Yüksek irtifa ve bozulmamış doğal yapıdan kaynaklanan ayırt edici özelliklere sahip tarımsal ürün miktarını artırmış; ürettiğini işleyerek değerinde

Transkript

1

2 Yüksek irtifa ve bozulmamış doğal yapıdan kaynaklanan ayırt edici özelliklere sahip tarımsal ürün miktarını artırmış; ürettiğini işleyerek değerinde pazarlayan; kaliteli ve çeşitli hizmet sunumu ile iç ve dış yakın coğrafyası için çekim merkezi olmuş; yaşanabilirliği yüksek bir bölge olmak.

3 TRA1 Düzey 2 Bölge Planı Kalkınma Bakanlığının. tarih ve..sayılı yazısı ile kabul edilmiştir.

4 TRA1 Bölgesi ülke, Doğu Anadolu ve Karadeniz Bölgesi içerisinde bağlantı olma özelliği ve coğrafi avantajları nedeniyle önemli bir yere sahiptir. Bu bölgenin sosyoekonomik açıdan kalkınma hedeflerini gerçekleştirmesi bahsi geçen bölgelere de katkı sağlayacaktır. Bu maksatla bölgenin planlı ve sürdürülebilir biçimde kalkınmasına katkı ÖNSÖZ sağlayacağını düşündüğümüz TRA1 Düzey 2 Bölge Planı ( ) emek yoğun bir çabanın sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Başkanı olduğum KUDAKA Yönetim Kurulu olarak hazırlanan bu planı önemsediğimizi, hazırlık aşamalarına katkı verdiğimizi ve uygulama boyutunda da bölgeye yön vereceğini düşünmekteyiz. Plan hazırlığı aşamasında yoğun çaba gösteren başta Ajans personeli olmak üzere bölge genelinde anketler, komisyonlar, kurullar ve komitelerde katkı veren bütün kamu, STK ve özel sektör temsilcilerine teşekkürlerimi sunarım. Abdurrahman AKDEMİR Erzincan Valisi KUDAKA Yönetim Kurulu Başkanı iv

5 Güncel veriler, dünyadaki genel gidişat, Türkiye nin gelecek on, kırk ve elli yıllık vizyonu, TRA1 Bölgesi, bölgeden dünyaya bakış, yakın dış ekonomik çevre, saha verileri, halkın görüşü, bölgenin ulusal, yakın dış çevre ve küresel hedeflerle uyumlu vizyonu ve bu vizyona giden yolda kullanılacak araçlar, TRA1 Düzey 2 Bölge Planı ( ) konusunda akla gelen anahtar kelimeler ve cümle parçalarıdır yılı içerisinde yine Ajansımızın koordinasyonunda bölgede hazırlanan ilk bölge planı olan TRA1 Düzey 2 Bölge Planı ( ) sonrasında gerek hazırlık gerekse uygulama konusunda edinilen tecrübeler bu plana aktarılmıştır. Planın hazırlık SUNUŞ planı, yöntemi, kurgusu ve nihayetinde bölgenin geleceğine dair ortaya koyduğu vizyon, gelişme eksenleri ve öncelikleri gerçekçi, saha verilerini içeren, bilimsel analiz tabanı olan, katılımcı ve kapsayıcı bir özellik göstermektedir. Titizlikle, zaman ve emek harcanarak hazırlanan bu planın hazırlık sürecinde Ajansımız Araştırma ve Planlama Birimi uzmanlarına ilçelerde yapılan çalışmalarda katkı sağlayan başta kaymakamlıklarımız ve diğer kurum personeline, anketlere katılarak bölge geleceğine yön verme inisiyatifini alan değerli halkımıza, sektörel komisyonlarda görev alan değerli akademisyenlere, kamu kurumları, STK lar ve özel sektör temsilcilerine, Ajansımızın Kalkınma Kuruluna ve nihayetinde bize her aşamada yön veren, katkı sunan önümüzü açan Yönetim Kurulumuza teşekkürü borç bilirim. Murat KARAPINAR KUDAKA Genel Sekreteri V. v

6 YÖNETİCİ ÖZETİ 1 Hazırlık süreci 30 Mart 2011 tarihinde başlayıp 2013 yılı sonuna kadar devam eden TRA1 Düzey 2 Bölge Planı ( ) mevcut durumunun analiz edilmesi, bu analizden elde edilen sonuçlara dayalı olarak bir bölge vizyonunun tespit edilmesi ve nihayetinde bu vizyona ulaştıracak temel amaçların, önceliklerin ve tedbirlerin ortaya oluşturulması şeklinde bir kurgu ile ortaya çıkarılmıştır. Plan hazırlığı sürecinde literatür bilgisi bölge dışından ulusal ve uluslararası literatür, plan, strateji, istatistik ve projelerden ve bölge içinden Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı tarafından hazırlanan raporlar, Ajansın proje bazlı desteklediği araştırma raporları, stratejiler ve akademik çalışmalardan yararlanarak oluşturulmuştur. 2 Saha verileri ilçeler özelinde yapılan çalıştaylar ve toplantılarda ve sanal ortamda doldurulan anket formları ile alınırken bu süreçte bir tanesi planın uygulamasına dönük olmak üzere 3 adet Kalkınma Kurulu Toplantısı gerçekleştirilmiştir. Plan hazırlığı sürecine dahil edilen en geniş kapsamlı çalışma 2011 yılında dokuz aylık bir süreçte hazırlanan Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi İnovasyona Dayalı Bölgesel Turizm Stratejisi ve Eylem Planı dır. Bu çalışma kapsamında 6 çalıştay, 12 alt sektörde il çalışma grupları, yaklaşık 2000 kişilik katılımcı, iki büyük konferans, üç adet saha gezisi, 13 alt basamakta ulusal rekabet analizi, 1290 adet turizm değer varlığı tespiti, çeşitli anketler yapılmış ve 2012 yılından itibaren uygulama aşamasında kazanılan saha tecrübeleri de plana aktarılmıştır. Plan hazırlık sürecine ayrıca 2011 yılında Erzincan Ekonomisi 2023 Vizyonu adlı strateji ve eylem planı ile de destek sağlanmıştır. Bu çalışma kapsamında, Erzincan merkez ilçe ve diğer ilçelerde çalıştaylar yapılmış ve 329 katılımcıya ulaşılmıştır. Yine bu süreçte bölge tarımı incelenirken et ve süt üretimi, organik tarım, su ürünleri, yem bitkileri, tıbbi aromatik bitkiler, arıcılık ve tohumculuk sektörlerinde 8 adet komisyon oluşturulmuş, 6 adet çalıştay düzenlenmiş, 2 adet proje çıktısı ele alınmış, her alt sektör için 2 adet bilgilendirme toplantısı, 4 adet köy ve 10 adet işletme ziyareti ve yaklaşık 100 kişinin katıldığı anket çalışmaları yapılmıştır. Hazırlık kapsamında bölgenin her ilçesinde mevcut durum analizine ve vizyon belirlemeye yönelik toplantılar düzenlenmiştir. İlçe toplantılarının organizasyonu sırasında katılımcılık konusunda daha yenilikçi bir yaklaşım güdülerek, belediye başkanları, muhtarlar, kamu kurum ve kuruluşu temsilcilerinin yanı sıra; özellikle köy veya mahallelerde görev yapan öğretmenlerin, okul müdürlerinin, tarım danışmanlarının, din görevlileri ile sivil toplum kuruluşları (meslek vi

7 odaları, dernek, birlik veya kooperatif) temsilcilerinin, özel sektör temsilcilerinin, kanaat önderlerinin ve katkı sağlayabilecek vatandaşların katılımının sağlanmasına büyük özen gösterilmiştir den fazla katılımcıya ulaşılan ilçe toplantılarında ilçenin genel sosyoekonomik durumu, lokomotif sektörleri, mevcut kalkınma potansiyelleri ile geleceğe dair beklentiler ve vizyonlar ele alınmıştır. Planın tüm hazırlık süreci boyunca bölge için 4500 den fazla kişinin fikir yürütmesi, görüş belirtmesi ve katkı vermesi sağlanmıştır. Taslak hale getirilen plan adresinden bölge aktörlerinin görüşüne sunularak geri dönüşler alınmıştır. 3 TRA1 Bölgesi km² lik yüzölçümü ile DAP Bölgesi nin alansal olarak en geniş bölgesi ve Türkiye yüzölçümünün %5,2 sidir. Bölge %63 ünü kaplayan dağlar nedeniyle topoğrafik olarak yüksek ve engebeli bir yapıdadır. Bölgede akarsuların oluşturduğu düşük yükseltili alanlarda daha ılıman mikroklima zonları ortaya çıkmışsa da yükseltiye ve karasallığa bağlı olarak sert karakterli bir iklim hüküm sürmektedir. Bölge zengin su kaynaklarının başlangıç noktasındadır ve Türkiye nin en önemli akarsularından Çoruh, Aras, Fırat ve Yeşilırmak nehirlerinin havzaları üzerindedir. Yüksek çayır mera alanlarına ve bitki örtüsü çeşitliliğine sahiptir. Bölgenin önemli bir bölümü 1. derece deprem kuşağında kalmaktadır. Doğal madensuyu ve jeotermal kaynaklar bakımından zengindir. Bölge, tarihi boyunca olduğu gibi bugün de dünya, Avrupa ve Türkiye nin en önemli ulaşım akslarından birinin üzerinde ve doğu batı ana enerji aksının üzerinde yer almaktadır. Kara ve demiryolu bağlantısının iyileşmesiyle kuzey ve güney limanlara bağlantı konusunda avantajlı duruma geçen bölgenin, kuzeyden Trabzon ve Rize limanları, güneyden ise İskenderun ve Mersin limanları ile dış dünyaya açılması mümkündür. Karadeniz üzerinden Tuna nehri boyunca Avrupa nın ortasına kadar su yolu ile erişebilirliği olan bölgenin doğu aksında Orta Asya ve Kafkaslar ile coğrafi ve kültürel yakınlığı vardır. İran, Azerbaycan, Gürcistan ve daha doğuda Orta Asya Türk Cumhuriyetlerine coğrafi ve kültürel olarak yakındır. Türkiye nin doğu sınırı girişinden başlayarak en büyük nüfus, yerleşme, ticaret ve eğitim merkezi (Erzurum) de bölge içerisinde yer almaktadır. Bölgede önemli bir oranda öğrencisi bulunan ve etnik ve kültürel anlamda bölgeye yakın nüfusu barındıran İran ın nitelikli insan gücü ve sermaye birikimi bölge için bir fırsat niteliğindedir. 4 Bölgenin 2012 yılı sonu itibariyle nüfusu kişi (Türkiye nüfusunun %1,4 ü) olup nüfus yoğunluğu 26 kişi/km 2 dir. Bölgenin Türkiye toplam nüfusu içerisindeki payının 2023 e vii

8 kadar az da olsa azalma göstermesi beklenmektedir. Nüfusun %63 ü kentsel alanlarda yaşamaktadır. Bölgede, çalışma çağı dışındaki nüfus oranında artış yönlü bir seyir gözlenirken hem net göç hem de net göç hızı genelde artış eğilimindedir. İstihdam oranları ülke genelinden daha yüksektir. Bölgede 2012 yılı rakamlarına göre istihdamın %41,8 i tarım, %12,1 i sanayi ve %46,4 ü hizmetler sektörlerinde gerçekleşmiştir. Tarım sektöründeki istihdam Türkiye ortalamasına göre yüksektir. Bölgede erkeklerin çoğunluğu (%62,9) tarım dışı sektörlerde çalışırken kadınların çoğunluğu (%75,3) tarımda çalışmaktadır. Nüfus en yüksek oranda lise ve dengi okul mezunu olup okuma yazma bilen ancak okul bitirmemiş olanların yüksek oranı ilköğretim çağındaki nüfusun yüksek oranını göstermektedir. Bölgede her ilde bulunan bir adet devlet üniversitesine ilave olarak Erzurum da ikinci üniversite olarak teknik üniversitenin kurulmuş olması avantaj olarak durmaktadır. Bölge özellikle Erzurum da oluşturulan fiziksel ve insan kaynağı altyapısı ile kamu hastanelerine ilave olarak özel sektör hastanelerini de çekmeyi başarması durumunda Sağlık Bakanlığının stratejik hedefleri doğrultusunda sağlık turizmine yönelik önemli bir potansiyel oluşturmaktadır. 5 Bölgede başta hayvancılık olmak üzere tarım ve geçiş güzergâhında olması sayesinde ticarete dayanan hizmetler sektörü yüzyıllardır devam eden ekonomik faaliyetlerdir. Son dönemde gelişme gösteren turizm ise mevcut potansiyelden yararlanılarak sosyoekonomik kalkınmaya katkı sağlayabilecek önemli bir sektör haline gelmiştir. Sanayi üretimi, bölge içerisinde yapılan özel sektör yatırımları ile nispeten daha yavaş bir gelişim seyri izlemektedir. Bölgede tarım sektörü içerisinde, hayvancılık (kırmızı et ve süt ürünleri), organik tarım, su ürünleri, yem bitkileri, tıbbi ve aromatik bitkiler, arıcılık ve arı ürünleri ile tohumculuk sektörleri faaliyet yoğunluğu ve potansiyeli olan alt sektörlerdir. Geleneksel hayvancılık faaliyetleri ile uğraşan çiftçilerin yaş ortalaması 43 civarındadır. Bölgede yöresel ürün üretimi konusunda tulum peyniri ve civil peynir gibi marka değeri taşıyan ürünler mevcuttur. Türkiye nin zengin akarsu havzalarının başlangıç noktasında bulunduğu için bölgenin tamamında su ürünleri üretimi yapılabilecek alanlar mevcuttur. Bölgede arı ürünleri üretimi gelişmeye açık bir alandır. Bununla beraber, arı ürünleri çeşitliliğinin azlığı ve bu ürünlerin ikincil ürünlere dönüştürülememesi bölgeye ve sektöre olumsuz yansımaktadır. Bölgenin yüksek rakım ve düşük nem şartları gibi çevresel avantajları tohumculuk faaliyetlerini bölge ekonomisine katkı veren bir sektör haline getirebilecek potansiyele sahiptir. viii

9 6 Bölgenin tarım, sanayi ve hizmetler sektörlerindeki paylarının ülke geneline oranı 2010 yılı itibariyle sırasıyla %1,8; 0,7 ve 0,9 olup, GSKD sıralamasında bölge, 26 Düzey 2 Bölgesi içerisinde 24 üncü sırada yer almaktadır. İmalat sanayi üretiminde bölge ülke geneline göre geri kalmış durumdadır. Bölgede kış mevsiminin uzunluğu, demir ve tuğla gibi malzemelerin bölge dışından temini, kalifiye iş gücünün inşaat sezonunun uzun ve talebinin yüksek olduğu bölgelere göç etmesi inşaat sektörünün yeterince gelişmemesine neden olurken sektörün temel girdi maddesi olan çimentonun bölgeden karşılanması önemli bir avantajdır. Bölge endüstriyel hammadde potansiyeli bakımından zengin olmasına rağmen bölgenin coğrafi şartları, iklim koşulları, inşaat ve madencilik sanayinde pazarlama imkânlarının kısıtlı olması gibi nedenlerle endüstriyel hammaddelerin büyük çoğunluğu kullanılamamaktadır. Bölgedeki özel sanayi kuruluşlarının büyük çoğunluğu teknik kapasite ve finansman sıkıntısı çekmektedir. 7 Bölge içerisinde hizmetler sektörü özellikle Erzurum başta olmak üzere il merkezlerinde hizmet sunum olanakları nedeniyle çok önemli bir sektör olma özelliği taşımaktadır. Bölgenin ürettiği katma değer içinde tarım sektörünün payı %16,8 iken bölge GSKD sinin %66,4 ünü hizmetler sektörü oluşturmaktadır. Bölgede öne çıkan alt hizmet sektörleri ticaret, otel ve lokantacılık, lojistik ve çağrı merkezleri olarak verilebilir. Üniversitelerin, kamu kurumlarının ve özel sektör kuruluşlarının bölge idarelerinin neden olduğu öğrenci, memur ve asker yoğunluğu bölgede Erzurum kent merkezini en önemli hizmet sunum merkezi haline getirmiştir. Bu açıdan hizmetler sektörü mevcut nüfusun ihtiyaçlarının yerinde karşılanarak bölge dışından gelen sermayenin bölge içinde birikimini sağlaması nedeniyle kilit bir sektördür. Bölgede çevre bölge ve illere de hizmet veren sağlık, lojistik ve çağrı merkezlerinin kurulması ve gelişen turizm faaliyetleri sektörün bölge için gelecekte önemini artıracağını göstermektedir. 8 Bölge derin tarihi geçmişi, özgün iklimi ve coğrafi yapısı, zengin su kaynaklarının başlangıç noktasında bulunması ve termal kaynakları sayesinde farklı turizm tipleri için çok yönlü ve geniş bir yelpazede değer ve varlık potansiyeli sunmaktadır. Bölgede başta kış ve spor; kongre, incentive ve fuar; tarih ve kültür; macera ve doğa sporları; eko-turizm ve sağlık turizmine kaynak olabilecek toplam adet turizm varlık ve değeri tespit edilmiştir. Bu değer ve varlıklar, bölgenin sahip olduğu yüksek potansiyele ve dört mevsim turizm için zengin ürün çeşitliliğine işaret etmektedir yılında Erzurum da düzenlenen ix

10 UNIVERSIADE oyunlarının ardından bölgenin bu potansiyeli uluslararası platformda da tanınmaya başlamıştır. Bölgede var olan turizm potansiyelinin harekete geçirilmesi için 2011 yılında Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı koordinasyonunda İnovasyona Dayalı Bölgesel Turizm Stratejisi ve Eylem Planı ( ) hazırlanmış ve 2012 yılında yerel aktörlerin katkıları ile uygulamaya konulmuştur. Bölgede turizm sektörünün değer zincirinde yer alan tüm sektörlerle beraber mümkün olan en yüksek sosyoekonomik faydayı sağlaması için bu stratejik eylem planının uygulanması önem arz etmektedir. 9 Bölge geniş yüzölçümü ve engebeli arazi yapısıyla ulaşım imkânları bakımından dezavantajlı bir konuma sahiptir. Ulaşım altyapısı yıllar itibari ile iyileşiyor olsa da pazara erişilebilirlikte yaşanan zorluklar, bölgenin sosyoekonomik gelişmişliğine etki eden önemli faktörlerdendir. Bölgede kuzey güney bağlantısı doğu batı aksı kadar gelişmemiştir. Dolayısıyla bölgenin kuzey ve güneyindeki yerleşimler arasındaki coğrafi erişilebilirlik sınırlıdır. Merkeze ve doğu - batı ana aksına yakın ilçeler coğrafi erişilebilirlik açısından avantajlı konumdadır. Bölge içerisinde nüfus ve erişilebilirlik birlikte ele alındığında bölge içerisinde hizmete erişimin kolay olacağı ilçeler merkez ilçeler dışında ana aksa yakın ve diğer ilçelerin kolay ulaşabileceği ilçelerdir. Bölge içerisinde ilçeler; bölgesel kalkınma odağı ilçeler, bölgesel kalkınma odağı olmaya uygun ilçeler, tarım ve hayvancılık ürünleri üretim merkezleri ve özel kalkınma potansiyeli olan ilçeler şeklinde ele alınmaktadır. 10 Bölgenin kırsal alanı tarımsal üretimde sürekliliğin ve katma değerin sağlanamadığı, turizmde harekete geçirilememiş potansiyeli olan ve sosyal açıdan yaşanabilirliği düşük bir özelliktedir. Bölgenin kırsalında bitkisel ve hayvansal üretim en önemli uğraştır. Üretilen bitkisel ve hayvansal ürünlerin yüksek katma değerli hale getirilememesi bu konuda üreticilerin rekabet güçlerini azaltmaktadır. Üreticiler devlet desteklerinden yararlanma ve ortak iş yapma kültürü ve becerisi konularında istenilen seviyede değildir. Genelde küçük ölçekli aile işletmesi olan üreticiler girdi maliyetlerini azaltamamaktadır. İlçelerde öne çıkan bir diğer potansiyel ise bir iki ilçede nispeten altyapısı tamamlanmış ama geriye kalan tüm ilçelerde potansiyel halinde duran turizme hizmet edebilecek değer ve varlıklardır. Bu değer ve varlıklardan yetersiz sosyokültürel ve fiziksel altyapı nedeniyle yerli halk fayda sağlayamamaktadır. Altyapısı nispeten tamamlanmış olan ilçelerde ise tanıtım konusunda etkin faaliyetler gerçekleştirilememektedir. İlçeler özelinde potansiyel olarak değerlendirilebilecek bir diğer özellik ise doğal kaynaklar ve sanayi üretimidir. Genelde x

11 alternatif enerji kaynakları (biyogaz, rüzgâr, güneş ve jeotermal su), doğal taş, çeşitli madenler ve tuz rezervleri ve atıl bulunan sanayi tesisleri gibi yine sadece potansiyeli olan ve araştırma ve fizibilitesi yapılmamış olan alanlar ilçelerde mevcuttur. İlçeler özelinde sosyal yaşama ve yaşanabilirliğe dair alt yapı eksiklikleri bulunmaktadır. Bu nedenle kısıtlı aktivite imkanı bulan yerli ve yerleşik halk ilçelerde yeterince vakit geçirememekte ve ekonomiye gereken katkıyı verememektedir. 11 Bölge sahip olduğu hizmet sunum odakları ile yakın çevresine ve coğrafyasına eğitim, sağlık, kültür, turizm ve bilimsel çalışma gibi konularda merkez olabilecek potansiyeldedir. Bununla beraber, bölgeyle bu açıdan benzer özellik gösteren dış merkezlerde; mesleki ve sosyal amaçlı sivil toplum birlikteliklerinin kurumsal ve profesyonel olarak yürütüldükleri; ortak karar alma ve iş yapma kültür ve becerileri ile özel sektörün organize olma kabiliyetinin yüksek olduğu; yerel yönetimler, özel sektör STK ları ve merkezi idare arasında çok sıkı bir işbirliğinin varlığı ve bunun sonucunda ise mal ve hizmetlerin katma değerli hale getirildiği görülmektedir. 12 TRA1 Düzey 2 Bölge Planı ( ) ilkesel olarak ulusal stratejileri bölge ölçeğinde tamamlayıcı, bölgesel ölçekte sosyal ve ekonomik kalkınmaya eşit önem veren, sürdürülebilirliği temel alan, yerel katılımı, aktörler arası işbirliklerini güdüleyen ve yerindenliği vurgulayan bir belgedir. TRA1 Düzey 2 Bölge Planı ( ) Onuncu Kalkınma Planı (OKP) ve Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi (BGUS) Taslağı ile bölge özelinde detaylandırıcı, bütünleyici ve bölgeyi bu iki belge gözüyle büyüteç altına alarak yakın plana çıkarıcı biçimde uyumludur. OKP içerisinde geçen dört ana başlık Nitelikli İnsan, Güçlü Toplum, Yenilikçi Üretim, İstikrarlı Yüksek Büyüme, Yaşanabilir Mekânlar, Sürdürülebilir Çevre ve Kalkınma İçin Uluslararası İşbirliği başlıkları ile TRA1 Düzey 2 Bölge Planı içerisinde yer alan bölgede sosyal altyapının iyileştirilmesi, katma değerli ürün üretimi ve pazarlaması, bölgenin yakın coğrafyası için cazibe merkezi haline gelmesi ve yaşanabilirliğin artırılmasına yönelik yapılan vurgular örtüşmektedir. Temel amacı bölgesel gelişme ve rekabet edebilirlik açısından ulusal düzeyde koordinasyonu sağlamak olan Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi Taslağının amaçlarına uygun olarak Bölge Planı TRA1 Bölgesi içerisinde mekâna dair öngörülerde de bulunmuş ve planın eksenleri içerisine BGUS un kurgusuna uygun politikalar da yerleştirilmiştir. Bölge Planı içerisinde bölge BGUS un Mekânsal Amaçlar ı içerisinde Bölgesel Büyüme Odaklarıyla Düşük Gelirli Yörelerde Kalkınmanın xi

12 Tetiklenmesi ile uyumlu olarak bir hizmet sunum merkezi şeklinde kurgulanmış ve cazibesinin artırılması öngörülmüştür. 13 Plan bölge özelinde mal ve hizmet üretimi, bu üretimin kaliteli ve katma değerli hale getirilmesi, yaşam şartlarının iyileştirilmesi ve toplum refahının yükseltilmesi konularının odağına insan faktörünü ortak bileşen olarak koymaktadır. Bu açıdan bölge için insan üretimde kaynak, nitelikli ürünü oluşturacak sosyal sermaye ve kaliteli yaşamın merkezi olarak kabul edilmektedir. Bölgede sosyoekonomik kalkınmaya katkı sağlayacak bir planlama yaklaşımında insanları üretme konusunda daha fazla performans harcamaya, üretilen ürünlerin değerinde pazarlanmasını sağlamaya ve bölgenin tamamında yerleşim yerlerinde yaşanabilirlik göstergelerini iyileştirmeye yönelik kurguların olması gerektiği görülmektedir. Bu anlayışın mekana yansıması merkez ilçeleri hizmet sunum merkezleri kabul ederek diğer ilçelere sosyoekonomik göstergeleri ve erişilebilirliklerine göre fonksiyon yüklemek şeklindedir. 14 Planın bölge vizyonu yüksek irtifa ve bozulmamış doğal yapıdan kaynaklanan ayırt edici özelliklere sahip tarımsal ürün miktarını artırmış; ürettiğini işleyerek değerinde pazarlayan; kaliteli ve çeşitli hizmet sunumu ile iç ve dış yakın coğrafyası için çekim merkezi olmuş; yaşanabilirliği yüksek bir bölge olmak şeklindedir. Bölgenin belirlenen vizyonu yakalayabilmesi için benimsenen gelişme eksenleri; Başta nitelikli ve ayırt edici özellikteki ürünler olmak üzere tarımsal üretimin miktar ve kalitesinin artırılması, Bölgede üretilen hammaddenin işlenerek katma değerli ürün haline getirilmesi Sunduğu kaliteli ve çeşitli hizmetler ile bölgenin yakın ve uzak coğrafyası için bir sunum merkezi haline gelmesi Bölgenin yaşanabilirliğinin artırılması şeklindedir. Bu gelişme eksenleri altında ele alınması gereken öncelikli konular ise; Kaliteli, yeterli ve sürekli tarımsal üretim için sosyal altyapının iyileştirilmesi Kaliteli, yeterli ve sürekli tarımsal üretim için teknik altyapının iyileştirilmesi Bölgeye işleme ve imalat sanayi yatırımlarının çekilmesi Bölgenin sermaye birikiminin bölge içerisinde yatırıma dönüştürülmesinin sağlanması Bölgenin Ar-Ge, yenilikçilik ve teknoloji kullanım seviyesinin yükseltilmesi Katma değeri yüksek ürünlerin değerinde pazarlanması Bölgede turizmin değer zincirindeki tüm alt sektörlerle beraber mümkün olan en yüksek sosyoekonomik faydayı sağlaması Bölgede farklılaşmış hizmet tiplerinin geliştirilmesi Üniversitelerin bölgenin sosyoekonomik kalkınmasına katkılarının artırılması xii

13 Bölgenin erişilebilirliğinin artırılması Bölgenin sosyal, kültürel, sanatsal ve rekreasyonel imkanlarının geliştirilmesi şeklindedir. Bu öncelikli konuların bölgede geliştirilmesine yönelik uygulanabilecek tedbir başlıkları ise; Üreticinin teknik kapasitesinin ve niteliğinin artırılması Örgütlenmenin ve işbirliği kültürünün geliştirilmesi Bölgede tarımsal girişimciliğin ve girişim sayısının artırılması Tarımsal hammaddenin üretilmesi, toplanması, taşınması ve işlenmesine yönelik alt yapı ve organizasyon eksikliklerinin giderilmesi Tarımsal üretime yönelik araştırma, fizibilite, envanter ve strateji geliştirme çalışmalarının yapılması Sözleşmeli tarımsal üretimin bölgede yaygınlaştırılması Ayırt edici tarımsal ürün üretiminin ve yenilikçi uygulamaların bölgede yaygınlaştırılması Bölgeye yatırımı çekecek sanayi altyapısının geliştirilmesi Bölgeye yatırım yapacak işletmelere yol gösterecek bilgi altyapısının oluşturulması Bölgenin sanayi yatırımı imkânlarının ulusal ve uluslararası alanlarda tanıtılması Bölgenin girişimcilik kültürünün geliştirilmesi Ortak çalışma kültürü ve işbirliği ağlarının oluşturulması Bölgede araştırma merkezlerinin altyapılarının geliştirilmesi Üniversite sanayi işbirliğinin sağlanması Firmaların Ar-Ge ve yenilik konularında bilinçlendirilerek güncel trendleri ve sektörel yenilikçi modelleri takip etmeleri sağlanarak teknoloji kullanım düzeylerinin artırılması Bölgenin dış ticaret kapasitesinin geliştirilmesi Bölgede markalaşma kültürünün geliştirilmesi ve marka ürünler oluşturulması Bölge için alternatif pazar ağlarının ve pazarlama yöntemlerinin geliştirilmesi Öncelikli turizm alanlarında (Kış, kongre, tarih, doğa ve eko-agro) farklılaşan ve değer yaratan turizm ürünlerinin geliştirilmesi, pazarlama ve sunuma hazır hale getirilmesi Turizm ürünlerinin yurt içi ve dışında etkin şekilde tanıtımı, pazarlanması ve destinasyon markalaşmasının sağlanması Turizm değer zincirinde özel sektörün, girişimciliğin ve insan kaynağının geliştirilmesi Toplumun turizmi içselleştirmesinin sağlanması ve sektörün gelişimini hızlandıracak sosyal ve kültürel ortamın güçlendirilmesi Çevre Düzey 2 Bölgeleri ile tematik turizm koridorlarının oluşturulması ve ortak tanıtım yapılması Bölgede sağlık ve spor gibi altyapısı gelişen alanları destekleyen hizmetlerin sunulması Üniversitelerin bölgeye olan statik katkılarının artırılması Üniversitelerin bölgeye olan dinamik katkılarının artırılması Ulaşım altyapısının iyileştirilmesi Mevcut ulaşım imkanlarının iyileştirilmesi Yerleşim merkezlerinin kent estetiği ve belediye hizmetleri yönünden iyileştirilmesi ve farklılaştırılması Bölgede kırsal alanın çekiciliği yüksek ve huzur veren mekanlar haline getirilmesi Bölgede erişilebilir sosyal, kültürel ve sanatsal donatıların yaygınlaştırılması şeklindedir. xiii

14 15 Planın amaç, hedef ve önceliklerinin hayata geçirilmesi için gerekli olan finansman, genel olarak kurum kuruluşların bütçeleri, hibe ve kredi desteklerinden oluşmaktadır. Bu bağlamda Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansından aktarılacak kaynaklar, yıllık kamu yatırım tahsisleri, Doğu Anadolu Projesi (DAP) kapsamında sağlanacak proje destekleri Kalkınma Bakanlığı Cazibe Merkezlerini Destekleme Programı, yatırım teşvikleri, KÖYDES proje ödenekleri, SODES Programı, KOSGEB destekleri, AB Destek Programları, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Destekleri, İŞKUR destekleri, TÜBİTAK Destekleri, Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı destekleri ve Kültür ve Turizm Bakanlığı destekleri planın uygulanması aşamasında plan hedeflerine uygun olarak yönlendirilebilecek kaynaklar olarak görülmektedir. 16 TRA1 Düzey 2 Bölge Planı nın ( ) uygulamasına yönelik olarak bölgede 2012 yılı başından beri KUDAKA koordinasyonunda uygulanan Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi İnovasyona Dayalı Turizm Stratejisi ve Eylem Planı nın uygulama modeline benzer bir yapılanmanın oluşturulması önerilmektedir. Uygulanacak stratejik yaklaşım, planda kurgulanan dört eksenin bölgenin öncü sektörleri dikkate alınarak eşzamanlı olarak hayata geçirilmesini esas almaktadır. Böyle bir yaklaşımın uygulanmasına yönelik yapılanma için üç temel alanda çalışma yapılması öngörülmektedir. Bu alanlar; koordinasyon, komisyon çalışmaları ve izleme-değerlendirme şeklindedir. Bu sistemde; koordinasyon, KUDAKA tarafından Ajans uzmanları arasından görevlendirilmiş komisyon koordinatörleri marifetiyle sağlanacaktır. Komisyon çalışmaları Kalkınma Kurulu bünyesinde kurulmuş olan sektörel komisyonlar tarafından yapılacaktır. İzleme ve değerlendirme ise Ajansın Yönetim Kurulu tarafından gerçekleştirilecektir. xiv

15 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... iv SUNUŞ... v YÖNETİCİ ÖZETİ... vi 1. PLANLAMA YAKLAŞIMI, HAZIRLIK SÜRECİ ve KATILIMCILIK TRA1 DÜZEY 2 BÖLGESİ NİN ÖZELLİKLERİ PLAN YAKLAŞIMI VİZYON GELİŞME EKSENLERİ MEKÂNSAL YANSIMALAR FİNANSMAN İMKÂNLARI UYGULAMA, KOORDİNASYON, İZLEME VE DEĞERLENDİRME PERFORMANS GÖSTERGELERİ ÜSTÖLÇEKLİ PLANLARLA UYUM VE İLİŞKİSİ xv

16 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1.Temel hazırlık kurgusu... 2 Şekil 2.Plan yaklaşımı Şekil 3. Vizyon Şekil 4. Mekansal gelişim şeması Şekil 5.Tarımsal Üretim Alanları Şekil 6. Turizm değerleri Şekil 7. Turizm rotaları Şekil 8. İlçe kimlikleri Şekil 9. İlçe kademeleri Şekil 10. Bölgeler arası işbirlikleri Şekil 11. Bölge Planı uygulama yöntemi TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1. Bölge ilçelerinin sosyoekonomik göstergelere (EDE) göre sınıflaması Tablo 2. Potansiyel erişilebilirlik (cazibe) ve EDE değerlerine göre gruplama Tablo 3. TRA1 Bölgesi son üç yıllık kamu yatırım tahsisleri (bin TL) Tablo 4. TRA1 Bölgesi son üç yıllık KÖYDES proje ödenekleri Tablo 5. Bölgenin MFİB tarafından yürütülen IPA programlarından yararlanma durumu Tablo 6. TRA1 Bölgesi tarımsal desteklere ilişkin nakdi gerçekleşmeler Tablo 7. Kalkınma Kurulu Komisyonları Tablo 8.Üst ölçek plan ve stratejilerle uyum xvi

17 1. PLANLAMA YAKLAŞIMI, HAZIRLIK SÜRECİ ve KATILIMCILIK TRA1 Düzey 2 Bölge Planı ( ) hazırlık süreci 30 Mart 2011 tarihinde başlayan ve 2013 yılı sonuna kadar devam eden bir dönemi kapsamaktadır. Bu dönem içerisinde planın kendisi ve plana içerik olarak dahil olmayan ancak referans belge olarak sonuçları ya da belirli kısımları plan içerisinde geçen analizler yapılmış ve raporlar hazırlanmıştır. Planın temel hazırlık kurgusu Şekil 1 de verilmiştir. Planın en temel hazırlık kurgusu bölgenin mevcut durumunun analiz edilmesi, bu analizden elde edilen sonuçlara dayalı olarak bir bölge vizyonunun tespit edilmesi ve nihayetinde bu vizyona ulaştıracak temel amaçların, önceliklerin ve tedbirlerin ortaya çıkarılması şeklindedir. Plan hazırlığı sürecinde gerek mevcut durum analizine gerekse plan vizyonunun oluşturulmasına katkı sağlayan veri girdisinin elde edilmesi aşamasında literatür bilgisinin ve saha verilerinin toplanması yoluna gidilmiştir. Bu amaçla, bölgeyi bölge dışından değerlendiren bir bakış açısıyla ulusal ve uluslararası literatür, plan, istatistik ve projeler ele alınmıştır. Bölgeye bölge içinden bir bakışı elde edebilmek için ise ilçeler özelinde çalıştaylar yapılmış, toplantılarda ve sanal ortamda anket formları doldurulmuş ve 2 adet Kalkınma Kurulu toplantısı gerçekleştirilmiştir. Bunların yanında, Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı tarafından hazırlanan raporlar ile Ajansın proje bazlı desteklediği araştırma raporlarından ve stratejilerden de yararlanılmış; bölge ile ilgili akademik tezler ve makaleler incelenmiş; bölgede yer alan kurumların strateji ve raporları da değerlendirmeye alınmıştır. Plan hazırlık sürecinde bölgenin öncü sektörleri özelinde strateji geliştirme ve raporlama çalışmaları da yapılmış ve elde edilen veriler ve oluşturulan hedefler plana dahil edilmiştir. Bu konuda bölgede yapılan en geniş kapsamlı çalışma 30 Mart 2011 tarihinde hazırlığına başlanan ve 31 Aralık 2011 tarihinde tamamlanan Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi İnovasyona Dayalı Bölgesel Turizm Stratejisi ve Eylem Planı dır (İDBTSEP). Bu çalışma kapsamında; ikisi Erzincan ve Bayburt ta olmak üzere toplam 6 çalıştay gerçekleştirilmiştir. Bu çalıştaylar ile bölge içinden ve dışından kamu, özel sektör, STK ve üniversitelerden toplam 852 temsilciye ulaşılmış, bu kişilerin bölgenin turizm potansiyelinden ve yürütülen faaliyetlerden haberdar olması sağlanarak katkıları alınmıştır. 1

18 Şekil 1.Temel hazırlık kurgusu 2

19 Strateji hazırlık sürecinde turizme destek sağlayan 12 alt sektörde kamu, STK, özel sektör ve üniversite temsilcilerinden oluşan aktörler arasında işbirliği, koordinasyon, bilgi alışverişi ve ortak hareket etme anlayışını ortaya çıkarmak ve tabandan gelen görüş ve önerileri strateji belgesine aktarmak amacıyla il çalışma grupları oluşturulmuş ve koordineli bir biçimde çalışmaları sağlanmıştır. Bu çalışma gruplarına davet edilen ve aktif olarak çalışmalara katılan temsilcilerin sayısı yaklaşık 500 dür. Bu sayıya çalıştay ve konferanslara katılan kişiler de ilave edildiğinde tüm hazırlık süreci içerisinde yaklaşık 2000 kişilik bir katkı ve katılım sağlayan grup elde edilmiştir. Bu katılımcı gruplarla sadece turizm sektörü değil turizmin değer zincirinde bulunan bütün sektörler ele alındığı için Bölge Planı na da önemli girdiler sağlanmıştır. Stratejinin hazırlık sürecinde bölgeye ve bölge turizmine dışarıdan bakışı elde etmek için 23 Haziran 2011 tarihinde bölgede ilk defa Ulusal Turizmde İnovasyon Konferansı düzenlenmiş, Temmuz 2011 tarihlerinde yabancı, Ekim 2011 tarihlerinde ise yerli tur operatörleri bölgeyi ziyaret ederek görüşlerini bildirmişlerdir. Yerelden bölgeye bakışı tespit etmek için ise Bölgede Turist Olmak adlı bir çalışma ile bölge illerinden bir grup katılımcıya kent merkezleri ve yakın çevresi gezdirilmiş ve izlenimleri anket formaları aracılığı ile elde edilmiştir. Strateji hazırlıkları kapsamında bölge ile yurt içinden tespit edilen alanların toplam 13 alt basamakta kıyaslandığı ulusal rekabet analizi yapılmıştır. Bölgenin turizm açısından potansiyellerinin bir arada ve toplam 14 başlıkta listelendiği ve toplam 1290 adet değer varlığının tespit edildiği bir turizm değerleri envanteri oluşturulmuştur. Turizm sektöründe alt sektörler arası ilişkilerin belirlenmesine ve turistik işletmelerin kendilerini geliştirmesine katkı sağlayacak bir yol haritası oluşturmak amacıyla Değer Zinciri, Sosyal Ağ Analizi; Sektörel İnovasyon Arz ve Talebi ve İhtiyaç anketleri, Kamu ve Özel Sektör Konaklama Tesislerinin Karşılaştırılması anketi ve son olarak da Ziyaretçi Memnuniyet Anketi bölge içinde uygulanmış ve sonuçları stratejiye aktarılmıştır yılı içerisinde stratejinin uygulanması için kurulan Turizmi Geliştirme Komitelerinin yaptığı çalışmalar da Bölge Planı için önemli bir veri girdisi sağlamıştır. Planın hazırlığına 2011 yılında Erzincan Ekonomisi 2023 Vizyonu adlı strateji ve eylem planı ile destek sağlanmıştır. İktisadi Araştırmalar Vakfı nın (İAV) koordinatörlüğünde, Erzincan Valiliği ve KUDAKA işbirliği ile hazırlanan çalışma kapsamında Erzincan merkez ilçede bir çalıştay gerçekleştirilmiş ve kamu, üniversite STK ve özel sektörden 110 katılımcı görüş ve 3

20 önerilerde bulunmuştur. Erzincan ın 8 ilçesinde yine aynı tarafların katıldığı çalıştaylar yapılmış ve toplam 157 kişiye ulaşılmıştır. Bu çalıştaylarda, anket ve SWOT analizi uygulamaları yapılmış ve 2023 vizyonuna yönelik görüş ve öneriler alınmıştır. İstanbul da Erzincanlı Sanayici ve İşadamları Derneği (ERSİAD) ile Erzincan Kültür ve Eğitim Vakfı (EKEV) üyelerinin katıldığı anket çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Ankete katılan 51 kişi görüşlerini bildirmişlerdir. Bunun dışında Erzincan Valiliğinde yapılan son toplantıya da toplam 21 kişi katılım sağlamış ve çalışma son haline getirilmiştir. Plan hazırlıkları kapsamında TRA1 Bölgesi tarım sektörü incelenirken bölgede et ve et ürünleri, süt ve süt ürünleri, organik tarım, su ürünleri, yem bitkileri üretimi, tıbbi aromatik bitkiler, arıcılık ve arı ürünleri ile tohumculuk sektörü ayrı ayrı ele alınarak üniversite, STK ve kamu kurumlarının temsilcilerinin ve uzmanlarının katıldığı 8 adet sekörel komisyon oluşturulmuş, bu komisyonların koordinasyonunda 6 adet çalıştay düzenlenmiş, 2 adet Doğrudan Faaliyet Desteği Projesi çıktısı ele alınmıştır. Her alt sektör için 2 adet bilgilendirme toplantısı, 4 adet köy ve 10 adet işletme ziyareti ve yaklaşık 100 kişinin katıldığı anket çalışması yapılmıştır. Bu çalışmaların sonuçlarından yararlanılarak raporlamaya gidilmiş ve her alt sektör için TRA1 Bölgesi ni özel olarak ele alan raporlar üretilmiştir. Bu raporlar plan için referans belge olarak alınmış ve komisyon katılımcılarının listesi bu raporların ekinde verilmiştir. TRA1 Düzey 2 Bölge Planı ( ) hazırlık çalışmaları kapsamında ilçelerde mevcut durum analizine ve vizyon belirlemeye yönelik olarak ilçe toplantıları düzenlenmiştir. İlçe kaymakamlıkları ile koordineli olarak merkez ilçeler dışındaki tüm TRA1 Bölgesi ilçelerinde belirli bir takvim çerçevesinde Ajansın Araştırma ve Planlama Birimi uzmanlarından oluşan üç ekip tarafından toplantılar gerçekleştirilmiştir. Toplantı takvimi, sorumlu ekipler ve katılımcı listeleri planın ilçelerle ilgili referans dokümanı olan TRA1 Bölgesi İlçeler Raporu nda yer almaktadır. İlçe toplantılarının organizasyonu sırasında katılımcılık konusunda daha yenilikçi bir yaklaşım güdülerek, belediye başkanları, muhtarlar, kamu kurum ve kuruluşu temsilcilerinin yanı sıra; özellikle köy veya mahallelerde görev yapan öğretmenlerin, okul müdürlerinin, tarım danışmanlarının, din görevlileri ile sivil toplum kuruluşları (meslek odaları, dernek, birlik veya kooperatif) temsilcilerinin, özel sektör temsilcilerinin, kanaat önderlerinin ve katkı sağlayabilecek vatandaşların katılımının sağlanmasına büyük özen 4

21 gösterilmiştir. İlçe toplantılarında ilçenin genel sosyo-ekonomik durumu, lokomotif sektörleri, mevcut kalkınma potansiyelleri ile geleceğe dair beklentiler ve vizyonlar ele alınmıştır. Katılımcılara konunun önemi ve toplantıdan beklentiler anlatıldıktan sonra yaşadıkları ilçe ve yerleşim yerleri hakkında belirlenen başlıklarda söz alıp konuşmaları ve kurum adı, ilçenin sosyo-ekonomik yönden kalkınması açısından potansiyelleri, zayıf yönleri, önerilen öncelikli yatırım alanları, ilçede ihtiyaç duyulan kamu yatırımları ve katılımcı görüş ve önerilerini içeren bir form doldurmaları istenmiştir. Doldurulan formlar ve kaydedilen konuşmalar daha sonra çözümlenerek ilçe hakkındaki saha verileri elde edilmiştir. Bu veriler daha sonra ilçeler hakkında yapılan mevcut durum değerlendirmelerine, analizlere, TRA1 Bölgesi nin ortak kalkınma vizyonunun oluşturulmasına ve bu vizyonu destekleyen eksen, öncelik, tedbir ve hatta projelerin geliştirilmesi için kullanılmıştır. Planın bölgedeki diğer sektörler olan sanayi ve hizmetler sektörü ile ilgili olan kısmında önceki plan döneminden elde edilen bulgular üzerine inşa edilen ve güncellenen bilgiler kullanılmış ve ilave saha verisi toplanmıştır. Plan nihai taslak haline getirildikten sonra tarihinde hem Kalkınma Bakanlığına görüş için gönderilmiş hem de adresinden bölge aktörlerinin görüşüne sunulmuştur. Plan üzerinde Kalkınma Bakanlığının görüşlerinin alınması için tarihinde Bakanlıkta bir toplantı düzenlenmiştir. Buna ilave olarak Kalkınma Bakanlığı aracılığı ile diğer bakanlıklardan gelen görüşler de alınarak planın ilk revizyonu yapılarak tarihinde Kalkınma Bakanlığına onay için sunulmuştur. 5

22 2. TRA1 DÜZEY 2 BÖLGESİ NİN ÖZELLİKLERİ DOĞAL VE COĞRAFİ ÖZELLİKLER Bölge km² lik yüzölçümü ile DAP Bölgesi nin alansal olarak en geniş bölgesi ve Türkiye yüzölçümünün %5,2 sidir. Bölge %63 ünü kaplayan dağlar nedeniyle topografik olarak yüksek ve engebeli bir yapıdadır. Yerleşimler her ne kadar dağlar arasında yer alan ovalar üzerine kurulu bulunsa da bölge içerisinde 800m ile 2500m arasında değişen yüksekliklerde yerleşim yerleri mevcuttur. Türkiye nin en yüksekte kurulu ilçesi (Karayazı; 2500m) Erzurum sınırları içerisindedir. Bölgede akarsuların oluşturduğu düşük yükseltili alanlarda daha ılıman mikroklima zonları ortaya çıkmışsa da yükseltiye ve karasallığa bağlı olarak sert karakterli bir iklim hüküm sürmektedir. Rekor kabul edilebilecek düşük sıcaklıklar görülebilirken yıllık toplam yağış ortalaması 409,5 mm düzeyindedir. Yağışların kar şeklinde olması ve karın yerde kalma süresinin uzunluğu bölgenin zengin su kaynaklarının başlangıç noktası olmasına neden olmaktadır. Bölge Türkiye nin en önemli akarsularından Çoruh, Aras, Fırat ve Yeşilırmak nehirlerinin havzaları üzerindedir. Yüksek çayır mera alanları ve yükselti farkları ile bölgede bitki örtüsü çeşitliliği Akdeniz bölgesinden sonra ikinci sıradadır (Doğu Anadolu Bölgesi). Ormanlık alanların da önemli bir varlık gösterdiği bölgede nehir vadileri boyunca endemik ve tıbbi aromatik özellikleri olan bitkiler yayılış göstermektedir. Bölge Kuzey Anadolu ve Doğu Anadolu fay hatlarının kesişim noktasında yer aldığı için Erzincan, Çat, Hınıs ve Karaçoban 1. derece deprem kuşağında kalmaktadır. Bu özelliği nedeniyle doğal madensuyu ve jeotermal kaynaklar bakımından zengindir. Bölge coğrafi konumu nedeniyle bugün olduğu gibi tarih boyunca da ticaret için geçiş noktası özelliği göstermiştir. Türkiye nin batısını doğusu ile kuzeyini güneyi ile bağlayan bir kavşak olan bölge eskiden Sibirya-Kafkaslar üzerinden gelen Kürk Yolu ile Çin-Türkistan-İran dan gelen İpek Yolu ve Hint-İran üzerinden gelen Baharat Yolu gibi tarihi ticaret kervan yollarının Anadolu ya giriş kapısı olmuştur. 6

23 Bölge dünya, Avrupa ve Türkiye nin en önemli ulaşım akslarından birinin ve enerji doğu batı ana aksının üzerinde yer alarak ham petrol ve doğalgaz boru hatlarının da önemli bir geçiş noktası haline gelmiştir. Bu konum ve önemi devam eden uluslararası büyük projelerle de giderek artmaktadır. Kara ve demiryolu bağlantısının iyileşmesiyle kuzey ve güney limanlara bağlantı konusunda avantajlı duruma geçen bölgenin, kuzeyden Trabzon ve Rize limanları, güneyden ise İskenderun ve Mersin limanları ile dış dünyaya açılması mümkündür. Karadeniz üzerinden Tuna nehri boyunca Avrupa nın ortasına kadar suyolu ile erişebilirliği olan bölgenin doğu aksında Orta Asya ve Kafkaslar ile coğrafi ve kültürel yakınlığı vardır. Bölge ülke sınırına sahip olmasa da İran, Azerbaycan, Gürcistan ve daha doğuda Orta Asya Türk Cumhuriyetlerine coğrafi ve kültürel olarak yakındır. Türkiye nin doğu sınırı girişinden başlayarak en büyük nüfus, yerleşme, ticaret ve eğitim merkezi (Erzurum) de bölge içerisinde yer almaktadır. Bölge 1000 km çapındaki bir çember içerisinde önemli bir coğrafyaya hitap edecek durumdadır. Bu çember içerisinde nüfus büyüklüğü olarak İran, Rusya ve Ukrayna önemli ülkeler iken Azerbaycan ve Gürcistan etnik, kültürel ve sosyal açıdan bölge ile çok önemli bir yakınlık ve benzerlik gösterir. Bunun yanında bölgede 1000 in üzerinde öğrencisi olan ve etnik ve kültürel anlamda bölgeye yakın olan Azeri nüfusu barındıran İran nitelikli insan gücü ve sermaye birikimi bölge için bir fırsat niteliğindedir. SOSYOEKONOMİK ÖZELLİKLER Bölgenin 2013 yılı sonu itibariyle nüfusu kişi (Türkiye nüfusunun %1,4 ü) olup nüfus yoğunluğu 23 kişi/km 2 ile Düzey 2 Bölgeleri içerisinde son sıradadır. Bölgenin Türkiye toplam nüfusu içerisindeki payının 2023 e kadar az da olsa azalma göstermesi beklenmektedir yılında değişiklik yapılan Büyükşehir Belediyesi Kanunu ile Erzurum ilinin tüm nüfusu kentsel nüfus olurken, Erzincan nüfusunun %57,3 ü ve Bayburt nüfusunun %54 ü kentsel alanlarda yaşamaktadır. Bölgede kırsaldan kentsel alanlara ve bölge dışına doğru bir nüfus hareketliliği görülmektedir. 7

24 Bölgede, doğurganlık hızı yüksek olmasına rağmen 0 14 ve yaş aralıklarındaki nüfus azalma, 65+ yaş aralığı ise devamlı artış eğilimindedir. Çalışma çağı dışındaki nüfus oranında artış yönlü bir seyir gözlenirken hem net göç hem de net göç hızı genelde artış eğilimindedir. Ülke genelindeki artış seyrine rağmen bölgede çalışabilir nüfus (15+), işgücü ve istihdam sayılarında ve oranlarında düşüş gözlenmektedir. İstihdam oranları ülke genelinden daha yüksektir. Bölgede 2012 yılı rakamlarına göre istihdamın %41,8 i tarım, %12,1 i sanayi ve %46,4 ü hizmetler sektörlerinde gerçekleşmiştir. Tarım sektöründeki istihdam Türkiye ortalamasına göre yüksektir. Bölgede erkeklerin çoğunluğu (%62,9) tarım dışı sektörlerde çalışırken kadınların çoğunluğu (%75,3) tarımda çalışmaktadır. Nüfusun eğitim seviyesi yükseldikçe istihdam oranları da artmaktadır. Bölgede çalışan nüfus profili genelde tarım ya da hizmetler sektöründe, lise altı eğitim almış, yaş aralıklarında erkek çalışan şeklindedir. Nüfus en yüksek oranda lise ve dengi okul mezunu olup okuma yazma bilen ancak okul bitirmemiş olanların yüksek oranı ilköğretim çağındaki nüfusun yüksek oranını göstermektedir. Bölgede kadınlar en yüksek oranda ilkokul mezunu olup eğitim düzeyi bölge ve ülke ortalamalarından daha düşüktür. Bölge üniversite altyapısı bakımından iyi durumdadır. Bölgede her ilde bulunan bir adet devlet üniversitesine ilave olarak Erzurum da ikinci üniversite olarak teknik üniversitenin kurulmuş olması bölgenin geleceği açısından önemlidir. Bölge kamuya ait sağlık kurumları ve sağlık personeli açısından ülke ortalamasına göre daha iyi duruma gelmiş olmasına rağmen özel hastanelerin bölgede sayı ve kapasite bakımından yeterli olmayışı önemli bir eksikliktir. Bununla beraber, bölge özellikle Erzurum da oluşturulan fiziksel ve insan kaynağı altyapısı ile kamu hastanelerine ilave olarak özel sektör hastanelerini de çekmeyi başarması durumunda Sağlık Bakanlığının stratejik hedefleri doğrultusunda sağlık turizmine yönelik önemli bir potansiyel oluşturmaktadır. Bölge il ve ilçelerinin ülke geneline göre yaşanabilirlik seviyeleri istenen seviyede değildir. Ekonomi, eğitim, sağlık ve güvenlik gibi temel ihtiyaçların dışında kent hayatı ve kültür sanat, spor tesisleri, trafik problemi, yeşil alan miktarı, alışveriş merkezi, kütüphane ve müze 8

25 gibi sosyal yaşamla ilgili ihtiyaçlara cevap verme açısından bölge henüz istenilen seviyeye ulaşamamıştır. Bölgede başta hayvancılık olmak üzere tarım ve geçiş güzergahında olması nedeniyle ticarete dayanan hizmetler sektörü yüzyıllardır devam eden ekonomik faaliyetlerdir. Son dönemde gelişme gösteren turizm ise mevcut potansiyelden yararlanılarak sosyoekonomik kalkınmaya katkı sağlayabilecek önemli bir sektör haline gelmiştir. Sanayi üretimi bölge içerisinde yapılan özel sektör yatırımları ile nispeten daha yavaş bir gelişim seyri izlemektedir. Bölgede tarım sektörü içerisinde, hayvancılık (kırmızı et ve süt ürünleri), organik tarım, su ürünleri, yem bitkileri, tıbbi ve aromatik bitkiler, arıcılık ve arı ürünleri ile tohumculuk sektörleri faaliyet yoğunluğu ve potansiyeli olan alt sektörlerdir. Hayvancılıkta kültür ırkına geçişin daha yüksek düzeyde olduğu bölgede melez ırklar toplam popülasyonun %72 sini oluşturmaktadır. Bölgede büyükbaş hayvancılıkta son yıllarda yaşanan başarılı ırk dönüşümü üretim miktarlarına da yansımıştır. Küçükbaş hayvan sayısı ise azalma eğilimindedir. Bölgede üretim açısından ayırt ediciliği olan hayvancılıkta başta et ve süt olmak üzere kaliteli, yeterli ve sürekli hammaddenin işleme için sağlanamaması sosyal ve teknik altyapıdaki eksiklerden kaynaklanan en önemli sorundur. Bölgede profesyonel ve entansif hayvancılıktan ziyade çayır-meraya veya yaylacılığa dayalı geçimlik hayvancılık yapılmaktadır. Geleneksel hayvancılık faaliyetleri ile uğraşan çiftçilerin yaş ortalamasının 43 civarında olması ise bölgede hayvancılığın geleceği açısından istenen bir durum değildir. Bölgede yöresel ürün üretimi konusunda tulum peyniri ve civil peynir gibi marka değeri taşıyan ürünler mevcuttur. Bölge organik tarım için uygun toprak, su ve çevre şartlarına sahip olmasına rağmen üreticiler arasındaki eğitim, bilinç, bilgi ve buna bağlı örgütlü çalışma istenen seviyede değildir. Türkiye nin zengin akarsu havzalarının başlangıç noktasında bulunduğu için bölgenin tamamında su ürünleri üretimi yapılabilecek alanlar mevcuttur. Mevcut su kaynakları potansiyeli üretim açısından avantaj olduğu gibi yüksek rakıma bağlı olarak su sıcaklığında aşırı yükselmelerin yaşanmaması üretimi kolaylaştırmakta ve özellikle yavru üretiminde 9

26 ayrıca avantajlar sağlamaktadır. Bölgede küçük aile işletmelerinde alabalık da dahil iç su balıkları yetiştiriciliği yapılsa da bölgenin su ürünleri üretimi ve pazarlaması konusunda gerek ülke içindeki payı gerekse mevcut potansiyelini kullanımı yeterli düzeyde değildir. Bölgede mera alanları fazla olsa da bu potansiyelden yeterince faydalanılamaması hayvansal üretimde ihtiyaç duyulan yemin kaba yemden karşılanması zorunluluğunu ortaya koymuştur. Bölgede çayır-meradan ve yem bitkileri üretimden elde edilen üretim bölgenin ihtiyacının %84,5 ini karşılayabilmektedir. Dağlık ve engebeli bir coğrafyaya sahip bölgede tarım yapılan alanlar 500 ile m yükseklikler arasında değişmekte ve karlı tarımsal üretim alanı daralmaktadır. Yem bitkileri üretimi bu dar tarla arazisinin %33,5 ini oluşturmaktadır. Bölgede yem bitkileri ile ilgili olarak çayır ve mera alanlarının kullanımı ile yem bitkileri yetiştiriciliği ve kullanımında bilinçsizlik önemli sorunlar olarak görülmektedir. Bölge yükselti farkları ve buna bağlı değişik iklim özellikleri nedeniyle bitki tür çeşitliliği açısından önemli bir potansiyeli barındırır. Tıbbi ve aromatik özellikli olup ülke çapında üretimi ve doğadan toplaması yapılan bitki türlerinin hemen hemen tamamı bölge genelinde görülmektedir. Bölgede bulunan akarsuların ve kollarının (Çoruh ve Karasu gibi) oluşturduğu kendine özgü habitatı bulunan alanlarda endemik özelliği de bulunan bitkiler mevcuttur. Bununla beraber, gerek yerel halkın bitkileri tanımaması gerekse bölgenin bu özelliğinden üreticilerin yeterince haberdar olmaması bu potansiyelden ilk etapta yararlanılamamasına neden olmaktadır. Bunun yanında, bölgenin tıbbi aromatik bitki potansiyelinin tespit edilmemiş ve ekonomik analizinin yapılmamış olması da konuyla bölge içinden ve dışından bilinç ve ilgi oluşmamasına neden olmuştur. Bölge arıcılıkta koloni sayısı bakımından Türkiye koloni varlığının %3,73 ünü, bal üretiminin %3,98 ve bal mumu üretiminin %4,2 sini karşılamaktadır. İllerin arıcılık sektöründeki gelişmişlik sıralamasına göre koloni varlığı bakımından Erzurum 10 uncu, Erzincan ve Bayburt sırasıyla 23 ve 60 ıncı sırada yer almaktadır. Bölgede arı ürünleri üretimi sektörü gelişmeye açık bir alandır. Bununla beraber, arı ürünleri çeşitliliğinin azlığı ve bu ürünlerin katma değerli ikincil ürünlere dönüştürülememesi bölgede ve sektörde hal edilen kazancın sağlanamamasına neden olmaktadır. 10

27 Bölgede tohumculuk konusunda uygun çevre şartları ve özellikle kamu eksenli bir kurumsal altyapı olmasına rağmen tohumculuk sektörü genelde alım satım yapan ticarethaneler seviyesinde gelişme göstermiştir. Bölgede tohumculukla ilgisi olmayan işletmelerin tohum satışı yapmaları sertifikalı tohumculuğun bölgede gelişmesini engellemektedir. Bölgenin yüksek rakım ve düşük nem şartları gibi çevresel avantajları tohumculuk faaliyetlerini bölge ekonomisine katkı veren bir sektör haline getirebilecek potansiyele sahiptir. Bölge özellikle soğuğa dayanıklı tohum üretimi konusunda önemli bir yere sahiptir. Bölgenin tarım, sanayi ve hizmetler sektörlerindeki paylarının ülke geneline oranı 2010 yılı itibariyle sırasıyla %1,8; 0,7 ve 0,9 olup, GSKD sıralamasında bölge, 26 Düzey 2 Bölgesi içerisinde 24 üncü sırada yer almaktadır. Bölgede sanayileşme 1950 yılından sonra devlet yatırımlarıyla başlamıştır. Bölge içi gayri safi katma değerine sanayi sektörü ortalama %17 oranında katkıda bulunmaktadır. Bölge sanayisinin bölgenin toplam elektrik tüketimi içerisindeki payı ortalama %22 olup sanayi elektrik tüketimi bölge genelinde düzenli bir artış göstermektedir. İmalat sanayi üretiminde bölge ülke geneline göre geri kalmış durumdadır. Bölge genelinde üç il merkezinde olmak üzere 3 adet OSB, il ve ilçe merkezlerinde toplam 8 adet KSS faaliyet göstermektedir. Erzurum Merkez 2. OSB, Erzurum Besi OSB ve Oltu OSB, bölgede kuruluş aşamasında olan OSB lerdir. Erzincan da 1 adet İŞGEM kurulmuştur. Bununla beraber, Erzurum un Hınıs ilçesinde, Erzincan Merkez ve Üzümlü ilçesinde ise toplam 3 adet KSS kuruluş aşamasındadır. İnşaat sektörü bölge istihdamının %11,07 sini karşılamaktadır. Bölgede kış mevsiminin uzunluğu, demir ve tuğla gibi malzemelerin bölge dışından temini, kalifiye iş gücünün inşaat sezonunun uzun ve talebinin yüksek olduğu bölgelere göç etmesi inşaat sektörünün yeterince gelişmemesine neden olurken sektörün temel girdi maddesi olan çimentonun bölgeden karşılanması önemli bir avantajdır. Bölge endüstriyel hammadde potansiyeli bakımından zengin olmasına rağmen bölgenin coğrafi şartları, iklim koşulları, inşaat ve madencilik sanayinde pazarlama imkânlarının kısıtlı olması gibi nedenlerle endüstriyel hammaddelerin büyük çoğunluğu kullanılamamaktadır. Bölgenin toplam ihracatının 2011 yılında %46,4 ü, 2012 yılında ise %32,4 ü madencilik sektöründen yapılmıştır. Bununla beraber, çıkarılan madenlerin ve hammaddelerin işlenmesi mümkün olmadığından katma değeri olmadan sadece hammadde olarak ihraç edilmesi 11

28 bölgenin bu önemli kaynağından değerinde yararlanamamasına neden olmaktadır. Bölge yılları arasında sabit yatırım tutarı olarak Türkiye çapında düzenlenen teşvik belgesi tutarının %1,13 ünü almıştır. Bölge ihracatının büyük bir bölümü Erzurum dan yapılmaktadır. Her üç ilin ülke ihracatına oranı 2012 yılında %0,032 olsa da yılları arasında bölge ihracatında hızlı ve devamlı bir yükseliş trendi gözlenmiş ve 11 katlık bir artış kaydedilmiştir. Bölgedeki özel sanayi kuruluşlarında üretimle ilgili teknik kapasite, finansman ve sermayeye erişim, ortaklık bilinci, kümelenme modeli oluşturma, kurumsallaşma, nitelikli işgücüne ve hammaddeye erişim istenen seviyeye ulaşmamıştır. Bunun yanında, nakliye maliyetlerinin yüksek oluşu, dış ticaret ve Ar-Ge ve yenilikçilik kapasitesinin yetersizliği ile girişimcilik kültürünün yerleşmemiş olması gibi eksiklikler de gözlenmektedir. Bölge içerisinde hizmetler sektörü özellikle Erzurum başta olmak üzere il merkezlerinde hizmet sunum olanakları nedeniyle çok önemli bir sektör olma özelliği taşımaktadır. Bölgenin ürettiği katma değer içinde tarım sektörünün payı %16,8 iken bölge GSKD sinin %66,4 ünü hizmetler sektörü oluşturmaktadır. Bölgede öne çıkan alt hizmet sektörleri ticaret, otel ve lokantacılık, lojistik ve çağrı merkezleri olarak verilebilir. Üniversitelerin, kamu kurumlarının ve özel sektör kuruluşlarının bölge idarelerinin neden olduğu öğrenci, memur ve asker yoğunluğu bölgede Erzurum kent merkezini en önemli hizmet sunum merkezi haline getirmiştir. Bu açıdan hizmetler sektörü mevcut nüfusun ihtiyaçlarının yerinde karşılanarak bölge dışından gelen sermayenin bölge içinde birikimini sağlaması nedeniyle kilit bir sektördür. Bölgede çevre bölge ve illere de hizmet veren sağlık, lojistik ve çağrı merkezlerinin kurulması ve gelişen turizm faaliyetleri sektörün bölge için gelecekte önemini artıracağını göstermektedir. Bölgede hizmetler sektöründe kaliteli hizmet sunumunu sağlayabilecek nitelikli insan gücünün artırılması gerekmektedir. Bölge başta 4000 yılı aşkın tarihi geçmişi, özgün iklimi ve coğrafi yapısı, zengin su kaynaklarının başlangıç noktasında bulunması ve termal kaynakları nedeniyle farklı turizm tipleri için çok yönlü ve geniş bir yelpazede değer ve varlık potansiyeli sunmaktadır. Bölgede başta kış ve spor; kongre, incentive ve fuar; tarih ve kültür; macera ve doğa sporları; ekoturizm ve sağlık turizmine kaynak olabilecek toplam adet turizm varlık ve değeri tespit 12

29 edilmiştir. Bu değer ve varlıklar, bölgenin sahip olduğu yüksek potansiyele ve dört mevsim turizm için zengin ürün çeşitliliğine işaret etmektedir yılında Erzurum da düzenlenen UNIVERSIADE oyunlarının ardından bölgenin bu potansiyeli uluslararası platformda da tanınmaya başlamıştır. Bölgede var olan turizm potansiyelinin harekete geçirilmesi için 2011 yılında Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı koordinasyonunda İnovasyona Dayalı Bölgesel Turizm Stratejisi ve Eylem Planı ( ) hazırlanmış ve 2012 yılında yerel aktörlerin katkıları ile uygulamaya konulmuştur. Bölgede turizm sektörünün değer zincirinde yer alan tüm sektörlerle beraber mümkün olan en yüksek sosyoekonomik faydayı sağlaması için bu stratejik eylem planının uygulanması önem arz etmektedir. Tarihi geçmişi, özgün iklimi, coğrafi yapısı ve su kaynaklarıyla farklı turizm tipleri için önemli değer ve varlık potansiyeline sahiptir. Kış sporları açısından Türkiye nin tanınmış kayak merkezlerinden Palandöken Kış Sporları Merkezi bölgede yer almaktadır yılında uluslararası bir organizasyon olan Üniversitelerarası Kış Oyunları UNIVERSIADE ın Erzurum da yapılması ile bölge özellikle kış turizmi konusunda çok önemli bir altyapı ve tanıtım imkânına kavuşmuştur. Bunun yanında, bölgenin sahip olduğu doğal, kültürel ve tarihi değerleriyle turizm çeşitliliğinin artırılması ve turizmin yıl boyuna yayılması amacıyla alternatif ve tematik turizm tiplerinin geliştirilmesine yönelik önemli bir potansiyeli bulunmaktadır. Hâlihazırda doğa ve macera turizmi, tarih ve kültür turizmi ve eko-turizm alanlarında topluma dayalı turizm faaliyetleri yürütülmektedir. Ancak turizmi destekleyen diğer hizmetler sektörünün yeterli düzeyde gelişmemiş olması yerel halkın turizmden elde ettiği gelirin istenen düzeyde olmamasına neden olmaktadır. Mevcut turizm faaliyetlerinde turistik aktivitelerin yetersizliği de turist geceleme sayısını istenenin altına çekmektedir. MEKANA BAĞLI ÖZELLİKLER Bölge geniş yüzölçümü ve engebeli arazi yapısıyla ulaşım imkânları bakımından olumlu özellikler sergilememektedir. Ulaşım altyapısı yıllar itibari ile iyileşiyor olsa da pazara erişilebilirlikte yaşanan zorluklar bölgenin sosyoekonomik gelişmişliğine etki eden önemli 13

30 faktörler arasında sayılmaktadır. Bölgede kuzey güney bağlantısı doğu batı aksı kadar gelişmemiştir. Dolayısıyla bölgenin kuzey ve güneyindeki yerleşimler arasındaki coğrafi erişilebilirlik sınırlıdır. Merkeze ve doğu - batı ana aksına yakın ilçeler coğrafi erişilebilirlik açısından avantajlı konumdadır. Bölge içerisinde nüfus ve erişilebilirlik birlikte ele alındığında bölge içerisinde hizmete erişimin kolay olacağı ilçeler merkez ilçeler dışında ana aksa yakın ve diğer ilçelerin kolay ulaşabileceği ilçelerdir. Bölgede merkez ilçeler dışındaki ilçelerin sosyoekonomik durumlarının bölgeye özgü verilerle değerlendirilmesi (Ekonomik, Demografik ve Eğitim; EDE endeksi) ile elde edilen sıralamada bölgede merkez ilçe dışındaki 27 ilçe 6 kategoriye ayrılmıştır (Tablo 1). Tablo 1. Bölge ilçelerinin sosyoekonomik göstergelere (EDE) göre sınıflaması Oltu Horasan Aşkale, Pasinler Hınıs, İspir Tercan, Karaçoban, İliç, Üzümlü, Çayırlı, Tortum, Refahiye, Karayazı, Narman, Çat Şenkaya, Tekman, Uzundere, Kemah, Kemaliye, Köprüköy, Demirözü, Aydıntepe, Olur, Otlukbeli, Pazaryolu Sınıflamaya göre altı kategoriden ilk dördü (Oltu, Horasan, Pasinler, Aşkale, İspir ve Hınıs) nüfus yoğunlukları, kentli nüfusun fazlalığı, hizmetlere erişim imkânının fazlalığı, kişi başı ortalama kazanç miktarı gibi önemli parametrelerde iyi durumdadır. Beşinci kategori geçiş kategorisi olarak değerlendirilmektedir. Bu kategori orta dereceli gelişmiş ilçe grubunu niteleyen on ilçeyi içine almaktadır. Altıncı grupta yer alan düşük skorlu ilçelerde toplam nüfus yoğunluğu ile kentli nüfus oranları nispeten düşüktür. Bu durum ise ekonomik aktivitelerin yetersizliğine neden olarak ilçelerin kategorisini etkilemektedir. Bölge ilçelerinin sosyoekonomik gelişmişlik seviyeleri ile bu ilçelerin hizmet sunum noktaları olarak erişilebilirlikleri birlikte ele alındığında toplam 4 kategori ortaya çıkmıştır (Tablo 2). Tablo 2. Potansiyel erişilebilirlik (cazibe) ve EDE değerlerine göre gruplama Pasinler, Horasan Hınıs, Aşkale, İliç, İspir Oltu, Tercan Karayazı, Tekman, Tortum, Şenkaya, Köprüköy Karaçoban, Çat, Üzümlü, Narman Pazaryolu, Otlukbeli, Olur, Aydıntepe, Demirözü Kemaliye, Kemah, Uzundere Refahiye, Çayırlı 14

31 Bölge 1. Bölgesel Kalkınma odağı ilçeler; tarımsal ürün üretimi, turizm potansiyeli ve sanayi odakları olma özelliği gösteren ilçelerdir. İlçe merkezi ve kırsal arasında nüfus bakımından makas aralığı açık değildir. Bölge 2. Bölgesel Kalkınma odağı olmaya uygun ilçeler; İlçe genel nüfusu az, aktivite çeşitliliği düşük, maden veya turizm ile gelişen veya gelişebilecek ilçelerdir. Tarım ve hayvancılık faaliyetleri düşük yoğunluktadır. Bölge 3. Tarım ve hayvancılık ürünleri üretim merkezleri; Kırsal nüfusu genelde ilçe merkez nüfusundan fazla, tarımsal üretim konusunda bölgenin en yüksek oranlarına sahip olan ve olabilecek durumda olan ilçelerdir. Bölge 4. Özel kalkınma potansiyeli olan ilçeler; Kırsal ve kentsel nüfus düşük, meyvecilik, hayvancılık, turizm odaklılık ve inovatif yaklaşımlarla nüfusun geri kazanılması çabalarının harcanacağı ve az üretimle değeri yüksek ürün elde etme yoluna gidilecek ilçelerdir. Bölgenin kırsal alanı sosyoekonomik olarak; tarımsal üretimde sürekliliğin ve katma değerin istenen düzeyde olmadığı, turizmde harekete geçirilememiş potansiyele sahip olan ve sosyal açıdan yaşanabilirliğin tam olarak sağlanamadığı bir alan olarak özetlenebilir. Bölgenin kırsalında bitkisel ve hayvansal üretim en önemli uğraştır. İlçelerin tamamının ortak güçlü yanlarından biri bu özellikleridir. Üretilen bitkisel ve hayvansal ürünlerin yüksek katma değerli hale getirilememesi üreticilerin rekabet güçlerini olumsuz etkilemektedir. Tarımsal ürün üreticisi, devlet desteklerinden yararlanma ve ortak iş yapma kültür ve becerisine sahip olma konularında yeterli olmadığı için ürün girdi maliyetlerini azaltamamaktadır. Bu nedenle, genelde küçük ölçekli aile işletmesi olan üreticiler çareyi tarımsal üretimden vazgeçmekte veya bölge dışına göç etmekte aramaktadır. İlçelerde öne çıkan bir diğer potansiyel ise bir iki ilçede nispeten altyapısı tamamlanmış ama geriye kalan tüm ilçelerde potansiyel halinde duran turizme hizmet edebilecek değer ve 15

32 varlıklardır. Bu değer ve varlıklardan yetersiz sosyokültürel ve fiziksel altyapı nedeniyle yerli halk fayda sağlayamamaktadır. Altyapısı nispeten tamamlanmış olan ilçelerde ise tanıtım konusunda etkin faaliyetler gerçekleştirilememektedir. İlçeler özelinde potansiyel olarak değerlendirilebilecek bir diğer özellik ise doğal kaynaklar ve sanayi üretimidir. Genelde alternatif enerji kaynakları (biyogaz, rüzgar, güneş ve jeotermal su), doğal taş, çeşitli madenler ve tuz rezervleri ve atıl bulunan sanayi tesisleri gibi yine sadece potansiyeli olan ve araştırma ve fizibilitesi yapılmamış olan alanlar ilçelerde mevcuttur. İlçeler özelinde sosyal yaşama ve yaşanabilirliğe dair altyapı eksiktir. Bu nedenle, aktivite imkânı bulamayan yerli ve yerleşik halk ilçelerde vakit geçirememekte ve istenilen ekonomik değeri yaratamamaktadır. Bölgede ilçelere göre değişkenlik gösterse de tarım arazisi ve mera; su ürünleri üretiminin gelişimine müsait alanlar; hayvancılıkla uğraşan nüfus; hayvan ve hayvansal ürün; büyükbaş hayvancılıkta damızlık merkezi olabilecek alanlar; arıcılık faaliyetleri; marka olabilecek ve tescili yapılabilecek bitkisel ve hayvansal ürünler; tıbbi - aromatik, endemik bitkiler ve yaban hayatı; doğal ve kültürel meyve ve sebze yetiştiriciliği; organik tarıma uygun alanlar; turizme kazandırılabilecek değer ve varlık potansiyeli (yayla, doğa ve macera, inanç ve mağara turizmi), turizmde marka değeri taşıyan destinasyonlar; kış turizmi için uygun alanlar; jeotermal ve maden suyu kaynakları, maden ve tuz rezervleri; taşa toprağa dayalı hammadde ve sanayi; OSB ve KSS ile cazibe oluşturabilecek alanlar; alternatif enerji potansiyeli (biyogaz, güneş ve rüzgar) olan alanlar; sulama açısından güçlü altyapı; genç nüfus; sermaye birikimi olan alanlar; geliştirilen bağlantı yollarının avantajından yararlanabilecek alanlar önemli potansiyellerdir. Yine ilçeler özelinde değişkenlik gösterse de sosyal aktivite ve hizmet sunum imkanlarının sınırlı oluşu; tarımsal arazi varlığının çok parçalı ve küçük olması; sulama altyapısındaki eksiklikler, bilinçsiz tarımsal üretim; tarımsal desteklerden yararlanılamaması; bitkisel ve hayvansal üretimde sosyal (birlikte çalışma ve işbirliği kültürü) ve teknik altyapının (işleme, depolama ve paketleme tesisleri) eksik oluşu; tarımsal üretici birliklerinin sayıca ve nitelikçe yetersizliği; tarıma dayalı sanayide özel sektör yatırımlarının azlığı; meraların verimsizleşmesi; hayvan ırklarının verimsiz oluşu; tarımsal ürün çeşitliliğinin az oluşu; doğal ve kültürel meyvelerin ve meyve bahçelerinin atıl kalmış olması; seracılık için uygun şartlar olmasına 16

33 rağmen seracılıktan yeterince yararlanılamaması; canlı hayvan pazarının olmayışı; orman varlığından kereste dışında yararlanılamaması; modern tarım ve hayvancılık uygulamalarının (potansiyel olmasına rağmen modern organize hayvancılık bölgelerinin) az oluşu; arı ürünlerinde paketleme, markalaşma ve katma değerli ikincil ürün üretiminin olmayışı; maden ocaklarının kapanması veya işletilmemesi; kentsel alanlardaki düzensizlik; eğitim hizmetleri konusundaki eksikler; yayla, köy ve mezra ile ilçe merkezlerinin ulaşım altyapısının yetersizliği; HES inşaatlarının olumsuz etkileri; sağlık hizmetlerine erişimdeki kısıtlar; katı atık toplama ve depolama sistemi ile kanalizasyon sistemi eksikliği; turizm potansiyelinden altyapı ve tanıtım eksikliği nedeniyle yararlanılamaması problemleri ilçeler özelinde görülmektedir. İlçeler için fırsat olarak görülebilecek konular ise ilçe dışına göç eden STK yapısı ve sermayenin kullanılabilir olması; büyük ölçekli kamu ve özel sektör yatırımlarının (yol güzergahları, barajlar vs.) avantajları; büyük ölçekli kamu yatırımlarının olumlu etkisi şeklinde sıralanabilmektedir. İlçeler özelinde tehdit olabilecek konular ise beşeri sermayenin yetersizliği; sosyal yardımların üretime olan etkisi; HES lerin araziler üzerindeki etkisi; tarım politikalarının değişkenliği; yerel sermayenin bölgede tutulamaması; kız öğrencilerin okula gönderilmemesi; kırsal nüfusun göç etmesi ve yaşlanan nüfusun girişimci olmaması; mevcut nüfusun tarımla uğraşmak istememesi; sosyal sermaye, güven ve ortak iş yapma becerisinin az oluşu; yem fiyatlarının istikrarsız oluşu olarak verilebilir. Bölge sahip olduğu hizmet sunum odakları ile ülke içerisindeki yakın çevresine ve yakın coğrafyasına eğitim, sağlık, kültür ve bilimsel çalışma gibi konularda merkez olabilecek potansiyeldedir. Avrupa nın önemli bir finans, eğitim ve bilimsel araştırma merkezi olan İskoçya nın başkenti Edinburgh çevresi için çekim merkezi olma konusunda bölgede Erzurum a öncülük edebilecek özellikler göstermektedir. Nüfusu 2011 yılı verilerine göre kişi olan Edinburgh un ekonomisi bankacılık, bilimsel araştırma ve eğitim alanlarına odaklanmıştır. Kamu hizmetlerinin yoğunlaştığı kent ayrıca ülkenin önemli üniversitelerinin yer aldığı eğitim merkezi konumundadır yılı verilerine göre kentte yaşayan üniversite öğrencisi sayısı dir. Kentte işgücünün %88 i eğitim, sağlık, finans, teknoloji geliştirme ve diğer 17

34 hizmetler sektöründe istihdam edilmektedir. Ekonomik hayat içinde diğer önemli bir sektör de turizmdir. Sert iklim şartlarına sahip kent, Orta Çağ dan kalma tarihi eserleri, doğal güzellikleri ve her yıl düzenlenen festival ve sanatsal aktivitelerle Britanya Adası nda Londra dan sonra en çok turist çeken yerdir. Turizm istatistikleri incelendiğinde 2011 yılında kente gelen toplam 3,69 milyon turistin %63 lük bölümünü yerli turistler oluşturmaktadır. Bölge için öncü özelliklere sahip bir diğer bölge Fransa ve İspanya arasında Pirene Dağlarının batısında uzanan Andora Prensliği dir. Ortalama m olan ülke dağlık arazi yapısına ve sert iklim özelliklerine sahiptir. Kişi başına düşen gayrisafi gelirin gibi çok yüksek bir değerde olduğu ülkenin ekonomisi turizm ve ticarete dayanmaktadır. Toplam turist sayısının 2010 yılı verilerine göre 9 milyonu bulduğu ülkede temel turistik faaliyet kış turizmi ve alışveriş turizmidir. Ülkede yer alan Grandvalira, Vallnord ve Naturlandia kış turizm merkezleri, 300 km yi bulan pist uzunluğu ve gelişmiş mekanik lift altyapısı ile Avrupa nın önemli kış turizm alanlarındandır. Toplam kişinin istihdam edildiği kış turizm sektöründen yıllık yaklaşık 340 milyon Euro gelir elde edilmektedir. Andora, kış turizminde farklılık yaratan aktivitelere (atlı kızak, kar golfü vb.) sahip bir turizm bölgesidir. Bunun yanında turizm faaliyetlerinin çeşitlendirilmesi ve tüm yıla yayılması konusunda başarılı çalışmalara sahiptir. Ülkede kış turizm merkezleri yaz aylarında golf, dağ bisikleti, kamp alanları gibi alternatif turizm faaliyetleri için kullanılmakta, sağlık turizmine yönelik termal tesisler ve doğa park alanları işletilmektedir. Konaklama tesislerinin kayak merkezleri dışında yer aldığı Andora da 2010 yılında toplam 250 konaklama tesisi bulunmakta olup, yatak kapasitesi dür. Turistin yakın yerleşim alanlarında konaklamasıyla yerel halkın turizmden gelir elde etmesi sağlanmıştır. Kayak merkezlerinin tamamen özel veya özel sektörün ağırlıkta olduğu kamu-özel sektör ortaklığında işletildiği tesislerin yerel halk tarafından kullanılması için özel programlar geliştirilmiş böylelikle halkın turizm faaliyetlerini içselleştirilmesi sağlanmıştır. İspanya nın Pays Vasco bölgesi de taşıdığı bazı özellikler ile bölge için öncü olabilecek niteliktedir. Nüfusu 2011 yılında kişi olan bölgenin ekonomisi demir çelik ve gemicilik sanayisi üzerine kurulmuştur. Ağır sanayinin terk edilmesiyle bölgede ekonomik çeşitliliği artırmak adına turizm altyapısının ve kapasitesinin geliştirilmesine yönelik faaliyetler yürütülmektedir. Bu kapsamda bölgede yer alan şehirlerin tarihi, kültürel, sanatsal 18

35 ve gastronomik değerleri ile doğal güzellikleri turizmin hizmetine sunulmuştur. Bölgede turizm sektörüne özel yükseköğretim ve özel teknik eğitim kurumları kurulmuş, bölgesel yönetim ile bölgesel kalkınma ajansı tarafından sektörün gelişimine yönelik politikalar uygulamaya başlanmıştır. Bölgeye 2012 yılında gelen toplam turist sayısı kişi olup bunun %65 ini yerli turistler oluşturmaktadır. TRA1 Düzey 2 Bölgesi içinde Erzurum kamu ve özel sektör hizmetlerinin merkezinde, işgücünün %46 sının hizmetler sektöründe istihdam edildiği ve mevcut güçlü üniversiteleriyle yoğun öğrenci nüfusuna sahip ticaret ve öğrenci kentidir. İlde mevcut kış turizm faaliyetlerinin yanında tarih ve doğa turizmi gibi alternatif turizm faaliyetleri de gelişmektedir. TRA1 Bölgesi kış turizmi açısından önemli bir potansiyele sahiptir. Türkiye nin önemli kış turizm merkezlerinden Palandöken Kış Turizm Merkezi nin yer aldığı Erzurum, 2011 UNIVERSIADE Kış Oyunlarının ardından güçlü bir kış turizm altyapısına kavuşmuştur. Bu arada Erzincan da 2012 yılında Ergan Dağı Kış Turizm Merkezi işletmeye girmiştir. Kış turizm faaliyetlerinin çeşitlendirilmesi, yerel halkın turizmden gelir elde etmesi ve turizmin tüm yıla yayılmasına yönelik Andora da yürütülen başarılı çalışmalar bölge için örnek olacak niteliktedir. Pays Vasco Bölgesi, İspanya nın turizmde gelişmiş diğer bölgeleri arasında kendisine yer bulma çabası ve bölge gelişiminde turizme ağırlık vermesi açısından TRA1 Bölgesi ile benzerlik göstermektedir. Ayrıca her iki bölgede sunulan turizm ürünlerinin ve turistik aktivitelerin benzerliği söz konusudur. Ancak Pays Vasco Bölgesi, turizm alanında inovasyon ve teknoloji altyapısının geliştirilmesi ve sektör ile ilgili bilgi birikiminin yaygınlaştırılmasına yönelik üniversite, özel sektör ve kamu kurumu işbirliklerinin sağlanması konularında gelişmiştir. Turizm hizmetlerinin standardizasyonunun sağlanması, teknoloji altyapısının geliştirilmesi ve turizm kümelenmesinin oluşturulmasına yönelik kurulan sistemlerin TRA1 Bölgesi turizmi için örnek nitelik taşıdığı düşünülmektedir. TRA1 Bölgesi için mevcut potansiyellerin kalkınma amaçlı kullanımı konusunda örnek teşkil edecek uygulamalara sahip bölgeler incelendiğinde ekonomik çeşitliliğin geliştirilmesi adına turizm sektörünün önemli bir yer tuttuğu görülmektedir. Bununla beraber, ele alınan 19

36 bölgelerde turizm geçmişte önemli bir süre devam eden farklı ekonomik sektörlerin oluşturduğu belirli bir sermaye birikimi üzerine altyapının oluşturulmasıyla başarılı olmuş bir sektör olarak görülmektedir. TRA1 Bölgesi bu bakımdan ele alınan iki bölgeden (Edinburg ve Pays Vasco) farklı olsa da Andora ya daha çok benzemektedir. Andora modelinde sermaye birikimi önceden sağlanmamış olsa da turizmle senkronize biçimde ticaret etkili biçimde geliştirilmiştir. Bütün bunlar ele alındığında, TRA1 Bölgesi için turizm sektörünün tek başına geliştirilerek kalkınmaya motor görevi görebileceği mümkün görünmemektedir. Bu nedenle turizm sektörünü eş zamanlı olarak destekleyebilecek, sermaye birikimi oluşturabilecek, turizmin hizmetine sokabileceği ürünleri olabilecek bir sektörün daha bölgede geliştirilmesi için çaba harcanmalıdır. Bu sektör ilk etapta zaten bölgede var olan potansiyeli ve uğraşan nüfus itibariyle hayvancılık sektörüdür. Bunun yanında bitkisel üretim de ürün sunumu yapabilecek durumda olan bölgenin katma değeri yüksek, yerel, geleneksel ve marka ürünler oluşturarak turizmin hizmetine sunabilmesi ön görülmektedir. TRA1 Bölgesi ile yine öncü bölgeler kıyaslandığında her üç bölgede de en önemli unsurun insan faktörü olduğu görülmektedir. Her üç alanda da yerel halkın çok sıkı işbirlikleri yürüttükleri bunu kurumsal ve profesyonel olarak yaptıkları gözlenmektedir. Mesleki ve sosyal anlamda sivil toplum birliktelikleri, ortak karar alma ve iş yapma kültür ve becerileri, özel sektörün organize olma kabiliyeti bu bölgelerde üst düzeydedir. Bu birliktelik sağlandığında kaliteli insan kaynağı için ortak eğitimler, ortak hareket ederek mal ve hizmetlerin daha düşük maliyetle ancak yüksek karlılıkla sunumu mümkün olmuştur. Yerel yönetimler, özel sektör STK ları ve merkezi idarenin temsilcileri arasında oluşturulan çok sıkı bir işbirliğinin varlığı göze çarpmaktadır. Bu işbirliği vasıtasıyla büyük ölçekli marka projeler uygulanarak hem turizm hem de ağır sanayi dışındaki daha çok bilgiye dayalı sektörlerde yatırım yapılmıştır. Bu açıdan bakıldığında TRA1 Bölgesi de altyapı yatırımları açısından merkezi bütçeden önemli derecede pay alabilmektedir. Bu konuda bölgede eksik olan kısım yerel yönetimlerin ve bölge sivil inisiyatifinin girişimcilik örneği gösterememesidir. Öncü bölgelerde önemli bir özellik de üretilen az miktardaki malın katma değerinin yüksek oluşu ve daha çok bilgi ve danışmanlık hizmetlerinin oturtulmuş olmasıdır. Bu durumda ise TRA1 Bölgesi nde bu yönde bir uygulama için altyapının da oluşturulması gerekecektir. 20

37 3. PLAN YAKLAŞIMI TRA1 Bölgesi özelinde mal ve hizmet üretimi, bu üretimin kaliteli ve katma değerli hale getirilmesiyle değerinde kazanç elde edilmesi ve yaşam şartlarının iyileştirilmesi ve toplum refahının yükseltilmesi konularının odağında insan faktörü yer almaktadır ve insan bütün bu konuların ortak bileşeni olarak değerlendirilmektedir. Bu açıdan bakıldığında, bölgede insan üretim için kaynak, nitelikli kazanç için sosyal sermaye ve yaşam için de odak olarak kabul edilmektedir. Bölgede mal ve hizmet üreten (üretken) sektörler olan tarım, turizm, sanayi ve diğer hizmetler sektörlerinde kaliteli insan kaynağı olmadan nitelikli üretimin olmayacağı, nitelikli üretimin kazanca dönüşebilmesi için düşük maliyetin ve yüksek karlılığın sağlanması açısından sosyal sermayenin geliştirilmesi gerekliliği ve son olarak da bölgede ekonomik ve sosyal canlılığı sağlamak ve sürdürmek için odağına insanı koyan ve iç ve dış çevresine yönelik cazibesi olan yerleşim mekanlarına sahip bir bölgenin oluşturulması gereklidir. Bu bakış açısı şematik olarak Şekil 2 de gösterilmiştir. Bütün değerlendirmeler göz önüne alındığında, bölgede sosyoekonomik kalkınmaya katkı sağlayacak bir planlama yaklaşımında insanları üretme konusunda daha fazla performans harcamaya, üretilen ürünlerin değerinde pazarlanmasını sağlamaya ve bölgenin tamamında yerleşim yerlerinde yaşanabilirlik göstergelerini iyileştirmeye yönelik kurguların olması gerektiği görülmektedir. Bu anlayışın mekana yansıması merkez ilçeleri hizmet sunum merkezleri kabul ederek diğer ilçelere sosyo-ekonomik göstergeleri ve erişilebilirliklerine göre fonksiyon yüklemek şeklindedir. Buna göre ilçeler kalkınma odağı ilçeler, kalkınma odağı olmaya uygun ilçeler, başta hayvancılık olmak üzere tarımsal üretim merkezleri ve özel kalkınma potansiyeli olan ilçeler şeklinde kademelenmiştir. 21

38 Şekil 2.Plan yaklaşımı 22

39 4. VİZYON Yüksek irtifa ve bozulmamış doğal yapıdan kaynaklanan ayırt edici özelliklere sahip tarımsal ürün miktarını artırmış; ürettiğini katma değerini yükseltecek şekilde işleyerek değerinde pazarlayan; kaliteli ve çeşitli hizmet sunumu ile iç ve dış yakın coğrafyası için çekim merkezi olmuş; yaşanabilirliği yüksek bir bölge olmak. 5. GELİŞME EKSENLERİ Bölgenin belirlenen vizyonu yakalayabilmesi için benimsenen gelişme eksenleri; Eksen 1. Başta nitelikli ve ayırt edici özellikteki ürünler olmak üzere tarımsal üretimin miktar ve kalitesinin artırılması Eksen 2. Bölgede üretilen hammaddenin işlenerek katma değerli ürün haline getirilmesi Eksen 3. Sunduğu kaliteli ve çeşitli hizmetler ile bölgenin yakın ve uzak coğrafyası için bir sunum merkezi haline gelmesi Eksen 4. Bölgenin yaşanabilirliğinin artırılması 23

40 Şekil 3. Vizyon 24

41 EKSEN 1. BAŞTA NİTELİKLİ VE AYIRT EDİCİ ÖZELLİKTEKİ ÜRÜNLER OLMAK ÜZERE TARIMSAL ÜRETİMİN MİKTAR VE KALİTESİNİN ARTIRILMASI TRA1 Düzey 2 Bölgesi tarımsal üretim açısından başta hayvansal ürün üretiminin yoğunlaştığı bir bölge olarak ülke içerisinde ayırt edici bir özelliğe sahiptir. Bölge, üretim miktarı az olmasına rağmen bozulmamış doğası ve yüksek irtifadan kaynaklanan tarımsal ürün kalitesi ile de ön plana çıkmaktadır. Bununla beraber, üretilen ürünlerin işlenmeden ve muhafaza işlemlerine tabi tutulmadan değerinde pazar bulamaması en önemli sorun olarak görülmektedir. Bu sorunla baş etmek için özel sektör yatırımlarının bölgede üretilen tarımsal hammaddeyi işleyerek ya da dayanıklı hale getirerek pazarlaması ve üreticinin de bu faaliyetten payını alması gerekmektedir. Bu amaçla bölgede özel sektör işletmelerinin tam kapasite ile çalışmalarının sağlanması için bölgede yeterli kalitede ve miktarda üretim yapılması ve bir kapasite oluşturması gerekmektedir. Bölge üreticisi profesyonel üretimden uzak tamamen geçimlik üretim yaptığı için rekabet avantajı sağlayamamaktadır. Bu anlatılanlar ışığında, bölgede tarımsal üretimden yüksek kazanç elde etmek için iki yaklaşım öngörülmektedir. Bunlardan birincisi bölgede üretimi az olan kaliteli ürünlerin değerinde pazarlanması, ikinci yaklaşım ise üretim miktarının işleme ve muhafaza tesislerini tam kapasiteyle çalıştıracak düzeye getirilmesidir. Bu yaklaşımlardan yola çıkarak bölgede kaliteli, yeterli ve sürekli tarımsal üretim için sosyal ve teknik altyapının iyileştirilmesine öncelik verilmedir. 25

42 Öncelik 1. Kaliteli, yeterli ve sürekli tarımsal üretim için sosyal altyapının iyileştirilmesi Bölgede başta hayvancılık olmak üzere profesyonel anlamda tarımsal üretim yapılmamaktadır. Yaygın olan üretim tipinde ise ekonomik getiri yetersiz, verimlilik az ve girdi maliyetleri yüksektir. Bölgede üreticinin bilinç düzeyi düşük ve birlikte çalışma kültürü zayıftır. Mevcut üretici birlikleri ve kooperatifler etkin biçimde çalışmamaktadır. Bölgede kırsal kesimde tarımla uğraşan nüfusun azalması tarım girişimcisini sayı ve nitelik olarak olumsuz etkilemektedir. Gençlerin tarımsal üretime yönelmemesi tarımda istihdam edilen nüfusun yaş ortalamasını artırmaktadır. Bu sorunların çözümü için başta sektörün insan kaynağının geliştirilmesi amacıyla üreticinin teknik kapasitesinin ve niteliğinin artırılması; üreticiler arasında örgütlenmenin ve işbirliği kültürünün geliştirilmesi ve bölgede tarımsal girişimciliğin ve girişim sayısının artırılması gerekmektedir. Tedbir 1.1 Üreticinin teknik kapasitesinin ve niteliğinin artırılması Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. Üreticilerin bilinçlendirme ve bilgi artırımı için eğitilmesi ve modern tarım uygulama örnekleri görmesi Tarım danışmanlığı sisteminin yaygınlaştırılması Üreticiler arasında sözleşmeli üretim ile ilgili bilinç ve farkındalık oluşturulması Çobanlık mesleğinin şartlarının iyileştirilmesi, nitelikli çoban yetiştirilmesi Teknik yetiştiricilik ve üretim, hastalıklar, hayvan besleme ve sağlık takipleri, tarımsal destekler ve proje hazırlama konularında teknik destek ve danışmanlık hizmetleri verilmesi Tıbbi aromatik bitkiler konusunda yerli halkta bilinç oluşturulması Üreticilerin yem bitkileri yetiştiriciliği, mera kullanımı, hayvan besleme, kaba yem kalitesi ve önemi, yem bitkileri tarımı ve teknikleri, yem konserve teknikleri konularında bilinç artırma faaliyetlerine tabi tutulmaları Mevcut işletmelerin kurumsallaşma, markalaşma, tescil ve patent, pazarlama ve Ar- Ge konularında geliştirilmesi Tedbir 1.2 Örgütlenmenin ve işbirliği kültürünün geliştirilmesi Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. Var olan üretici birlik ve kooperatiflerinin etkin biçimde çalışmasının sağlanması 26

43 Bölgede ürün (örneğin organik et, organik kuru fasulye, organik çilek), havza ve köy bazlı üretici birliklerinin oluşturulması suretiyle yeni örgütlenmelerin teşvik edilmesi Ortak tarımsal ürün toplama, depolama, işleme ve paketleme konusunda üreticiler arasında işbirliklerinin geliştirilmesi Üreticiler arasında profesyonel ortaklıklar kurulması ve profesyonel işletmecilik fikrinin yaygınlaştırılması Tedbir 1.3 Bölgede tarımsal girişimciliğin ve girişim sayısının artırılması Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. Bölgede gençlerin tarımsal üretime ilgi göstermesi ve tarımla uğraşan nüfusun yaş ortalamasının düşürülmesi amacıyla bütün tarımsal üretim kollarında genç üreticilere ve girişimcilere özendirici programların düzenlenmesi Bölgedeki tarımsal işletmelerin yönetim becerilerinin ve kurumsal yetkinliklerinin eğitim ve danışmanlık hizmetleri ile geliştirilmesi Tarımsal işletmelerin finansman kaynaklarına erişimlerinin artırılması Üreticilerin eğitim, bilinç ve görgü artırımı gezileri ve uygulamalı anlatımlarla modern üretim tekniklerinden haberdar edilmesi Öncelik 2. Kaliteli, yeterli ve sürekli tarımsal üretim için teknik altyapının iyileştirilmesi Bölgede mevcut durumda özellikle hayvansal ürünlerin elde edilmesi, depolanması ve işlenmesine yönelik fiziki altyapı yetersizliklerinin yanında bazı alanlarda var olan altyapının koordine edilememesinden kaynaklı problemler mevcuttur. Buna ilaveten, organik tarım, bölgenin avantajlı olduğu tohumculuk, arı ürünlerinin ikincil ürünlere dönüştürülmesi, su ürünleri, tıbbi aromatik bitkiler ve yem bitkileri sektörlerinde yeni, katma değerli ve ayırt edici özellikteki ürünlerin elde edilmesi için gerek altyapı eksiklikleri gerekse de Ar Ge faaliyetlerinin birkaç kamu kurumu dışında yok denecek kadar az olması da bölgede gözlemlenen en önemli sorunlardır. Bu problemlerin çözümüne yönelik olarak bölgede tarımsal hammaddenin üretilmesi, toplanması, taşınması ve işlenmesine yönelik alt yapı ve organizasyon eksikliklerinin giderilmesi; tarımsal üretime yönelik araştırma, fizibilite, envanter ve strateji geliştirme çalışmalarının yapılması; sözleşmeli tarımsal üretimin ve ayırt edici tarımsal ürün üretiminin ve yenilikçi uygulamaların bölgede yaygınlaştırılması gerekmektedir. 27

44 Tedbir 2.1 Tarımsal hammaddenin üretilmesi, toplanması, taşınması ve işlenmesine yönelik alt yapı ve organizasyon eksikliklerinin giderilmesi Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. Süt toplama, nakil ve depolama ekipmanları, canlı hayvan kesimhaneleri gibi hammaddenin standartlar dahilinde, bozulmadan toplanacağı ve işleme merkezlerine ulaştırılacağı altyapının sağlanması Mevcut hayvan barınaklarının modernizasyonu Canlı hayvan pazarlarının ihtiyaç duyulan alanlarda kurulması Mera ıslahı çalışmalarının yapılması Modern organize hayvancılık bölgelerinin oluşturulması Arı ürünleri, tıbbi aromatik bitkiler ve meyveler de dahil tarımsal ürünleri toplama, depolama, işleme, paketleme ve katma değerli ürün haline getirme konusunda altyapının oluşturulması ve var olan altyapının koordine edilmesi Seracılığa uygun alanlarda seracılık altyapısının oluşturulması Atıl durumda bulunan meyve bahçelerinin yenilenmesi ve üretime dahil edilmesi Organik tarım sertifikasyon ve tescilleme çalışmaları için kamu ve özel tam teşekküllü laboratuvarların sayı ve kalitesinin artırılması Organik ürün havzalarına veya ekoköylere ait üretici birliklerinin ürün satış noktalarının oluşturulması Doğal ve organik ürün pazarlarının belediyeler tarafından kurulması Bölgede su ürünlerinin yıl boyunca pazarlanabilmesi için işleme teknolojilerinin ve soğuk hava depolarının oluşturulması Su ürünlerinde yavru üretimine ve işlenmiş ürünlere olanak sağlayacak altyapının oluşturulması Tedbir 2.2 Tarımsal üretime yönelik araştırma, fizibilite, envanter ve strateji geliştirme çalışmalarının yapılması Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. Kaba yem ofisi ve borsası kurularak kaba yem planlamasının yaygınlaştırılması Bölgenin yabani meyveleri ve tıbbi aromatik bitki potansiyeli, bitki türleri ve sektöre hizmet edecek öncü türlerin belirlenmesi ve üretim planlamasının yapılması 28

45 Bölgede arı ürünleri araştırma geliştirme ve apiterapi uygulama merkezi ve laboratuvarının kurulması Arı ürünlerinin işlenerek kozmetik, ilaç sanayi vb. alanlarda kullanılacak ikincil ürünlere dönüştürülmesi ile ilgili araştırma ve fizibilite çalışmasının yapılması Bölgede belirlenecek bazı havzaların organik üretim havzası olarak markalaştırılması Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi İnovasyona Dayalı Turizm Stratejisi ve Eylem Planı kapsamında üç ilde belirlenen model eko-köylerin eko-turizm vurgusu ile tasarlanması Özellikle Çoruh havzası başta olmak üzere örnek entegre organik tarım işletmelerinin kurulmasına yönelik araştırma ve projelendirme çalışmalarının yapılması Bölgedeki su ürünleri yetiştiriciliği çeşitliliğinin artırılması ve Ar-Ge çalışmalarının güçlendirilmesi Tedbir 2.3 Sözleşmeli tarımsal üretimin bölgede yaygınlaştırılması Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. Bölgede sözleşmeli üretime uygun tarımsal aktivite ve alanların tespit edilmesi Sözleşmeli üretim yaptıran firmalara bölge potansiyelinin tanıtılması Üretici ve firmalar arasında oluşturulabilecek işbirliklerinin desteklenmesi Tedbir 2.4 Ayırt edici tarımsal ürün üretiminin ve yenilikçi uygulamaların bölgede yaygınlaştırılması Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. Üretim yapılan alanın şartlarına uygun hayvan ırklarının yaygınlaştırılması Arı ürünlerinin botanik orijinli ürün tanımlaması ile üretilmesinin sağlanması Alternatif ürün arzı, kapalı yaylacılık, mandacılık gibi yenilikçi uygulamaların yaygınlaştırılması Silaj ve silajlık bitkisel üretimin yaygınlaştırılması Bölgenin doğadan toplanan organik ürün potansiyelinin değerlendirilmesi Bölgede tohum üretiminin ve ürünlerden tohumluk eldesinin yaygınlaştırılması 29

46 EKSEN 2. BÖLGEDE ÜRETİLEN HAMMADDENİN İŞLENEREK KATMA DEĞERLİ ÜRÜN HALİNE GETİRİLMESİ TRA1 Düzey 2 Bölgesi son yıllarda ulaşım altyapısının iyileşmesi ile gerek limanlara gerekse hedef pazarlara erişim açısından avantajlı bir konuma gelmiştir. Bölge ürettiği tarımsal ve özellikle taşa toprağa dayalı hammaddesini işlemeden bölge dışına pazarlamaktadır. Yatırım altyapısının eksikliği, teknoloji üretimi ve kullanımındaki yetersizlik, nitelikli işgücü noksanlığı, mevcut işletmelerin gelenekçi yönetim ve organizasyon yapıları bölgeden elde edilen hammaddenin katma değerli ürün haline getirilmeden pazara sunulmasına neden olmaktadır. Ulaşım altyapısındaki iyileştirmelere rağmen bölgenin konum olarak uzaklığı mevcut işletmelerin pazar alanını yakın çevreyle sınırlı tutmuş ve ulusal ve uluslararası alanda rekabet edebilirliklerini azaltmaktadır. Pazarın dar olması üretilen ürün çeşitliliğini sınırlandırmaktadır. Bölgenin rekabet edebilirliğinin artırılması için katma değerli ürün üretilmesini mümkün kılacak sanayi altyapısının geliştirilmesi gerekmektedir. Bu kapsamda bölgeye işleme ve imalat sanayi yatırımlarının çekilmesi, bölgenin sermaye birikiminin bölge içerisinde yatırıma dönüştürülmesi, Ar-Ge, yenilikçilik ve teknoloji kullanım seviyesinin yükseltilmesi ve katma değeri yüksek ürünlerin değerinde pazarlanması öncelikli müdahale alanlarıdır. 30

47 Öncelik 3. Bölgeye işleme ve imalat sanayi yatırımlarının çekilmesi Bölgede kurulu sanayi işletmelerinin büyük bir kısmı sınırlı sermayeye sahip ve daha çok öz kaynağa dayalı yatırım yapma çabası içerisindedir. Sermaye yetersizliği işletmeler tarafından yeni yatırımların yapılmasını ve yüksek teknoloji teminini engellemektedir. Düşük teknoloji kullanımı ise ürün kalitesi ve maliyetini olumsuz etkileyerek bölgedeki firmaların pazarlama ve rekabet gücünü zayıflamaktadır. Genellikle yerel ve bölgesel talebe yönelik üretim yapan bölgedeki işletmeler, sermaye yetersizliği nedeniyle bölge dışından gelen rekabete karşı koyamamakta ve ulusal ekonomideki dönemsel durgunluklardan olumsuz etkilenmektedirler. Bölgedeki işletmelerin daha etkin faaliyet sürdürmelerine ilave olarak bölge dışından potansiyel yatırımcıların da bölgeye çekilmesi önemlidir. Bu amaçla, bölgenin sanayi yatırımları açısından ortamının iyileştirilmesi gerekmektedir. Bu nedenle, mevcut OSB lerin altyapı eksikliklerinin giderilmesi, yeni yatırımcıya yatırım alanlarının tespit ve tahsis edilmesi, yatırım yapılabilecek uygun sektörler, bu sektörlerdeki mevcut durum, sağlanabilecek finansal destekler gibi konularda yatırımcılara yol gösterecek bilgi alt yapısının oluşturulması önem arz etmektedir. Bu kapsamda, bölgede yatırımı çekecek sanayi altyapısının geliştirilmesi, yatırım yapacak işletmelere yol gösterecek bilgi altyapısının oluşturulması ve bölgenin sanayi yatırımı imkânlarının ulusal ve uluslararası alanlarda tanıtılması öncelikle ele alınması gereken alanlardır. Tedbir 3.1 Bölgeye yatırımı çekecek sanayi altyapısının geliştirilmesi Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. Hem yerli hem de bölge dışı potansiyel sanayi yatırımcısına uygun yatırım yerleri sunabilmek amacıyla bölgede yer alan organize sanayi bölgeleri ile küçük sanayi sitelerinin geliştirilmesi ve altyapıların iyileştirilmesi Atıl haldeki sanayi tesislerinin, kamu binalarının ve eski yatırımların işler hale getirilmesi ve aktive edilmesi Başta Oltu ve Hınıs olmak üzere bölgesel büyüme ve sunum merkezi niteliği gösteren ilçelerde KSS ve OSB altyapısının geliştirilmesi ve ilave yatırımlara gidilmesi Bölgede mevcut olan doğal taşlardan (Tercan, Bayburt, Narman taşı vd.) işlenmiş ürün olarak yararlanılması açısından tesisleşmenin sağlanması 31

48 Tedbir 3.2 Bölgeye yatırım yapacak işletmelere yol gösterecek bilgi altyapısının oluşturulması Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. Bölgenin mevcut imkânlarının ve potansiyellerinin değerlendirerek bölgeye çekilmek istenen hedef sektörlerin ve uygun yatırım alanlarının belirlenmesi Bölgenin il ve ilçe düzeyinde yatırım yapılabilecek alanların envanterinin çıkarılması ve OSB, KSS, diğer sanayi bölgelerindeki imkânlar tespit edilmesi Bölgenin potansiyeli olan ancak henüz yeterli yatırım yapılmamış alanlarının fizibilite etütlerinin hazırlanarak proje bazında yatırımcıya tanıtılması yeni yatırımların çekilmesi Bölgede ilçeler özelinde varlığı bilinen başta madenler olmak üzere maden suyu, yer altı su kaynakları, tuz rezervleri ve termal su gibi doğal kaynakların özel sektör yatırımlarıyla değerlendirilebilmesi için bu kaynakların rezerv durumları, kullanılabilirlikleri ile ilgili saha, fizibilite ve strateji geliştirme çalışmalarının yapılması Bölge genelinde alternatif enerji kaynakları (başta rüzgar, güneş ve biyogaz) ve üretim imkanları ile ilgili araştırma, fizibilite ve strateji geliştirilme çalışmalarının hazırlanması Tedbir 3.3 Bölgenin sanayi yatırımı imkânlarının ulusal ve uluslararası alanlarda tanıtılması Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. Bölgedeki yatırım fırsatlarının kamu, özel sektör ve sivil toplum kuruluşları işbirliği ile tanıtılması Bölgede yerli ve yabancı işadamlarına yönelik bölge yatırım potansiyellerini tanıtacak ve işbirliği yapılmasına olanak sağlayacak ulusal ve uluslararası organizasyonlar düzenlenmesi Bölgeyi ulusal ve uluslararası düzeyde tanıtacak panel, konferans, sempozyum ve fuar gibi organizasyonların düzenlenmesi Öncelik 4. Bölgenin sermaye birikiminin bölge içerisinde yatırıma dönüştürülmesinin sağlanması Bölge sanayisinin gelişmesi ve rekabet gücünün arttırılması mevcut işletmelerin desteklenmesinin yanında büyük ölçüde yeni girişimlerin oluşturulmasına bağlıdır. Bölgede belirli bir sermaye birikimi oluşturan müteşebbisler bölgeye yatırım yapmaktan kaçınmaktadırlar. Bölgede oluşturulan sermayenin yatırıma dönüştürülerek bölgede tutulabilmesi bölgede potansiyel girişimcilerin nitelik, nicelik ve başarısına bağlıdır. Bunun 32

49 yanında düşük sermayeli işletmelerin yeni yatırımlara girişebilmesi ise ancak bir araya gelerek ortak hizmet almaları, ortak yatırım yapmaları ve ortak pazarlama ağları kurmaları ile mümkündür. Bununla beraber, bölgede ortak iş yapma kültürünün zayıflığı yatırım sermayesinin birikmesi adına önemli bir tehdittir. Bölgenin girişimcilik kültürünün geliştirilmesi ve ortak çalışma kültürü ve işbirliği ağlarının oluşturulması ile bölge içerisindeki sermayenin yatırıma dönüştürülmesi mümkün olabilecektir. Tedbir 4.1 Bölgenin girişimcilik kültürünün geliştirilmesi Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. Bölgede gelişme gösteren sektörlerde yeni işletmelerin oluşmasının desteklenmesi ve var olan işletmelerin güçlendirilmesi Bölgede girişimciliğin özendirilmesi için girişimci adaylarına eğitim, danışmanlık, başlangıç sermayesi, kredi garantisi, yer temini ve bilgi kaynaklarına erişim alanlarında destek sağlanması Bölgede mesleki eğitim veren okullar başta olmak üzere ilk, orta ve yükseköğretim ile ustalık eğitiminde girişimcilik konusunda zorunlu veya seçmeli uygulamalı girişimcilik eğitimi verilmesi Girişimcilerin kuracakları yeni işletmeler için iş yeri mekânı, ofis hizmetleri, eğitim ve danışmanlık gibi hizmetler sunarak büyümelerinin sağlanması Bölgesel potansiyeli ve yerel işgücü piyasası özelliklerini dikkate alan ve yerel düzeyde ekonomik dönüşümü destekleyen girişimcilik kuluçka merkezi modellerinin (girişimpark-üretim içermeyen girişimlere yönelik, girişim ofis-kent merkezinde üretim içermeyen girişimlere yönelik, girişim akademi-üniversiteler bünyesinde öğrenci ve akademisyenlere yönelik) bölgede yaygınlaştırılması Bölgede yatırım yapmanın avantajları konusunda yerel sermaye sahiplerinin bilinçlendirilmesi (teşvikler ve muafiyetler) Tedbir 4.2 Ortak çalışma kültürü ve işbirliği ağlarının oluşturulması Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. Bölge firmalarının tedarik, pazarlama, düşük kapasite kullanımı, rekabet gücü zayıflığı, finansman başta olmak üzere tek başlarına çözümünde zorlandıkları ortak sorunlara ortak çözümler üretmek için işbirliği ağlarının ve kümelenmelerin oluşturulması Ortak kullanıma yönelik altyapıların tesis edilmesi ve komşu bölgelerle işbirliğine gidilmesi 33

50 Bölgedeki işletmelerin gelişmesini desteklemek ve rekabet güçlerini artırmak üzere özel sektör, üniversite ve kamu kuruluşları ile yerel aktörleri kapsayan işbirliği ağlarının oluşturulması Öncelik 5. Bölgenin Ar-Ge, yenilikçilik ve teknoloji kullanım seviyesinin yükseltilmesi Bölge sanayisinde teknoloji kullanım düzeyi istenen seviyede değildir ve geleneksel sanayi olarak da adlandırılan tarıma ve doğrudan hammaddeye dayalı düşük teknoloji gerektiren bir üretim yaygındır. Bölge imalatçısının hitap ettiği pazarın darlığı ve ürün çeşitliliğine olan talebin azlığı bölgede Ar Ge ve yenilik kapasitesinin gelişmemesine neden olurken işletmelerde hüküm süren gelenekçi yapının da etkisiyle Ar Ge ve yenilikçilik bir ihtiyaç olarak görülememektedir. Bunun yanında, kurulu bulunan işletmelerin ürün çeşitliliğini ve kalitesini artırarak değişen dünya şartlarında rekabet etmeleri için Ar-Ge ye ihtiyaçları olsa da bu ihtiyaçlarının giderilmesine yönelik bilinç ve teknoloji kullanım düzeyinin yetersizliği, araştırma merkezlerinin eksikliği ve üniversite-sanayi işbirliğinin düşük olması ciddi problemlerdir. Bu problemlerin çözümü açısından bölgede araştırma merkezlerinin altyapılarının geliştirilmesi, üniversite sanayi işbirliğini sağlayacak modeller geliştirilmesi ve firmaların Ar-Ge ve yenilik konularında bilinçlendirilerek güncel trendleri ve sektörel yenilikçi modelleri takip etmeleri sağlanarak teknoloji kullanım düzeylerinin artırılması öncelikli olarak ele alınması gereken konulardır. Tedbir 5.1 Bölgede araştırma merkezlerinin altyapılarının geliştirilmesi Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. Bölgenin yenilikçilik kapasitesini geliştirmek amacıyla bölgedeki araştırma altyapılarının (üniversite, teknoloji geliştirme bölgesi, araştırma merkezleri) kurumlar arası eşgüdüm içinde geliştirilmesi Üniversitelerde bölgenin sanayi ihtiyaçlarını ve yerel özelliklerini de dikkate alan tematik olarak yapılanmış araştırma merkezlerinin yaygınlaştırılması Tedbir 5.2 Üniversite sanayi işbirliğinin sağlanması Bölgede Ar-Ge ve yenilik faaliyetlerini kendi bünyesinde gerçekleştiren KOBİ lerin üniversite ve araştırma kurumlarıyla ortak proje üretme kapasitesinin artırılması Bölgedeki işletmeler ve üniversiteler arasındaki işbirliğinin arttırılması için işletmeler ve üniversitelerin bir araya gelmesini sağlayacak mekanizmaların geliştirilmesi 34

51 Sanayicilerin ihtiyaçlarına cevap verecek temel ve uygulamalı araştırma projelerinin teşvik edilmesi ve üniversite-sanayi arasında eğitim-staj faaliyetlerinin yaygınlaştırılması Tedbir 5.3 Firmaların Ar-Ge ve yenilik konularında bilinçlendirilerek güncel trendleri ve sektörel yenilikçi modelleri takip etmeleri sağlanarak teknoloji kullanım düzeylerinin artırılması Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. Bölgede yer alan işletmelerin Ar-Ge ve yenilik yapabilme yetkinliğinin geliştirilmesi amacıyla KOBİ Ar-Ge ve yenilik destekleri ile fikri ve sınai mülkiyet hakları konusunda bilgiye ulaşımlarının kolaylaştırılması, bilgilendirme faaliyetlerinin yaygınlaştırılması Bölge işletmelerinin ulusal ve uluslararası kurum ve kuruluşlarca verilen Ar-Ge ve inovasyon konusundaki desteklerden daha aktif şekilde faydalanması Bölgede yer alan işletmelerin kendi Ar-Ge birimlerini kurmaları yönünde teşvik edilmesi İmalat sanayinde modernizasyon ve teknoloji transferinin desteklenmesi Öncelik 6. Katma değeri yüksek ürünlerin değerinde pazarlanması Bölgede üretilen ürünün değerinde pazarlanabilmesi için bölgenin hedef pazarının geniş, ihracat kültürünün oturmuş ve ürün markalaşmasının sağlanmış olması gereklidir. Bölge sanayisi çoğunlukla iç pazara yönelik üretim yapmaktadır. Bölgedeki firmaların büyük çoğunluğunun dışa açılma derecesi istenilen seviyede değildir. Bölgede dış ticaret konusunda tecrübe ve bilgi eksikliği bulunmaktadır. Bölgede markalaşma düzeyi yeterli seviyede değildir. Bölgede doğal yollarla üretilen ve kalite açısından da iyi olan ürünlerin pazarlarda yer bulabilmesi ve kolay pazarlanması için insanların güvenini kazanmış ve belirli standartları karşılayan markaların oluşturulması gerekmektedir. Bölgenin dış ticaret kapasitesinin, markalaşma kültürünün ve alternatif pazar ağlarının ve pazarlama yöntemlerinin geliştirilmesi bölgede ürün pazarlaması konusunda öncelikli alanlardır. Tedbir 6.1 Bölgenin dış ticaret kapasitesinin geliştirilmesi Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. İşletmelerin ihracata başlama, hedef yurt dışı pazar sahasını genişletme ve bu pazarlardaki rekabet gücünü artırma konularında desteklenmesi 35

52 Bölgede ihracat yapan ve ihracat potansiyeli bulunan işletmelerin ihracat konusunda eğitim, danışmanlık, yurt dışı fuarlara katılım, yurt dışı iş gezisi, tanıtım, eşleştirme desteklerinden daha etkin bir şekilde faydalanması Bölgede ihracat potansiyeli taşıyan ürünlerin ve hedef pazarların tespitine yönelik analizlerin, stratejilerin ve bilgilendirmelerin yapılmasının sağlanması Bölge ihracatında ön sıralarda yer alan ülkelerle ortak organizasyonların düzenlenmesi Potansiyel pazarların olduğu ülkelerde Türk işletmelerini yönlendirecek ağ yapıların kurulması Tedbir 6.2 Bölgede markalaşma kültürünün geliştirilmesi ve marka ürünler oluşturulması Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. Bölgedeki işletmelerin marka, patent, faydalı model, coğrafi işaret vb. konularda eğitilmesi ve bilinçlendirilmesi Bölgede uluslararası normlara uygun ürün ve hizmet kalitesinin sağlanması (gıda güvenliği, hijyen ve sanitasyon, HACCP vb.) İşletmelerde kurumsal kaynak planlaması kullanımının ve sertifika alımlarının teşvik edilmesi (ISO 9001, Toplam Kalite Yönetimi, İş Güvenliği, vb.) Bölgeye özgü ürünlerin coğrafi işaretlerinin ve patentlerinin alınması ve sertifikasyonlarının yapılması Bölgesel ürünlerin markalaşmasına dönük iletişim ve tanıtım faaliyetlerinin yürütülmesi Tedbir 6.3 Bölge için alternatif pazar ağlarının ve pazarlama yöntemlerinin geliştirilmesi Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. Bölgede üretilen tarımsal ürünlerin ayırt edici özelliklerinin ön plana çıkarılarak pazarlanması Bölgede yapılması planlanan Palandöken Lojistik Merkezi Projesi nin hayata geçirilmesi E-ticaret gibi güncel pazarlama teknikleri ve bölgeye uyarlanabilecek örnek uygulamalar hakkında işletmelerin eğitilmesi ve teşvik edilmesi 36

53 EKSEN 3. SUNDUĞU KALİTELİ VE ÇEŞİTLİ HİZMETLER İLE BÖLGENİN YAKIN VE UZAK COĞRAFYASI İÇİN BİR SUNUM MERKEZİ HALİNE GELMESİ Bölge Türkiye nin en önemli ulaşım akslarından doğu-batı ulaşım aksında ve kuzey-güney bağlantılarının kesişim noktasında yer alan konumu ile önemli bir transit alan özelliği göstermektedir. Bölge planlanan ve devam eden ulaşım yatırımlarının hayata geçmesiyle Karadeniz den Güneydoğu Anadolu ya, Kafkasya dan ve İran dan, ülkenin batısına sağlanacak kesintisiz ulaşım ağının merkezi konumunda olacaktır. Bu özelliğiyle bölge çevre iller için önemli bir ticaret merkezi özelliği göstermektedir. Üniversitelerin, kamu kurumlarının ve özel sektör kuruluşlarının bölge idarelerinin ve askeri birliklerin yer aldığı bölge, özellikle turizm, sağlık hizmetleri, lojistik merkez ve çağrı merkezleri alanlarında yapılan yatırımlar ile çevre bölgelere hizmet sunacak merkez olma yönünde gelişmektedir. İran, Azerbaycan, Gürcistan ve daha doğuda Orta Asya Türk Cumhuriyetlerine coğrafi ve kültürel olarak yakın olan bölgede Türkiye nin doğu sınırı girişinden başlayarak en büyük nüfus, yerleşme, ticaret ve eğitim merkezi olan Erzurum yer almaktadır. Erzurum ülke ve bölge bazlı geliştirilen politikalarda (DAP, 9. ve 10. Kalkınma Planları) yakın coğrafyasına hizmet sunumu yapabilen bir bölgesel cazibe merkezi olarak kurgulanmaktadır. Geniş bir coğrafyaya erişilebilirliği olan bölgenin ticari ve ekonomik ilişkileri daha çok yakın coğrafyası olan Azerbaycan, Rusya, Gürcistan ve İran iledir. Bu bağlamda İran bölgede in üzerinde öğrencisi olan ve kültürel anlamda bölge ile yakın ilişkilere sahip nüfusu barındırması nedeniyle önemli bir ülkedir. İran ın sahip olduğu yetişmiş nitelikli insan gücü ve sermaye birikimi bölge için bir fırsat niteliği taşımaktadır. Bölgenin yakın coğrafyası için (Kafkaslar, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ve İran) eğitim, sağlık, kültür sanat ve turizmde önemli bir cazibe merkezi olması hedefinin gerçekleştirilmesi için geliştirilmesi gereken en önemli sektör hizmetler sektörüdür. Bölge özelinde hizmetler sektörünün odağında üç grup hedef kitle yer almaktadır. Bunlar yerel ve çalışmak için gelen yerleşik halk, bölge ve ülke dışından gelen yükseköğrenim öğrencileri ve turistler şeklindedir. Bu hedef kitleler göz önüne alınarak bölgenin hizmet sunumunun geliştirilmesi için bölgede turizmin değer zincirindeki tüm alt sektörlerle beraber mümkün olan en yüksek sosyoekonomik faydayı sağlayacak şekilde geliştirilmesi, farklılaşmış hizmet tiplerinin oluşturulması ve üniversitelerin bölgenin sosyoekonomik kalkınmasına katkılarının artırılması öncelikli alanlardır. 37

54 Öncelik 7. Bölgede turizmin değer zincirindeki tüm alt sektörlerle beraber mümkün olan en yüksek sosyoekonomik faydayı sağlaması Bölge, zengin tarihi geçmişi ile kültür ve tarih turizmine, iklimi ve coğrafi yapısı ile kış turizmine, Türkiye nin zengin su kaynaklarının başlangıç noktasında bulunması nedeniyle doğa ve su sporları turizmine, zengin termal su kaynakları ve gelişmiş sağlık altyapısı ile termal ve sağlık turizmine, yüksek rakımı nedeniyle de sporcu kamplarına yönelik çok zengin bir potansiyele sahiptir. UNIVERSIADE 2011 oyunlarının ardından bu potansiyeli uluslararası platformda da tanınmaya başlanan bölgede, turizmin istihdam imkanı sunabilen ve diğer sektörleri de destekleyen lokomotif bir sektör haline gelmesi gerekliliği ortaya çıkmıştır. Bu nedenle, Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı (KUDAKA) koordinasyonunda İnovasyona Dayalı Bölgesel Turizm Stratejisi ve Eylem Planı hazırlanarak bölgede var olan turistik potansiyelin harekete geçirilmesi için 2023 yılına kadar yapılması gerekenler eylem planına bağlanmıştır yılında yerel aktörlerin katılımı ile uygulanmaya başlanan stratejide yer alan hedefler bu öncelik altında tedbirlerle verilmiştir. Tedbir 7.1 Öncelikli turizm alanlarında (kış, kongre, tarih, doğa ve eko-agro) farklılaşan ve değer yaratan turizm ürünlerinin geliştirilmesi, pazarlama ve sunuma hazır hale getirilmesi Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. Palandöken ve Konaklı daki tesislerin ve UNIVERSIADE altyapısının kış sezonunda çekim merkezine dönüşecek biçimde geliştirilmesi Bölgedeki kış turizmi tesislerin kış turizmi operatörlerine tanıtılması ve işbirliklerinin geliştirilmesi Asya Kış Oyunları ve Kış Olimpiyatlarına adaylık için gerekli çalışmaların yapılması Yurt dışındaki federasyonların ve şampiyonaların bölgeye çekilmesi UNIVERSIADE kış sporları tesislerinin Rusya ve bölge ülkeleri, Asya, Orta Doğu ve Afrika daki antrenörlere ve ulusal takım yönetimlerine yoğun ve etkili bir şekilde tanıtılması Erzincan ve Bayburt ta kış sporları turizminin farklılaştırılması ve güçlendirilmesi Palandöken ve Konaklı daki tesislerin ve UNIVERSIADE altyapısının kış sezonu dışında da doluluğunun ve kullanımının sağlanması Bölge altyapısının konferans, fuar ve incentive turizmi için kullanılması ve altyapı eksikliklerinin giderilmesi 38

55 Bölgedeki tarihi ve kültürel mirasın restorasyonu, korunması ve yorumlanarak turizme hazır hale getirilmesi Erzurum, Erzincan ve Bayburt tarih ve kültür rotası ve turizm ürünlerinin geliştirilmesi Kuzeydoğu Anadolu macera ve doğa sporları turizm ürünlerinin geliştirilmesi ve güçlendirilmesi Ekoturizm, agroturizm ve diğer alternatif turizm alanlarının güçlendirilmesi ve geliştirilmesi Bölgenin Türkiye nin medikal turizm pazarından pay almasının sağlanması Bölgenin sağlık turizmi altyapısının geliştirilmesi ve güçlendirilmesi Bölgenin medikal ve sağlık alanında marka değerinin yükseltilmesi Tedbir 7.2 Turizm ürünlerinin yurt içi ve dışında etkin şekilde tanıtımı, pazarlanması ve destinasyon markalaşmasının sağlanması Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. Pazarlama malzemelerinin tasarlanması ve yaygınlaştırılması Ulusal ve uluslararası tur operatörleriyle işbirliği ve turizm fuarlarına katılım Müşteri odaklı tanıtım ve pazarlama tekniklerinin geliştirilmesi Turizm bilgi ve danışma merkezlerinin kurulması Bölgede festival organizasyonlarının yapılması Turizm kalite işaretinin ve altyapısının oluşturulması ve uygulamaya konulması Yakın dış coğrafya içerisine giren ülkeler ile dış ticaretin ve turizm hareketliliğinin geliştirilmesi (Azerbaycan, Gürcistan ve İran) Tedbir 7.3 Turizm değer zincirinde özel sektörün, girişimciliğin ve insan kaynağının geliştirilmesi Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. Bölge üniversitelerinin özel sektör, kamu ve toplum bağlantılarının geliştirilmesi Turizm değer zincirinde girişimciliğin geliştirilmesi Kuzeydoğu Anadolu İnovasyona Dayalı Turizm Kümelenmesi nin geliştirilmesi Turizm sektörü için insan kaynağının geliştirilmesi Sürdürülebilir (kariyer ve ücretlendirme sistemi oluşturmuş) biçimde kaliteli insan gücünün istihdam edilmesinin sağlanması 39

56 Bölgede yeni gelişmesi beklenen (lojistik, sağlık turizmi ve sporcu kampları gibi) hizmet kollarında yetişmiş iş gücünün sağlanması Çağrı merkezlerinde oluşan hizmetler sektörü için niteliği artırılmış iş gücünün bölgede tutularak hizmetler sektöründeki başka iş kolları için de bir kaynak havuzu oluşturmasının sağlanması İş verenler de dahil olmak üzere hizmetler sektöründe uygulamalı, iş başı, istihdam garantili ve uygulama örneği gösterilen eğitimlerin yaygınlaştırılması Sunum, satış vb. dallarda bölgede inovasyon kültürünün oturtulması ve gelişimin desteklenmesi Bölgede önemli bir potansiyeli bulunan üniversite öğrencilerinin nitelikli işgücü olarak kullanılması Tedbir 7.4 Toplumun turizmi içselleştirmesinin sağlanması ve sektörün gelişimini hızlandıracak sosyal ve kültürel ortamın güçlendirilmesi Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. Kurumlar arası mutabakat ve işbirliğinin sağlanması Halkın, turizm için gerekli ortamı yaratma sürecine dahil edilmesi Halkın, turizm ürünlerinin kullanıcısı haline getirilmesi Turizm gelirlerinin tabana yayılması Toplumda turist ve turizm farkındalığının yaratılması Tedbir 7.5 Çevre Düzey 2 Bölgeleri ile tematik turizm koridorlarının oluşturulması ve ortak tanıtım yapılması Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. Doğa ve macera turizmi koridorunun altyapısının geliştirilmesi İnanç turizmi koridorunun altyapısının geliştirilmesi Kültür turizmi koridorunun geliştirilmesi Tematik turizm koridorları üzerinde sosyal altyapının oluşturulması Doğu Anadolu Bölgesi turizm markasının oluşturulması Kış turizmi koridorunun altyapısının geliştirilmesi 40

57 Öncelik 8. Bölgede farklılaşmış hizmet tiplerinin geliştirilmesi Bölgede yeni gelişen turizm alanları yeni hizmet kollarının gelişmesini ve hizmet çeşitliliğinin artmasını sağlayacaktır. Bunlara ilave olarak bölgenin kendi özelliğinden kaynaklanan alternatif alanlar da gelişme gösterecektir. Ayırt edici özelliği olan hizmet kollarının geliştirilmesi ile bölgede hizmetler sektöründe yeni istihdam imkanı sağlanacak ve bölgenin cazibesi artacaktır. Tedbir 8.1 Bölgede sağlık ve spor gibi altyapısı gelişen alanları destekleyen hizmetlerin sunulması Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. Bölgede medikal cihaz, alet ve ekipmanların imalatı, kalibrasyonu, bakımı ve onarımının yapılabileceği organize bir üretim sitesinin oluşturulması Sporcu sağlığı ve test merkezlerinin kurulması var olanların aktive edilmesi Bölgenin spor turizmi açısından çekim merkezi olması nedeniyle başta kış sporları olmak üzere tüm spor dallarında kullanılan malzemenin bölgeden temin edilmesi Karla mücadele tekniklerinin ve malzemelerinin bölgede geliştirilmesine yönelik araştırma ve geliştirme çalışmalarının yapılması Bölgede özellikle Erzurum ve Erzincan da oluşan çağrı merkezleri altyapısının genişletilmesi yeni ve yurtdışı özellikli hizmetler verilmesi Yakın dış coğrafyadan nitelikli insan gücünün ve yeni ve yaratıcı fikirlerinin bölgeye çekilmesi için mevzuat altyapısının ve teknik altyapının oluşturulması Öncelik 9. Üniversitelerin bölgenin sosyoekonomik kalkınmasına katkılarının artırılması Bölgede yer alan üniversiteler 100 binin üzerinde öğrenci ve 4 bine yakın akademisyen ile bölgenin yetişmiş insan kaynağı sağlayan en önemli kurumsal yapılanmalarıdır. İleriki yıllarda gerek kurumsallaşmasını sürdürerek yeni birimler oluşturmaya çalışan üniversitelerin gerekse de yeni açılan ve açılması muhtemel olan vakıf ve özel üniversitelerin varlığı ile bölge nitelikli insan kaynağını çekmeye devam edecektir. Bu beşeri sermayenin etkin kullanımı bölge içi ve bölgeler arası kalkınmışlık farklarının azaltılmasında önem arz etmektedir. Üniversitelerin öğrencisi, personeli ve kurumsal olarak kendisinin bölgeye doğrudan sağladığı insan hareketliliği bölgenin sosyoekonomik gelişmesini tetiklemektedir. Diğer yandan, bölgenin potansiyellerini tespit etme ve bunları harekete geçirme yöntemleri konusunda ortaya koyduğu yenilikçi yaklaşımlarla bölgeye yön veren ve yeni yatırımların önünü açan 41

58 kurumlar olarak üniversitelere önemli görevler düşmektedir. Üniversitelerin sosyoekonomik kalkınmaya dahil edilmesi statik ve dinamik katkılarının bir bütün içerisinde alınmasıyla mümkündür. Tedbir 9.1 Üniversitelerin bölgeye olan statik katkılarının artırılması Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. Yerli ve yabancı üniversite öğrencilerinin bölgeden memnun ayrılarak ülkelerinde ve şehirlerinde bölge için fahri tanıtım elçileri olmalarının sağlanması Öğrencilerin ihtiyaç duyduğu mal ve hizmetleri bölgeden temin etmeleri için gerekli hizmet çeşitliliğinin sağlanması Öğrencilerin zorunlu ihtiyaçları ve faaliyetleri dışında iyi vakit geçirmeleri için gerekli hizmet sektörü altyapısının oluşturulması ve var olanların iyileştirilmesi Üniversitelerin kurumsal olarak ihtiyaç duydukları mal ve hizmetlerin bölge içerisinden karşılanmasının sağlanması Bölgenin yakın coğrafyasına dönük mal ve insan akışını artırıp hızlandıracak kurumsal (üniversite değişim programları vb.) ve sektörel işbirliklerinin desteklenmesi Tedbir 9.2 Üniversitelerin bölgeye olan dinamik katkılarının artırılması Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. Üniversitelerde yapılan bilimsel araştırmaların öncelikle bölgenin potansiyellerine odaklanmasının sağlanması Bölgenin potansiyellerinin saha çalışmalarıyla ve uygulamaya dönük olarak araştırılmasının sağlanması Bölgede kamu ve özel sektöre yön gösterebilecek ve yeni yatırımların önünü açabilecek sektörel veya tematik fizibilite ve stratejilerin geliştirilmesi Bölgenin ulusal ve uluslararası düzeyde üstünlük, rekabet ve tanınırlığına katkı sağlaması Bölgenin sosyal, kültürel ve sanatsal yönden çekiciliğinin artırılmasına katkı sağlaması Bölgede beşeri kaynağın oluşturulmasına ve stratejik ve yenilikçi sektörlerle ilgili genel bilgi ve bilinç düzeyinin artırılmasına katkı sağlaması Bölge ile ilgili marka projelerin geliştirilmesine katkı sağlaması Bölgede bilimsel ve teknolojik ilerlemelere yol açacak, patent, faydalı model ve endüstriyel tasarım gibi fikri mülkiyet hakları başvurularına katkı sağlaması 42

59 EKSEN 4. BÖLGENİN YAŞANABİLİRLİĞİNİN ARTIRILMASI Bölgede merkez ilçelerde eğitim, sağlık ve ulaşım gibi temel hizmetlere erişim düzeyi iyi olmasına rağmen yaşam kalitesinin başta çarpık kentleşme, kentsel altyapı hizmetlerinin yetersizliği, hava kirliliği, yetersiz yeşil alan miktarı, sosyal aktivite ve rekreasyon imkanlarının kısıtlı oluşu gibi faktörler nedeniyle düşük olması bölge insanının refah düzeyini olumsuz etkilemektedir. Bunun yanında, başta erişilebilirliği düşük olan ilçe merkezlerinde ve kırsal alanda yaşam kalitesini etkileyen başlıca faktör ise temel hizmetlerin karşılanmasındaki zorluklardır. Bölge genelinde kent hayatı, kültür sanat, spor tesisleri, sinema salonu, tiyatro, alışveriş merkezi, kütüphane ve müze gibi sosyal yaşamla ilgili rekreatif, kültürel ve sanatsal faaliyetler açısından çok geniş imkânlar sunulamamaktadır. Bu durum gerek yerli halkın gerekse dışarıdan gelen çalışan ve öğrencilerin yaşam memnuniyetlerini azaltmaktadır. Kırsal alanda başta olmak üzere bölge genelinde yaşanabilirliğin düşüklüğü özellikle gençlerin ve nitelikli işgücünün bölge dışına göç etmelerinin sebepleri arasındadır. Bu durumun en belirgin göstergesi kırsal alanda gençlerin tarımsal faaliyetlerle uğraşmak yerine büyükşehirlerde ucuz işgücü olarak çalışmayı tercih etmeleridir. Bölgenin yaşanabilirliğinin artırılmasına yönelik olarak erişilebilirliğinin ve kentsel altyapı hizmetlerinin iyileştirilmesi, sosyal, kültürel, sanatsal ve rekreasyonel imkânların geliştirilmesi öncelikli olarak ele alınacak müdahale alanlarıdır. Ayrıca, önceden kırsal alandan göç eden bölge insanının geri dönüşünün sağlanması için de kırsal yerleşimlerin yaşam kalitesinin artırılması önemlidir. 43

60 Öncelik 10. Bölgenin erişilebilirliğinin artırılması Bölgenin doğu batı ana ulaşım aksı üzerinde bulunan ve bu aksa yakın olan yerleşimlerinin erişilebilirliği yüksek olmasına rağmen kuzey güney bağlantılarındaki zayıflıklar merkez ilçelere uzak yerleşimlerin hizmetlere erişimini zorlaştırmaktadır. Bunun yanında kırsal alanda ilçeler arası, ilçelerle köyler, mezralar ve yaylalar arasındaki bağlantıların zayıf olması temel hizmetler de dâhil her türlü imkâna erişilebilirliği azaltmaktadır. Tedbir 10.1 Ulaşım altyapısının iyileştirilmesi Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. Yayla, köy ve mezra ile ilçe merkezlerinin bağlantılarının geliştirilmesi Bölge içerisinde ilçeler arası bağlantıların geliştirilmesi Bölgenin dış bağlantılarının alternatif kara ve demiryolu projeleri ile güçlendirilmesi (Bayburt - Trabzon demiryolu, Erzurum Artvin karayolu) Tedbir 10.2 Mevcut ulaşım imkanlarının iyileştirilmesi Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. Havayolu taşımacılığında ücret dezavantajının giderilmesi Bölgedeki insan hareketliliğine doğrudan katkı sağlayacak yakın gümrük kapılarındaki sorunların giderilmesi Öncelik 11. Bölgenin sosyal, kültürel, sanatsal ve rekreasyonel imkânlarının geliştirilmesi Bölge sosyokültürel faaliyetlerin çeşitliliği açısından geniş imkânlara sahip değildir. Bölgenin ağır ve uzun kış şartlarında insanları sosyal aktivitelere yönlendirecek uygun altyapının geliştirilememiş olması halkın dış mekân sosyal aktivitelerine karşı ilgisizliğine neden olmuştur. Bu nedenle halkta oturmuş bir rekreasyon kültürü oluşmamıştır. Bu sosyolojik durum bölge genelinde insan hareketliliğini etkileyerek ekonomik hayata da etki etmekte ve toplumun kapalılaşmasına neden olmaktadır. Sosyokültürel hareketliliğin sağlanması için bölgede erişilebilir sosyal, kültürel ve sanatsal donatıların öncelikli olarak yaygınlaştırılması gerekmektedir. Bunun yanında, yerleşim merkezlerinin kent estetiği ve belediye hizmetleri yönünden iyileştirilmesi ve kırsal alanın çekiciliği yüksek ve huzur veren mekânlar haline getirilmesi de bu hareketliliğe katkı sağlayacaktır. 44

61 Tedbir 11.1 Yerleşim merkezlerinin kent estetiği ve belediye hizmetleri yönünden iyileştirilmesi ve farklılaştırılması Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. Bölge genelinde yerleşim yerlerinin restorasyon, renovasyon, sokak sağlıklaştırması ve peyzaj uygulamaları ile estetiğinin artırılması Belediye hizmetleri, temel hizmetler ve ulaşım ile ilgili bütün hizmetlerin eksiksiz yerine getirilmesinin sağlanması Merkez ilçe ve diğer ilçe merkezlerinde rekreasyon amaçlı park ve işletmelerin sayı ve hizmet kalitesinin artırılması Tedbir 11.2 Bölgede kırsal alanın çekiciliği yüksek ve huzur veren mekanlar haline getirilmesi Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. Özellikle bölgeden daha önce ayrılmış ve 65 yaş üstü nüfus haline gelmiş kişilerin emeklilik sonrası bölgeyi tercih etmesi için günlük fizik hareketleri ile gerçekleştirilebilecek ve ekonomik olarak karlı hafif tarımsal üretim yöntemlerinin kırsal alanda tasarlanması Tasarlanan hafif üretim yöntemlerinin uygulandığı geleneksel köy yaşamını organik köy kavramı ile birleştiren daha çok emeklilere hitap eden model köylerin oluşturulması İlçe merkezlerinde hem ilçe merkezlerine hem de kırsal alana hitap edecek şekilde temel hizmetlerin eksiksiz olarak yerine getirilmesinin sağlanması (sağlık, eğitim, ulaşım, belediye ve barınma hizmetleri vs.) İlçelerin kırsal alanlarında temel altyapı ihtiyaçlarının giderilmesi (ağaçlandırma, erozyonla mücadele, dere ıslahı, yayla, köy, mezra, ilçe ulaşım bağlantıları, içme suyu altyapısı, yeni kısa ve ekonomik yol güzergâhlarının değerlendirilmeye alınması) Köy yerleşim planlarının çıkarılması ve yapılaşmanın daha nitelikli hale getirilmesi Tedbir 11.3 Bölgede erişilebilir sosyal, kültürel ve sanatsal donatıların yaygınlaştırılması Bu tedbir başlığı altında bölgede uygulanabilecek program ve proje fikirleri şu şekildedir. İlçe merkezine dışarıdan görevli olarak gelen çalışanların veya öğrencilerin burada temel ve sosyal ihtiyaçlarını karşılayacakları alanların oluşturulması (çocuk bakım evleri, yurt vs.) 45

62 İlçe merkezlerinde kırsalda üretilen ürünlerin satılabileceği halk pazarlarının belirli günlerde açılması sağlanarak sosyal ve ekonomik aktivite imkânı sunulması Oluşturulacak halk pazarları, rekreasyon alanları, kültür merkezleri gibi alanlarla uyumlu ve entegre biçimde sosyal faaliyetlere (sinema, tiyatro, konser vb.) imkân sağlanması 46

63 6. MEKÂNSAL YANSIMALAR Bölgenin coğrafi konumu sosyoekonomik gelişmesini etkileyen en önemli faktörlerden biridir. Bölgenin daha güçlü olan doğu batı ana ulaşım aksı Türkiye nin önemli üretim merkezlerini yakın ve uzak coğrafyasına (İran ve Orta Asya ya) bağlamaktadır. Planlanan ve devam eden ulaşım yatırımlarıyla bölgenin mevcut ulaşım aksları daha da iyileştirilmektedir. Kuzey güney bağlantılarının güçlendirilmesine yönelik yapılan yeni yatırım planlamalarında bölge bağlantıların kesişim noktalarında yer almaktadır. Bu durum bölgenin özellikle dış ticarette önemli bir aktarım noktası olmasını sağlamaktadır. Ana ulaşım aksı üzerindeki en büyük yerleşim merkezi olan Erzurum; bölge, yakın ve uzak coğrafya için bölgesel cazibe merkezi rolündedir. Son yıllarda önemli ilerlemeler kat eden sağlık, eğitim, turizm, ulaştırma, lojistik ve ihtisaslaşmış üretimi nedeniyle Erzurum tüm bölgeye hizmet verecek seviyeye gelmektedir. Erzincan ve Bayburt bölge geneline olmasa da yakın çevresine hizmet etme potansiyeline sahiptir. Bölgede Erzincan uygun iklimi, coğrafi şartları ve iyileşen yatırım ortamıyla önemli bir tarım ve sanayi üretim merkezi olmaktadır. Bölge genelinde ana ulaşım aksı üzerindeki ve kent merkezlerine yakın yerleşimler yüksek erişilebilirliğin sağladığı avantajla hizmet sunum ve alımında çeşitliliğe sahiptirler. Kuzey güney bağlantısının zayıflığı ekonomik, sosyal ve kültürel yönden bölgenin farklılaşmasını sağlamaktadır. Bölgede bu nedenle ana aksa uzak yerleşimlerin hizmet alabildikleri iki doğal hizmet sunum merkezi oluşmuştur (Oltu ve Hınıs). Hizmet sunum potansiyeli yüksek merkez ilçelere erişimleri zor olan yerleşimlerin bu iki alt hizmet sunum merkezinden yararlanarak bölge içi gelişmişlik ve yaşam kalitesi farklarının azaltılması ön görülmektedir. Bölgede güçlü olan doğu batı aksının hızlı tren ile güçlendirilerek yakın coğrafya için cazibe merkezi olması, kuzey güney bağlantılarının iyileştirilerek limanlara bağlanması, diğer bölgelerle ortak geliştirilen turizm koridorlarının işler hale getirilmesi, birincil ve ikincil hizmet sunum odaklarında üretim ve hizmet çeşitliliği sağlanarak kırsal alanda refah ve yaşanabilirlik seviyesinin yükseltilmesi plan öngörülerinin mekânla ilgili yansımalarıdır (Şekil 3). 47

64 Şekil 4. Mekansal gelişim şeması 48

65 Tarımsal Üretim Alanları Bölge genelinde hayvancılık faaliyetleri mevcut durumda ağırlıklı olarak çayır ve meraya dayalı olarak yapıldığı için bu faaliyetlerin bölge genelindeki mekânsal olarak dağılımı da çayır ve mera varlığı ile paralellik göstermektedir. Bununla beraber, yem bitkileri yetiştiriciliği yapılan alanlarda da hayvancılık faaliyetlerinin yürütüldüğü görülmektedir. Bu açıdan bakıldığında Erzurum un güney ilçelerinden başlayıp (Çat, Tekman, Hınıs, Karaçoban ve Karayazı; büyük ve küçükbaş hayvancılık olmak üzere), Horasan, Köprüköy ve Pasinler ilçelerini de kapsayarak kuzeyde Oltu ya ve Şenkaya ya kadar uzanan, Bayburt un tamamını içine alarak batıda Erzincan ın kuzey ilçelerini (Otlukbeli, Çayırlı ve Refahiye) ve Tercan ve Kemah ı da içine alan çok geniş bir alan bölgede hayvancılığın yapıldığı ve bu faaliyetlere uygunluğu nedeniyle gelecekte de yapılabileceği bir alandır. Bölgede meyvecilik faaliyetleri iki nehrin oluşturduğu yükseltisi az alanlar boyunca daha yoğun gerçekleştirilmektedir. Her ne kadar profesyonel meyvecilik faaliyetleri yaygın olmasa da hâlihazırda bu alanlar meyvecilik faaliyetleri için uygun çevre şartları sağlamaktadır. Erzurum un kuzeyini ve Bayburt un tamamını içine alan Çoruh Vadisi ile Erzincan Ovası, Kemah ve Kemaliye yi kapsayan alanda meyvecilik faaliyetleri yapılmakta hatta Erzincan Cimin Üzümü gibi marka ürünlerin ortaya çıkmasına da neden olmaktadır. Bölgede yem bitkileri yetiştiriciliği hayvansal üretimin yapıldığı alanların tamamında yapılmaktadır. Genelde kaba yeme yönelik olarak yapılan bu faaliyetler içerisinde modern yöntemlerin gerektirdiği silaj gibi üretim teknikleri yaygın olmasa da mevcut alanlar yem bitkileri yetiştiriciliği için ideal şartlar sunmaktadır. Bölge içerisinde yükseltisi düşük ve sıcaklık ortalaması yüksek alanlarla beraber termal su potansiyeli olan alanlar seracılık için uygun alanlar olarak değerlendirilebilir. Mevcut durumda yoğun olarak Erzincan merkez ilçe ve yakın çevresinde gerçekleştirilen seracılık faaliyetleri, Erzurum un kuzey ilçelerinde (Uzundere, Tortum ve Oltu) de az da olsa yapılmaktadır. Bölgede sıcak su kaynağı bulunan Pasinler, Köprüköy, Horasan, Çat ve Erzurum merkez ilçe ve yakın çevresinde bu potansiyel seracılık amaçlı kullanılabilir. 49

66 Arıcılık faaliyetleri hemen hemen bölgenin tamamında yürütülmektedir. Yerli arıcıların yanı sıra önemli miktarda bölge dışından gelen arıcıyı barındıran bölgenin çayır mera bakımından zengin alanları arıcılık faaliyetlerinin yoğun yapıldığı alanları barındırır (Şekil 4). Turizm Değerleri ve Rotaları Bölge başta kış olmak üzere doğa sporları, tarih ve kültürel miras, eko agro, termal ve sağlık turizmi alanlarında mekâna dayalı bir potansiyele sahiptir. Bölgede yer alan başta Palandöken, Konaklı, Ergan, Kop ve Yıldırım Akbulut Kayak Tesisleri ve kış turizmi merkezleri kendi içerisinde bir koridor olabilecek ve diğer bölgelere de bu koridoru bağlayabilecek potansiyele sahiptir. Coğrafi yapı ve su potansiyeline dayalı doğa ve macera sporları ile eko agro turizm için başta Çoruh ve Karasu Vadisi uygun alanlar sağlamakta ve bu alanlar da yine bir ucu Doğu Karadeniz Bölgesi ile bağlantılı olan bir koridor oluşturabilmektedir. Tarih ve kültürel miras turizmi ile ilgili varlıklar bölgenin güney batısından başlayarak kuzeydoğusuna doğru uzanarak Kars ve Van ı sonrasında ise Nemrut u içine alan uzun ve zengin bir koridorun parçasıdır. Kemaliye, Kemah, Tercan, Bayburt, Erzurum merkez ilçe ve kuzey ilçeleri bölge içerisinde bu turizm tipi için potansiyel gösteren alanlardır. Bölgenin Erzincan dan başlayıp Horasan da sona eren ana ulaşım aksı boyunca termal kaynaklara rastlamak mümkündür. Bu alanlarda altyapısı oluşan ve iyileşen bir termal turizm potansiyeli oluşmuş durumdadır. Bölgenin özellikle Erzurum merkez ilçede yoğunlaşan ve Erzincan merkez ilçedeki potansiyel ile de desteklenmesi öngörülen bir sağlık turizmi potansiyeli mevcuttur (Şekil 5,6). İlçelerin Kimlikleri ve Kademeleri Bölge genelinde merkez ilçeler birinci derecede hizmet sunum merkezleri iken kendi içinde alt bölgeler oluşturan Hınıs ve Oltu ikincil bir sunum odağı olma özelliği göstermektedir. Bunun yanında Erzurum un kuzeyinde İspir ve Erzincan da İliç ilçeleri bağlantıları ve sosyoekonomik durumları nedeniyle nispeten ayrım gösteren ilçelerdir. Bölgenin tamamında kırsal alan tarımsal üretime yakın bir kimlik gösterirken, birkaç ilçede spesifik faaliyetlerin (Uzundere, Kemaliye turizm; İliç madencilik gibi) yürütüldüğü görülmektedir. Bölgede ilçeler tarım, turizm ve sanayi odağı olan ve olma potansiyeli gösteren, tarım ve hayvancılık ürünleri üretim merkezleri ve özel kalkınma potansiyeli olan ilçeler şeklinde gruplandırılmaktadır (Şekil 7, 8). 50

67 Düzey 2 Bölgeleri Arasında İşbirliği TRA2 Bölgesi gelişiminde, benzer sosyo-ekonomik ve coğrafi özellikler barındıran doğu-batı eksenindeki bölgelerarası etkileşimin eşgüdümlü olarak yönetilmesi ve bu işbirliğinden kazan-kazan yaklaşımıyla istifade edilmesi önem arz etmektedir. Bölge Planı hazırlıkları sürecinde DAP İdaresi, Serhat Kalkınma Ajansı (SERKA), Kuzey Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı (KUDAKA), Doğu Karadeniz Kalkınma Ajansı (DOKA), Fırat Kalkınma Ajansı (FKA), Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı (DAKA), Planlama Birimlerinin katılımıyla Haziran 2013 tarihlerinde Van ilinde ve Kasım 2013 tarihlerinde Trabzon ilinde iki çalıştay gerçekleştirilmiştir. Çalıştaylarda hazırlanmakta olan dönem TRB1, TRB2, TR90, TRA1, TRA2 Bölgeleri Bölge Planları Bölge Planları ile dönemi DAP eylem Planı uyumluluğu üzerinde durulmuştur. TRA2 için söz konusu etkileşim hinterlandı TR90, TRA1 ve TRB2 bölgelerinden oluşmaktadır ve bu geniş alan bölgenin işbirliği olanakları açısından kuzeyde TR90, güneyde TRB2 ve doğuda ise TRA1 bölgeleri olmak üzere üç alt alandan oluşmaktadır. Bu bağlamda, kuzeyde ulaşım, dış ticaret ve turizm (özellikle ekoturizm), batıda tarım ve turizm (özellikle kış turizmi), güneyde ise tarım, dış ticaret ve turizm (özellikle kültür ve inanç turizmi) alanında işbirliklerine dair kaynak ve farkındalık zemini mevcuttur. Bayburt, Erzurum ve Erzincan illerinden oluşan TRA1 Bölgesi, Artvin, Giresun, Gümüşhane, Ordu, Rize ve Trabzon illerinden oluşan TR90 Bölgesi özellikle Gümüşhane ve Artvin illeri ve Bitlis, Hakkâri, Muş ve Van illerinden oluşan TRB2 Bölgeleri coğrafi yakınlıkları, tarımın sektörel baskınlığı, organik tarım ve hayvancılık için uygun doğal yapıları, zengin gen varlıkları ve sınır ticareti olanaklarıyla genel itibariyle turizm, tarım ve dış ticarette işbirliği için uygunluk taşımaktadır. Buna göre, TRA2 Bölgesinin komşu bölgelerle işbirliği yapabileceği alanlar aşağıdaki gibidir: Doğu Anadolu Bölgesi markasının oluşturulması; TRB2 ve TRA1 bölgeleriyle işbirliği halinde Doğu Anadolu tanıtım stratejisi ve eylem planı hazırlanması sonrasında ulusal tanıtım kampanyası, uluslararası pazarlarda nokta tanıtım kampanyalı düzenlenebilir, info turlar, tanıtım filmleri hazırlatılabilir. Ortak web sitesi, telefon aplikasyonları geliştirilmesi gibi ortak çalışmaların yürütülmesi Tıbbi ve Aromatik Bitkiler: Özellikle TRA1 ve TR90 bölgeleri ile önemli potansiyel teşkil eden tıbbi ve aromatik bitkilerin katma değerli ürünlere dönüştürülmesi 51

68 Kış Turizmi Koridoru: BGUS ta vurgulandığı şekilde özellikle TRA1 ve TR90 bölgeleri ile birlikte ortak bir kış turizmi koridorunun oluşturulması ile ilgili altyapı, fiziki donanım ve ortak pazarlama çalışmalarının yapılması Kültür Turizmi Koridoru nun : Özellikle TRA1 ve TRB2 bölgeleri ile birlikte ortak bir kültür turizmi koridorunun oluşturulması ile ilgili altyapı, fiziki donanım ve ortak pazarlama çalışmalarının yapılması İnanç Turizmi altyapısının geliştirilmesi; Özellikle TRB2 bölgesi ile birlikte bölgedeki inanç turizmi değerleri koridorunun oluşturulması ile ilgili altyapı, fiziki donanım ve ortak pazarlama çalışmalarının yapılması Sınır Ticareti İçin Demiryolları: Sınır ticaretinin geliştirilmesi maksadıyla Kars, Bakü, Tiflis demiryolunun Ardahan üzerinden Hopa ya bağlanması ve Erzurum Trabzon demiryolu hattının sağlanması ile BTK demiryolu hattının Trabzon limanına bağlanması Doğa ve Macera Sporları: TR90 bölgesi ve komşu ülke Gürcistan ın yakın bölgelerinin de dâhil edilmesi ile ortak bir doğa ve macera sporları turizmi koridorunun geliştirilmesi Çoruh Havzası Gen Merkezi: TR90 ve TRA1 bölgeleriyle Çoruh Havzası nın gen haritasının çıkarılması, gen kaynaklarının korunmaya alınması, ortak bir gen merkezinin oluşturulması Tarım ve Hayvancılık Entegrasyonu: Tarım ve hayvancılık sektörlerinin birbirlerine girdi sağlayacak şekilde bölgelerarası etkileşimle bütünleştirilmesi Doğu Anadolu Bölgesi CBS siteminin kurulması; Doğu Anadolu Bölgesi Kalkınma Ajansları arası CBS kurulumu ile aynı veri tabanı oluşturarak dış çevre analizinin yapılabilirliğinin sağlanması ve bu konudaki öncü rolünü DAP İdaresinin üstlenmesi. Çevresel kalitenin korunması; TRA1 ve TRB2 bölgeleriyle ortak fizibilite çalışmaları gerçekleştirerek ortak geri dönüşüm tesislerinin kurulması Batum dan başlayıp Ardahan, Artvin in güneyi, Erzurum un kuzey ilçeleri ve Bayburt u içine alan Çoruh havzası içerisinde Çoruh havzasında göç nedeniyle artık kullanılmadan atıl bekleyen meyve bahçelerinin ve toplanmayan yabani meyvelerin ekonomiye kazandırılması TRA1, TRB2 VE TR90 bölgeleriyle yapılan işbirlikleri çerçevesinde hizmet kalitesinin artırılması ve turizm ürünü geliştirilmesine yönelik eğitim faaliyetlerinin yürütülmesi Bu çerçevede TRA Bölge Planı uygulama sürecinde komşu Düzey 2 bölgeleri Kalkınma Ajansları ve DAP İdaresi ile yakın işbirliği sağlanacak ve Uygulama Eylem Planında TRA2 nin etkileşim hinterlandı olan TR90, TRA1 ve TRB2 bölge planları ve DAP eylem planı ile uyumlu olacak şekilde işbirliğine dayalı bütünleşmiş program ve projelere yer verilecektir. Bu çerçevede, yukarıda açıklanan ortak çalışma alanları ve işbirliği yapılacak konular Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı tarafından haritaya aktarılmış olup şematik olarak Şekil 10 da gösterilmektedir. 52

69 Şekil 5.Tarımsal Üretim Alanları 53

70 Şekil 6. Turizm değerleri 54

71 Şekil 7. Turizm rotaları 55

72 Şekil 8. İlçe kimlikleri 56

73 Şekil 9. İlçe kademeleri 57

74 58