindeki baş döndürücü hızla meydana gelen gelişmelere karşın, önemini saklı tutmakta; hatta giderek yayıncılık anlayışında bilimsel çalışma yeğlenmektedir. Bir anlamda, 'el yordamı' ile yayıncılık bırakılarak, teknolojik gelişmelerin de etkisi ile araştırmaya dayanan radyo yayıncılığı anlayışı egemen olmaya başlamıştır. Özellikle, gelişmekte olan ülkelerde, radyonun gücü, radyo yayınlarının işlevleri daha iyi anlaşıldığından, yayıncılık, bilimsel bir öğreti olarak okullara girmiştir. Ülkemiz açısından durum ise, batı radyoculuğunun oldukça gerisinde olmakla birlikte, yayıncılık konusunun meslek öğrenimi görmüş, uzmanlaşmış kişilerin işi olması gerektiği gerçeği geç de olsa anlaşılmış ve yirmi yıl önce bu konuda öğrenim veren ilk Basın Yayın Yüksek Okulu, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesine bağlı olarak kurulmuştur. O günden bu yana geçen sürede sayıları altıya ulaşan kitle iletişim okullarında, radyoculuk mesleğinin öğretimi de sürdürülmektedir. Bu durumun doğal bir sonucu olarak da, yayın kurumlarında (TRT ve Polis Radyosu nda) giderek bu okul mezunlarının çalışması yeğlenmeye başlanmış; bir başka deyişle, 'alaylı' dan 'mektepliye' yönelme olmuştur. Yirmi yıllık bir öğrenim geçmişi olmasına karşılık radyo yayıncılığı, programcılığı konusundaki yazılı kaynaklar çok azdır. Hatta, doğrudan bu konu ile ilgili kitap yoktur denilebilir. Diğer kitle iletişim araçları ile ilgili, özellikle televizyon konusunda pek çok yayın çıkarken, ülkemizdeki geçmişi çok daha eski olan radyo yayıncılığı konusunda doğrudan programcılık ile ilgili kitabın bulunmamasının nedenleri üzerinde durula- xii

11 bilir, tartışılabilir. "Radyoda Program Yapımı" kitabı da bundan 'nasibini' almış; beş yıl doğrudan uygulama, 15 yıl ise kuramsal ve uygulama deneyimlerinin sonucu, yirmi yılda ortaya çıkan, bilebildiğimiz kadarı ile ilk Türkçe kitap olmaktadır. Bu çalışmanın şimdilik radyo yayıncılığı konusunda bir gereksinimi karşılayacağını; ancak radyonun önemini gören genç akademisyenler tarafından çok daha iyisinin yapılacağı umudunu yine taşımak istiyorum. Bu çalışmayı okuyarak yararlanmak isteyenlere saygı, sevgi ve başarılar... Doç. Dr. Aysel Aziz Ankara, 1985 xiii