JAPONYA VE BIRLESMIS MILLLETLER GÜVENLIK KONSEYI

Transkript

1 JAPONYA VE BIRLESMIS MILLLETLER GÜVENLIK KONSEYI Pelin Musabay 1 Özet Ikinci Dünya Savasi nin sorumlulari arasinda gösterilen Japonya, 1956 yilinda Birlesmis Milletler e (BM) üye olarak katilmistir. Katildigindan bu yana Güvenlik Konseyi nde sekiz defa geçici üyelik yapmistir. Ayrica yapilan seçimlere göre Japonya yine, dönemi için de geçici üye olarak Güvenlik Konseyi nde yer almaya hak kazandigi görülmektedir. Aslinda Japonya nin daha yakindan ilgilendigi konu BM de reform çalismalari kapsaminda sözü edilen Güvenlik Konseyi nin üye sayisinin kendisine de bir daimi üyelik taninarak genisletilmesidir. Japonya, BM Genel Sekreteri Kofi Annan nin 2 Aralik 2004 tarihinde BM de reform çalismalari ile ilgili hazirladigi raporda bahsedilen konulardan biri olan Güvenlik Konseyi nin genisletilmesi hakkinda önerilen modellerden daimi üye sayisinin besten on bire çikarilmasini kapsayan plani desteklemektedir. BM bünyesinde aktif olarak sekiz Barisi Koruma ve alti Uluslararasi Insani Yardim operasyonuna katilan Japonya, uzun senelerdir kendisinin Güvenlik Konseyi daimi üyesi olmayi hak ettigini dile getirmekte ve uluslararasi platformda adimlarini ona göre atmaktadir. BM bütçesine Amerika Birlesik Devletleri nden (ABD) sonra yüzde yirmi oranla en yüksek mali yardimi yapan ülke konumundaki Japonya nin ABD ile olan yakin iliskilerde bulunmasi bir taraftan Japonya nin Güvenlik Konseyi için sansinin yüksek oldugunu düsündürürken, öte yandan son dönemde iyice gerginlesen Çin ve Japon politik iliskileri bu konuda Japonya nin sansinin ne kadar yüksek oldugu hakkinda birtakim soru isaretlerini de beraberinde getirmektedir. Analiz Asya nin iki devi olarak nitelendirilen Çin ve Japonya arasinda son dönemde yasanan politik gerginlik 5 Nisan 2005 tarihinde Japon yetkililerin, Japonlarin Ikinci Dünya Savasi sirasinda Asya da Çinlilere yaptiklari düsmanca eylemleri inkar eden ders kitaplarini resmi olarak okutmaya karar vermeleri temeline oturmaktadir. Çinli yetkililer ve Çin halki, bu kitaplarda Çin resmi kaynaklarina göre tarihleri arasinda Japon askerleri tarafindan istila edilen topraklarda öldürülen otuz bes milyon Çinliden bahsedilmedigi gibi yasananlarin normal bir olay gibi gösterilmesinden sikayet etmektedirler. Bu dogrultuda, 9 Nisan dan bu yana çesitli Çin kentlerinde karsilasilan Japon aleyhtari gösteriler bu iki ülke arasindaki iliskilerin boyutu hakkinda herkesi endiselendirmistir. Bununla birlikte, Çin hükümetinin Japonya karsiti gösterileri engellemedigi ve aksine bu gösterilerin olusumuna izin verdigi de tartisilan konular arasindadir. BM Genel Sekreteri Kofi Annan in taraflara yaptigi çagri üzerine Çin Devlet Baskani ve Japonya Basbakani Asya-Afrika Zirvesi sirasinda bir araya gelmisler ve tarih kitaplari konusu ile birlikte çesitli konulari görüsme firsati bulmuslardir. Japonya Basbakani nin dolayli yoldan hem tarih kitaplariyla hem de ikinci Dünya Savasi sirasinda Çinlilerin maruz kaldigi durumlarla ilgili Çin Halki ndan özür dilemesi ikili iliskiler adina olumlu bir gelisme olarak adlandirilabilir. Ancak, Japonya ile Çin arasindaki tarihsel 1 Arastirma Asistani, Bogaziçi Üniversitesi-TÜSIAD Dis Politika Forumu Bu yazida yer alan görüsler yaarin kendi görüsleridir ve BÜ-TÜSIAD Dis Politika Forumu nun görüslerini yansitmamaktadir. 1

2 anlasmazliklar göründügü kadar basite indirgenecek gibi gözükmemektedir. Tarih kitaplari disinda Japonya ve Çin in ikisinin birden Dogu Çin Denizi nde gaz ve petrol arama çalismalari yapmalari nedeniyle yasadiklari sorunlar, Ikinci Dünya Savasi sonrasindan günümüze kadar kime ait olduguna karar verilemeyen adalarin varligi, Tayvan meselesine iki ülkenin farkli yaklasmasi ve de Japonya ile ABD ittifakinin giderek güçlenmesine paralel olarak Japonya nin yeni bir savunma sistemi gelistirmesi Asya nin farkli nitelikli iki devi arasindaki iliskilerde önemli rol oynayan faktörlerden bazilaridir. Tüm bu konular Japonya nin Güvenlik Konseyi ne daimi üye olup olamayacagini yakindan ilgilendirmektedir. Egemenlik Tartismalari Ikili anlasmazliklarin belki de en basinda Tokyo nun, Dogu Çin Denizi nde kendi ve Çin arasindaki deniz sinirini bu denizin orta hat çizgisi olarak kabul etmesi, Pekin in ise bu duruma karsi çikmasidir. Bu dogrultuda iki ülke uzlasmayan tezlerine ragmen dogal gaz arama çalismalari yapmaktadir. Özellikle 2004 Temmuz ayinda Japonya nin kendi deniz siniri içinde kabul ettigi bölgelerde dogal gaz arama çalismalari, Çin ulusal egemenligini tehdit edici bulmustur. Dogu Çin Denizi nde egemenlik tartismalariyla ilgili yasanmis baska bir önemli gelisme ise, 10 Kasim 2004 tarihinde nükleer silah tasidigi söylenilen bir denizaltinin Japon karasularina geçerken uluslararasi hukuka aykiri olarak yüzeye çikip ait oldugu ülkenin bayragini göstermemesi üzerine yasanmistir. Daha sonra bu denizaltinin Çin e ait oldugu ortaya çikmistir ve Japonya ile gerginlesen ikili iliskiler ancak Çinli yetkilerin özür dilemesiyle yatistirilabilmistir. Bunlarla birlikte yasanilan son gelismelerden biri de 13 Nisan 2005 tarihinde Japonya nin, bazi Japon sirketlerine iki ülke tarafindan da üzerinde hak iddia edilen Dogu Çin Denizi nin söz konusu bölgelerinde arama yapmasina izin vermesidir. Çin Disisleri Bakanligi Sözcüsü In Gang, Japonya hükümetinin kamu disi isletmelerin Dogu Çin Denizi'nin sözde orta çizgisinin dogusunda petrol ve dogal gaz aramak için basvuru yapmalarina izin vermesinin, Çin'in çikarlarina ve uluslararasi iliskileri düzenleyen ilkelere yönelik ciddi bir provokasyon oldugunu belirtmistir. In Gang, Pekin'de gazetecilerin sorularini yanitlarken, Çin ve Japonya arasinda Dogu Çin Denizi'nin kita sahanliginin paylasimi konusunda anlasmazlik bulundugunun bir kez daha altini çizerek, Japonya'nin, Çin'in hakli görüslerini hiçe sayarak, tek tarafli biçimde savundugu "orta çizgi"yi Çin'e dayatmaya çalismasini Çin in kabul edemeyecegini vurgulamistir. Japon Basbakani Juniçiro Koizumi ise, bu adimin tarih kitabi kavgasina misilleme olmadigini söyleyerek, "Böylelikle Dogu Çin Denizi'ni çatisma degil, isbirligi denizine çevirmeyi amaçliyoruz" diye karsilik vermistir. Egemenlik tartismalariyla yakindan ilgili bir baska konu da hala kime ait oldugu hakkinda birtakim tartismalarin süregeldigi toprak konularidir. Özellikle Diaoyu Adalari nin kime ait oldugu meselesi Ikinci Dünya Savasi ndan günümüze kadar hala sonuçlanamamistir. Çin hükümeti bu adalarin Japonlar tarafindan istila edildigini dile getirse de Japon hükümeti, bu adalardaki varligini devam ettirmek istemektedir. Tayvan konusuna farkli yaklasimlar Elli sene boyunca Japon hakimiyetinde kalan ve Ikinci Dünya Savasi ndan sonra Çin hakimiyetine geçen Tayvan in bagimsizliginin Çin tarafindan taninmasi Tayvanlilarin en büyük arzusudur. Nisan 2005 sonu Tayvan muhalefet lideri Liken Chen ile Çin Cumhurbaskani Hu Jintao nun ikili sorunlara barisçil çözümler bulmak için yaptiklari görüsmeler kimi otoritelerce ikili iliskiler adina olumlu adimlarin atildigi seklinde yorumlanmistir. Bu toplantilarin 1949 dan beri Çin ve Tayvan arasi yapilan bu düzeyde ilk görüsmeler olmasi da dikkat çekmektedir. Öte yandan, kimi otoritelerce görüsmelerin 2

3 hükümetler arasi düzeyde olmamasi da elestirilmektedir ve ikili iliskilerin normallesmesi için daha üst düzeyde toplantilarin olmasi gerektigi vurgulanmaktadir. Japonya, Tayvan konusunda barisçil çözümü destekleyen politikasini sürdürmekle birlikte, müttefiki ABD ile ayni çizgide oldugunu 19 Subat ta Savunma ve Disisleri Bakanlarinin ABD ye yaptigi ziyaret sirasinda belirtmistir. Bölgede, ABD ile ortak güvenlik çekincelerini paylastiklarini dile getiren Japon yetkililer, bölgedehassas dengelerin bozulmasini istemediklerini söyleyerek, Çin e karsi Tayvan in yaninda yer almislardir. Tayvan konusunda da karsilasildigi gibi Asya- Pasifik dengelerinde hareketlilik ve bölgedeki Japonya ABD yakinlasmasi, duruma Çin in yaklasimi açisindan önem teskil etmektedir. Japon-ABD iliskileri ve Japonya nin Yeni Milli Savunma Doktrini Japonya nin 1945 sonrasi ABD tarafindan hazirlanan anayasasiyla birlikte, askeri faaliyetler asgari düzeyde tutulup kisitlandirilmistir. O tarihlerde, tipki Almanya nin savunma politikasi için oldugu gibi Japonya nin savunma politikasi dis güçler tarafindan belirlenmistir. Ancak, 2004 yilinda ittifaklarini güçlendirme, ulusal ve uluslararasi güvenligi saglama perspektifinde Japonya ve ABD nin balistik füze savunma sistemi konusunda daha fazla isbirligi yapmak üzere anlasmaya varmasi bu konuya yeni bir boyut katmistir. Bu anlasma ile birlikte, artik Tokyo nun ABD ile ABD nin füze savunma kalkani çerçevesinde teknolojik gelisim konusunda daha kolay hareket edebilecegi söylenmektedir. Ayrica, Japonya küresel askeri isbirliginde daha etkin bir rol oynamak için savunma politikasinda degisiklige gitmeye ve savunma yapisini güncellestirmeye karar vermistir. Bu çerçevede, Japonya, Çin in ve Kuzey Kore nin askeri yapilanmasini potansiyel tehditler olarak algilanmaktadir ve bu duruma uygun bir takim girisimlerde bulunulmaktadir. Japonya nin yürürlüge koydugu yeni Milli Savunma Raporuna göre, Japonya teröristlere ve füze tehditlerine karsi güçlenmeyi hedeflemekte, küresel baris gücü misyonlarinda genis yer alma planlari yapmaktadir. Bu rapor Japonya nin ABD güçlerine yardim etmeleri için gönderilen birliklerinin görevinin bir yil daha uzatilmasi kararinin hemen ardindan yayinlanmistir. Japon halkinin büyük bir kisminin Japon askerlerinin Irak a yollanmasina dahi karsi çiktigi düsünülecek olursa Japon hükümetinin kendi halkini karsisina alarak böyle bir karar almasi ilgi çekicidir. Unutulmamasi gereken diger bir nokta ise, Japonya nin Irak a asker yollama konusunda anayasasinda ilgili maddelerde gerekli degisiklikleri yapmis olmasidir. Tüm bu gelismeler dogrultusunda ABD Japonya stratejik ortaliginin Çin tarafindan nasil karsilandiginin incelenmesi gerekmektedir. Öte yandan, Japonya nin Milli Savunma Stratejisi ndeki degisiklik, Japonya silahlaniyor mu? sorusunu da beraberinde getirmektedir yilindan bu yana silahli kuvvetlerini sinirli tutan Japonya nin bölgesel gelismeleri öne sürerek askeri açidan yeniden yapilanma sürecine girmesi dikkat çekici bir noktadir. Ancak, dünya geneline bakilacak olursa silahlanmanin artmasi konusunda Japonya yalniz degildir. Uluslararasi Baris Arastirmalari Enstitüsü nün (SIPRI-Stockholm International Peace Research Institute ), yayinladigi 2001 silahlanma raporuna göre, 80 li yillarin sonunda azalma egilimine giren silahlanma girisimleri son yillarda yeniden hizlanmaya baslamistir ve 2001 yilinda silahlanma harcamalari dünya genelinde bir önceki yila göre yüzde iki oraninda artmistir. Ayrica, yine rapora göre Terörle mücadele nedeniyle silah yatirimlarinin çok daha fazla artmasi beklenmektedir. Raporda bahsedilen silahlanma yarisi içinde olan ilk on bes ülkeye bakildiginda, ABD nin 281,4 milyar dolar ile ilk sirada oldugu tespit edilmektedir. Dördüncü sirada 38,5 milyar dolarla Japonya nin, yedinci sirada 27 milyar dolarla Çin in ve on ikinci sirada 10,2 milyar dolarla Güney Kore nin yer almis olmasi silahlanmanin Asya-Pasifik bölgesinin büyük bir bölümüne 3

4 yayildigini kanitlar niteliktedir. Bu durum ise bölge açisindan silahlanmanin nedenleri ve sonuçlari hakkinda daha derin düsünülmesi gerektigi ipucunu vermektedir. Çin-Japonya Ekonomik Iliskiler 1990 larin ortalarindan beri Çin ve Japonya arasindaki iliskiler politik açidan soguk olsa da ekonomik açidan sicak olarak nitelendirilmektedir. Iki ülke birbirilerinin en yakin ticari partnerleri olarak anilmaktadirlar. Ikili arasindaki ticaret hacmi 2004 yilinda 150 milyar dolar seviyesine ulasmistir. Japonya nin gelismis bir teknolojiye sahip olmasi, Çin de ise düsük ücretle çalisan isçilerin varligi bu iki ülkeyi bir bakima ticari anlamda birbirine bagimli kilmistir.bu baglamda, ortak ekonomik çikarlarin var olmasi politik iliskilerin tamamiyla çikmaza sürüklenmesini engelledigi söylenmektedir. Ancak, Tokyo ve Pekin arasindaki diplomatik gerginligin artmasi durumunda, Asya nin iki önemli gücü arasindaki ekonomik baglarin ne gibi bir degisiklige ugrayacagini simdiden tahmin etmek pek mümkün gözükmemektedir. Buna bagli olarak, gelismekte olan ekonomilere katki amaçli yürütülen Resmi Kalkinma Yardimi (Official Development Assistance) bünyesinde Çin e yapilan yardimin yüzde altmisini karsilayarak Çin e kaynak aktarimda bulunan Japonya nin bu yardimi azaltip azaltmayacagi da yine yukaridaki belirsizlerin belirgin hale gelmesiyle sekillenecektir. Japonya nin BM için yaptiklari Dünya nin ikinci büyük ekonomisine sahip olan ve G-8 e dahil tek Asya ülkesi olan Japonya BM bütçesine yüzde yirmi oranda katkida bulunmaktadir. Bu katkisi ile Japonya BM e, Güvenlik Konseyi nde ABD disindaki diger daimi üyelerin toplam yaptigi yardimdan daha fazla yardimda bulunmaktadir.japon hükümeti özellikle bu yardimlarindan dolayi Japonya nin genislemis bir Güvenlik Konseyi ndeki olasi bir daimi üyeliginin degerlendirilmesi gerektigini dile getirmektedir. Ancak, Çin Disisleri Bakanligi Sözcüsü Kong Quan in konuyla ilgili yorumu söyledir: BM bir sirket degildir ve kompozisyonu üyelerinin maddi yardimina göre belirlenemez.önemli olan gelismis ülkelerden çok gelismekte olan ülkelerin BM Güvenlik Konseyi bünyesinde daha iyi temsil edilmesidir. Ancak, Güvenlik Konseyi daimi üyelerinden bir olan Çin in BM bütçesine sadece yüzde iki katkida bulundugu düsünülürse, bu ülkenin Japonya nin katkilarina yönelik tutumu pek de yerinde görünmemektir. Japonya BM çatisi altindaki operasyonlara asker, idari personel yardimi ya da insani yardim yaparak aktif bir sekilde katilmaktadir yilinda Kosova ve Dogu Timor için olusturulan birliklerde Japon askerler ve idari personel önemli ölçüde yer almislardir. Japonya, 1992 yilindan beri sekiz Barisi Koruma operasyonunda, Ruanda, Afganistan, Irak ve Darfur un da içinde bulundugu alti Insani Yardim etkinliginde ve Bosna-Hersek, Dogu Timor ve Kosova nin içinde yer aldigi bes Uluslararasi Seçim Gözetmenligi faaliyetinde görev almistir. Ayrica Japonya, terörizmle mücadele edilmesi, Afrika daki sorunlara çözüm bulunmasi, yoksullugun azaltilmasi ve nükleer silahlarin yayilmasinin önlenmesi konularinda BM ile ortak çok sayida proje yönetmektedir. Japonya nin, BM de bu tarz katkilar yaparak uluslararasi baris ve güvenlik için yeterli sorumlulugu alabilecegini kanitlamaya çalistigi söylenmektedir. Bu noktada yine ABD ile Japonya arasindaki yakin iliskiler önemli rol oynamaktadir. Nükleer silahlarin yayilmasinin önlenmesi için savas veren Japonya nin bu tür silahlara sahip olmama, onlari üretmeme ve nükleer silahlarin topraklarina girmesine izin vermeme konusunda kati 4

5 kurallari bulunmaktadir. Japon yetkililer, Kuzey Kore nin nükleer füze tehdidinin sadece Japonya ya ya da Asya ya yönelik olmadigini tüm dünyaya yönelik oldugunu da eklemektedirler.bu konuda kendilerinin Güney Kore ve ABD ile birlikte siki bir ortaklik içinde oldugunu vurgulamaktadirlar. Japonya ve ABD nin stratejik ortakligi Afganistan ve Irak meselelerinde de ortaya konmustur. Özellikle Ortadogu da Baris Süreci içerisinde Japonya nin ABD yaninda aktif rol oynadigi bilinmektedir. Bu baglamda, Filistin-Israil sorunu için de Japonya nin girisimleri olmustur. Fakat, Japonya nin tüm bu girisimleri her ne kadar akdirle karsilansa da bu ülkenin ABD ile Ortadogu çerçevesindeki yakin iliskilerinin bulunmasi, ABD nin Japonya yi Ortadogu da herhangi bir sorun çiktiginda yönlendirebilecegi bir varlik olarak görüp görmedigi konusunda dünya kamuoyunda süphe uyandirmaktadir. Yedi senedir gündemde olan ve son dönemde hakkinda somut adimlar atilmaya baslanan BM de reformlarla ilgili Japonya nin önemli katkilari bulunmaktadir. Özellikle Güvenlik Konseyi nin genisletilmesi konusunda çok sayida Japon üst düzey diplomat baska uyruklu meslektaslari ile birlikte Genel Sekreter Kofi Annan a yardimci olmaktadirlar. Japonya bir taraftan daimi üyelerle geçici üye sayisinin birlikte arttirildigiplani desteklerken, diger taraftan kendi gibi yeni daimi üyelik için güçlü adaylar olan Almanya, Hindistan ve Brezilya ile görüsmeler yapmakta ve ortak deklarasyonlar yayinlamaktadir. Japonya nin olasi daimi üyeligine Çin ve Kuzey Kore siddetle karsi çikmaktayken, ABD eger Güvenlik Konseyi daimi üye sayisi genisletilecekse Japonya nin mutlaka içinde yer almasi gerektigini savunmaktadir. Aslinda, Japonya bu grupla ters düstügü gibi daimi üyeligin artmasini öngören planinin bazi noktalarina da karsi çikmaktadir. Özellikle daimi üyelerin sayisinin arttirilmasini destekleyen modele göre yeni katilacak daimi üyelere eski daimi üyelerin ellerinde bulunan veto hakkinin verilmeyecek olmasi, Japonya tarafindan adil olmayan bir islem olarak tanimlanmaktadir. Ayrica Japon üst düzey yetkililerince BM reformlarinin amacina ulasabilmesi için yeni daimi üyelere de veto hakki verilmesi gerektigi söylenmektedir. Elinde veto hakki bulunan ve Asya yi temsil eden tek daimi üye sifatina sahip olan Çin ise Japonya nin olasi bir katilimi sonucu bu statüsünün bozulmasini istememektedir. Tüm bu noktalar dogrultusunda artik Japonya nin dünya siyasetinde geri planda kalmis bir aktör görmek istemedigi ve bu perspektifte Güvenlik Konseyi nde daimi bir üyelik elde edebilmek için elinden geleni yaptigi görülmektedir. ABD ile yakinligi amacina ulasabilmesi için önemli bir avantajdir. Öte yandan, Güvenlik Konseyi nde Asya nin tek daimi temsilcisi olarak yer alan ÇinJaponya nin, uluslararasi siyasette etkinliginin artmasini istememektedir. Ancak bölgede Çin in de etkinligini arttirmasini istemeyen ülkeler bulunmaktadir ve bu ülkeler Japonya ile çogu konuda birlikte hareket etmektedir. Japonya ve Çin arasinda egemenlik, güvenlik ve tarih üzerine kurulan politik gerginlik Japonya nin Güvenlik Konseyi ile ilgili planlari konusunda önemli bir engel olusturmaktadir. Asya-Pasifik Bölgesi nde baris ve istikrari saglamak için tüm bölge ülkelerinin, özellikle de Çin ve Japonya nin agir sorumluluklar almasi gerekmektedir. Tokyo ve Pekin in günümüz güç dengelerini göz önünde bulundurarak iliskilerini ona göre yeniden düzenlemeleri gelecek için daha yararli olacaktir. Ayrica Çin ve ABD arasi iliskiler bu noktada nasil bir evrim yasayacaktir sorusuna alinacak cevabin da Japonya nin daimi üyelik yolculugunda belirgin bir rol oynayabilecegi düsünülmektedir. 5