Bursa İli ve Çevresinde Yeti şen bazı Şapkalı Mantarlar. Some Muschrooms from Bursa Area

Transkript

1 Ankara Ecz. Fak. Mec. J. Fac. Pharm. Ankara 3, 13 (1973) (1973) Bursa İli ve Çevresinde Yeti şen bazı Şapkalı Mantarlar. Some Muschrooms from Bursa Area Kamil KARAMANOĞLU (*) - Nasuh ÖDER (**) Türkiyenin baz ı illerinde her y ıl mantar zehirlenmeleri olmaktad ır. Sağl ık ve Sosyal Yard ım Bakanl ığından al ınan 1970 y ıl ına ait mantar zehirlenmelerini gösteren listede, yaln ız Bursa ili çevresinde 12 mantar zehirlenmesi oldu ğu yaz ılmaktad ır. Öğrenci pratik çal ışmalar ı için materyal toplamak üzere Ekim 1972 tarihleri aras ında, Bursa Uludağ'a Farmasötik Botanik Farmakognozi ve Toksikoloji Kürsüleri ortakla şa bir inceleme gezisi tertiplenmi şti. Bu geziye kat ılarak, Bursa ili ve çevresinde yeti şen Yenen ve Zehirli mantarlar ı da incelemek ve numuneler toplamak olana ğını bulduk. Numuneler Ökolojik yönden birbirinden oldukça farkl ı yerlerden, All ı dağı me şe orman ı az nemli kalker topraklar ı, Bursa - İnegöl aras ı Karaçam (Pinııs nigra) ormanı alt ı, Uludağ Karaçam ve Uluda ğ Köknar (Abies bornmülleriana) ve Doğu kay ını (Fagus orientalis) kar ışık ormanlar alt ı nemli topraklardan topland ı. MATERYAL VE METOT Numuneler araziden toplan ırken, gerek yeti şme yeri, gerekse mantarlar ın morfolojik özellikleri hususunda gerekli notlar al ındı. Toplanan numuneler laboratuvara getirilerek kurutuldu. Kuru mantarlar bakteri ve di ğer parazitlerden korumak için, Timol kristalleri (40-45 C ergir) ile birlikte bir saat 45 C etüve kondu. Bu şekilde kurutulan numunelerin bazidiyosporlar ı üzerinde mikroskobik incelemeler ve ilgili literatürden de faydalanarak tayinleri yap ıldı (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7). Redaksiyona verildi ği tarih : 20 Şubat 1973 (*) A. Ü. Eczac ıl ık Fakültesi ve A. Ü. Tıp Fakültesi Botanik Kürsü Profesörü. (**) A. Ü. T ıp Fakültesi Botanik Kürsüsü Dr. Asistan ı

2 14 Kkıııl KARAMANOĞLU - Nasuh ÖDER BULGULAR 1 Lycoperdon piriforme (Schaeff. ex. Pers. (Yenmez) Morfolojik Özellikleri : Mantar ço ğunlukla; küçük k ısa sapl ı armut veya küçük ampul şeklindedir (Levha 1, Şekil : 1). Genç mantar ın fruktifikasyonu beyaz veya sar ıms ı beyaz renkte, geli şme ilerledikçe tepe k ısm ı sar ıms ı kahverenginden koyu kahverengiye kadar de ğişir. Fruktifikasyonun renk de ği şmeleri sap üzerinde daha aç ık olarak görülür. Geli şmenin sonunda fruktifikasyonun tepe kısm ında çatlamalar ve nihayet parçalanmalarda olur. Bu evrede sporlar çevreye da ğıl ır. Fruktifikasyonda, genç mantarlar ın üzerinde küçük beyaz dikensi ç ıkınt ılar vard ır. Geli şme ilerleyince bu ç ıkıntılar üstlerinden veya diplerinden k ırılır. Mantar ın peridiyumu derimsi ve dayan ıkl ıdır. Sap Mantar ın üst k ısm ından kesinlikle ayr ılamaz, fakat sap ın iç yap ıs ı Kolumella, beyaz renkli ve petek şeklindedir. Sap ın toprağa veya çürümü ş ağaca bağlandığı yer siyah renktedir. Mantarın fruktifikasyonu 2-4 cm geni şliğinde ve 3-5 cm yüksekliğindedir. Sporlar ı : Ye şilimsi kahverengi, küre şeklinde, üzeri düz, görüntüleri iç içe iki çember gibidir. Büyüklü ğü 3,3-5,1 mikrondur. (Levha VI, Şekil : 1). Yetişme yeri özellikleri : Bu mantar Literatüre göre A ğustos ayından Kas ım ayına kadar çal ıl ıklarda çürümü ş ağaç ve kökler üzerinde, özellikle kay ın ve me şe ormanlar ında, humuslu topraklarda, I ğne ve geni ş yaprakl ı ormanlarda gruplar meydana getirerek yeti şir. Ya şlı fruktifikasyon organlar ı kışında kalabilir. Mantar Bursa ili çevresinde oldukça yayg ın. Numune Ah ı dağı me şelikten topland ı ( ). 2 Lycoperdon umbrinurn Pers. (Genç mantarlar yenir) Morfolojik özellikleri : Genç mantar ın fruktifikasyonu üzerinde 0,5 mm boyuna ulaşan, önceleri beyaz veya sar ıms ı renkte ince dikensi ç ıkınt ılar, sonra kahverengiye dönerler. Geli şmiş mantar ın

3 Bursa Bi ve Çevresinde Yeti şen bazı Şapkal ı Mantarlar 15 üzerinde be şgen veya alt ıgen şeklinde çukurcuklar belirir. Mantar ın büyüklüğü çoğunlukla 2-4 cm boyunda ve 1-2,5 cm geni şliğindedir (Levha 1, Şekil : 2). Peridiyum : Fruktifikasyonu d ıştan örter, genç mantarlarda sar ıms ı beyaz, geli şmişlerde kahverengi bir renk al ır. Sap : Sap fruktifikasyondan kesin olarak ayr ılmaz, iç k ısımda petek şeklinde yap ıs ıyla kolumella bulunur ve kolumella üzeri çukurdun Mantar topraktan ç ıkarıldığı zaman sap k ısm ının üzerinde oldukça fazla toprak tanecikleri görülür. Sporları : Sarıms ı kahverengi, üzerinde ince dikensi ç ıkınt ı- lar bulunur, şekli çoğunlukla küremsidir. Büyüklü ğü 3,3-5,1 mikrondur (Levha VI. Şekil : 2). Yetişme yeri özellikleri : Mantar ço ğunlukla her cins orman alt ında gölgeli topraklarda birbirleriyle s ık ışık durumda gruplar meydana getirir. Bazen tek tek olarak yeti ştiği de görülür. Mantar Bursa - İnegöl aras ı Karaçam orman ı alt ından topland ı ( ). 3 Calvatia excipaliformis Pers. ex Perdeck (Yenir). Syn. : Lycoperdon pistilliforme Bonorden Morfolojik özellikleri : Genç mantar ın fruktifikasyonu beyaz veya sar ıms ı renkli, üzerinde koni şeklinde dikensi ç ık ınt ılar vard ır. Mantarın çoğunlukla tepe k ısmı şişkince ve üzeri dalgal ı bir yap ı gösterir, 2-6 cm. geni şliğindedir. Geli şmiş mantarlann ba ş kısm ı sarıms ı kahverengiye döner. Gelişmiş mantarın fruktifikasyonu tepe k ısm ından parçalan ır ve olgunlaşan sporlar etrafa da ğılır (Levha 1, Şekil : 3). Sap : Çoğunlukla silindir şeklinde, rengi sar ı ve üzerinde kahverengi noktac ıklar vard ır. İç kısm ı ise sar ıms ı renkte sünger yumuşaklığındadır. Büyüklüğü 2-4 cm çap ında ve 3-8 cm (10) boyundad ır. Sap ın toprak içindeki k ısm ı üzerinde beyaz mantar miselleri görülür. Sporları : Çoğunlukla küre şeklinde, genç mantarlarda üzeri düz, geli şmişlerde ise sporlar ın üzerinde si ğil şeklinde küçük ç ıkınt ılar vard ır. Büyüklüğü 5,1-6,8 (8,5) mikrondur (Levha VI, Şekil : 3).

4 16 Ktımit -KARAMANOĞLU - Nasuh ODER Yetişme yeri özellikleri : Mantar Literatüre göre Temmuz ay ından Kas ım ay ına kadar orman aras ı küçük çay ırlarda yeti şir (1). Bu mantar Uludağ'da Çam orman ı alt ından toplanm ışt ır ( ). 4 Clavalinopsis (Clavaria) argillacea Pers. ex. Fr. (Yenir). Morfolojik özellikleri : Genç mantarlar sar ıms ı bey- z renk e, şekli lobuta benzer. Geli şmiş mantarlar ın fruktifikasyonu da yine lobuta benzer, tepesi küt, rengi ise yumurta sar ıs ından kahverengiye kadar de ğişir. Mantar ço ğunlukla kolay k ırılabilir. Fruktifikasyonun içi dolu, her taraf ı beyaz ve yumu şakt ır. Fruktifikasyon çoğunlukla 3-6 cm boyunda ve 1-2 cm çap ındad ır (Levha II, Şekil : 4). Sap Silindir şeklinde, parlak sar ı, üzeri düz, içi dolu, 1-2 cm. boyunda ve 0,5-1 cm çap ındad ır. Sporlar ı : Çoğunlukla renksiz, elips şeklinden silindir şekline kadar deği şir. Üzerinde küçük noktac ıklar vard ır. Büyüklüğü 5,1x 8,5 mikrondur (Levha VI, Şekil : 4). Yetişme yeri özellikleri :Orman aras ı aç ıkl ıklarda, ço ğunlukla karayosunlar ıyla örtülü topraklarda 4-8 lik gruplar meydana getirir (2). Mantar Bursa - İnegöl aras ı Karaçam orman ı alt ında lik gruplar meydana getirir ( ). 5 Russula olivacea (Schff. ex. Secr.) Fr. (Yenir). Morfolojik özellikleri : Şapka : Genç mantarlarda ço ğunlukla düzgün, geli şmi ş olanlarda üzeri çukurla şı r ve gayr ımuntazam bir görünü ş al ır. Bu evrede mantar ın kenarlar ında yar ılmalar olur. Genç iken ye şilimsi kahverengi, geli şmiş mantarlarda ise üzerinde yer yer is renginde siyahl ıklar meydana gelir. Nemli havalarda mantar ın üzeri az çok yağ l ı olabilir. Büyüklüğü 8-18 cm çap ındad ır (Levha II, Şekil : 5). Lameller : Gevrek, geli şmiş mantarlarda şapka kenar ından görülebilir. Lâmeller önceleri aç ık sarı, sonra limon sar ısına, nihayet aç ık kahverengiye kadar de ğişiklik gösterebilir. Lâmellerin uzunlukları ayn ıdır.

5 Bursa ili ve Çevresinde Yeti şen baz ı Şapkalı Mantarlar 17 Sap : Genç mantarlarda silindir şeklinde, geli şmi şlerde şekli bozulur. Sap ın toprak içindeki k ısm ı sivridir. Genç mantarlarda sap ın üzeri k ırm ızı, sonra kiremit k ırm ızısına döner. Bu özelli ği tayinde önemlidir. Büyüklüğü 2-3 cm çap ında ve 4-6 cm boyundad ır. Etli k ısmı : Sar ıms ı veya ye şilimsi sar ı renkli, gevrek. Mantarın etli k ısm ına %3 lük Fenol sürülürse hemen k ırm ızı, sonra koyu -nenek şe rengine döner. Bu özelli ği mantar ın kesin tayininin yap ıl-.nas ında çok yard ımcıdır. Sporları : Geni ş elips şeklinde, üzeri ince a ğsı, sert dikensi ç ı- k ınt ıl ıdır. Büyüklüğü 6,8x8,5 (10,2) mikrondur (Levha VI, Şekil : 5). Yetişme yeri özellikleri : Mantar Ah ı dağı, meşe orman ı alt ı 6 Lactarius salmonicolar Heim et Lecl (Yenir). Syn. : Lactarius subsalmoneus Pauzer (3) Türkçe ad ı : Kanl ıca Morfolojik Özellikleri : Şapka : Genç mantarlarda disk şeklinde, orta k ısm ı hafif çukur ve kenarlar ı lamellere do ğru k ıvr ıkt ır. Şapkan ın rengi; turuncu veya sar ıms ı, üzerinde birbirine paralel, ayn ı merkezli halkalar sıralan ır. Şapka üzeri; ıslak ve yağlıms ı, büyüteçle bak ıldığı zaman üzerinde ince sar ı tüyler görülür. Büyüklü ğü 4-15 cm çap ındad ır (Levha II, Resim 6). Lameller : Genç mantarlarda solgun sar ıms ı, geli şmi şlerde ise aç ık turuncu renge döner. Lâmeller sap üzerinde 1 cm kadar inebilir. Sap Çoğunlukla silindir şeklinde, çap ının yaklaşık olarak 3/4 ü bo ştur. Sap ı kesilince kenarlar ından turuncu renkte sütü ç ıkar. Sap ın d ışı, sar ıms ı turuncu, iç k ısmı ise aç ık pembe renklidir. Büyüklüğü 3-6 cm boyunda ve 1-3 cm çap ındad ır. Etli kısmı : Yumu şak ve süngerimsi yap ılı, rengi aç ık sarıdan turuncuya kadar de ğişir. Mantar ın hoş olan kokusu kay ısı veya ta-

6 18 Kamil KARAMANOĞLU - Nasuh ÖDER ze meyva kokusuna benzer. Mantar ın etine guajak sürülürse hemen kirli şarap k ırmızısı, 10 dakika sonra gri ye şile döner (5). Sporları : Elips veya oval, bir taraf ında ç ıkınt ısı vard ır. Sporun üzeri a ğsı ve noktal ıdır. Büyüklüğü 6,8x8,5 mikrondur (Levha VI, Şekil : 6). Sütü : Taze mantar neresinden k ırılırsa k ırıls ın veya kesilsin turuncu sütü ç ıkar. Süt hava ile temastan az sonra solgun k ırmızı, 1-1,5 saat sonra şarap k ırm ızıs ından turuncu kahverengiye kadar değişir. Yetişme yeri özellikleri: Ilkbahar ve sonbaharda ya ğmurlardan sonra çam ormanlar ı alt ında veya çam ormanlar ı aras ındaki küçük çay ırlarda, humuslu ve silisli topraklarda yeti şir (6). Bursa - inegöl aras ında Karaçam orman ı alt ında ( ). Bu mantar halk taraf ından çok toplanmakta ve yenilmektedir. 7 Chroogomphus rutilus (Schff. ex. Fr.) O. K. Miller (Yenir.) Syn : Agaricus rutilus Schaeff. Gomphidius viscidus L. ex. Fr. Türkçe adi : Geyik mantar ı Morfolojik özellikleri : Şapka : Genç mantarlarda tepesi konik, geli şmiş olanlarda ise şemsiye gibi aç ıl ır, fakat yine tepesi koniktir, şapka kenarlar ı çok incedir. Mantar bütün evrelerinde şarap k ırmız ısından vi şne çürüğüne kadar de ğişen renkler gösterir, üzeri ya ğlıms ı, kurumuş mantarlarda parlakla şır. Büyüklüğü 3-6 cm çap ındad ır (Levha III, Şekil : 7). Lameller : Renkleri şapka rengine benzer, seyrek elastiki, sap üzerinde 1 cm kadar iner ve damar şeklini alarak kaybolur. Sap : Sapla şapka kuvvetli bağl ıd ır. Sapin toprak içindeki k ısmı üzerinde beyaz mantar miselleri bulunur. Sap ın rengi şapkaya göre daha koyu olabilir. Büyüklü ğü 3-8 cm boyunda ve 1-1,5 cm. çapındadır.

7 Bursa Ili ve Çevresinde Yeti şen baz ı Şapkalı Mantarlar 19 Etli kısm ı : Lifi, elastiki ve aç ık k ırm ız ıms ı renklidir. Tam örtü : (Velum Universal) genç mantarlarda kirli beyaz renkte, geli şme esnas ında parçalan ır, bir k ısmı şapka üzerinde, bir k ısm ı sap üzerinde kal ır. Sporları : İnce uzun elips şeklindedir. Büyüklü ğü 6,8x18,7 (21) mikrondur (Levha VI, Şekil : 7). Yetişme yeri özellikleri : Çam ormanlar ı aras ında aç ık alanlarda gevenler aras ında yeti şir. Mantar Uludağ çam orman ı alt ından topland ı ( ). Bölge halk ı mantar ı tan ımamakta, Literatüre göre Bolu ili çevresinde halk bunu«geyik mantar ı» olarak tan ır ve yer (6). 8 Hygrophorus chrysodon Batsch ex. Fr. Syn. : Agaricus chrysodon Morfolojik özellikleri : Şapka : Genç mantarlarda kubbemsi, geli şmişlerde düzle şir ve kenarlar ı lâmellere do ğru k ıvr ıl ır (Levha III, Şekil : 8). Şapka üzeri bütün evrelerde ya ğlıms ı ve kenarlar ında sar ıms ı su damlac ıklar ı görülür. Büyüklü ğü çoğunlukla 4-8 cm çap ındad ır. Lameller : İnce, zarif, seyrek, sap ve şapka kenarlar ında enleri daha da incelir. Genç mantarlar ın lâmelleri üzerinde sar ı lekeler bulunur, geli şmişlerde ise, beyaz su damlac ıkları bulunur. Sap : Silindir şeklinde, içi dolu, üzerinde su damlac ıklar ı, toprağa, yak ın kısm ında ise sar ıms ı lekeler bulunur, 5-6 cm boyunda ve 1-1,5 cm çap ındad ır. Etli kısmı : Lifi, sulu ve beyaz renklidir. Sporları : Elips şeklinde, üzerinde muntazam s ıralanm ış aç ık noktalar vard ır. Büyüklüğü 5,1x8,5 mikrondur (Levha VI, Şekil : 8). Yetişme yeri özellikleri Sonbaharda yağmurlardan sonra; i ğ- neli ve yaprakl ı ormanların alt ında nemli, humuslu topraklarda küçük gruplar meydana getirir. Uluda ğ Köknar orman ı alt ı ( ), Ahı dağı meşelikte ( ).

8 20 mil. KARAMANOĞLU - Nasuh ODER 9 Suillus luteus (L. ex. Fr.) S. F. Gray (Yenir). Syn. Boletus luteus Linne Morfolojik özellikleri : Şapka : Genç mantarlar yar ını küre şeklinde, geli şme ilerleyince üstü düzle şir. Mantar ın üzerinde ya ğlıms ı yap ışkan bir madde vard ır. Bunun kurumas ıyla şapkanın üzeri parlak bir durum al ır. Şapka, aç ık kahverengiden kestane kahverengine kadar de ğişir, 5-10 cm çap ındad ır (Levha III, Şekil : 9). Delikler : Genç mantarlarda aç ık sar ıms ı, renkte, yar ım örtü (Velum parsiyal) bütün deliklerin üzerini örter. Mantar geli şince, yarım örtü sap üzerinde halka (Annulus) çok az kal ır ve parçalanarak dü şer. Sap : Genç mantarlarda lobut şeklinde, geli şme ilerleyince s ı, şeklini al ır ve renkleri sar ıdan kahverengiye kadar de ğişebi- lindir lir,. Büyüklüğü 3-5 cm boyunda ve 1-3 cm çap ındad ır. Etli k ısmı : Yumu şak ve çok sulu, rengi daima aç ık sar ı, ho ş meyva kokulu, tad ı ek şimsidir. Sporları : Uzunca elips şeklinde, büyüklüğü 3,3x8,5 mikrondur (Levha VI, Şekil : 9). Yetısme yeri özellikleri : Ilkbahar ve sonbaharda ya ğmurlardan sonra çam ormanlar ı aras ındaki aç ıkl ıklarda, özellikle humuslu topraklarda gruplar meydana getirir (6). Uluda ğ ve İnegöl çevresindeki çaml ıklarda çok yayg ın ( ). 10 Amanita caesarea (Scop. ex. Fr.) Pers ex. Schw. (Yenir). Syn. : Amanita aurantiaca Pers (2) Morfolojik özellikleri : Şapka : Genç mantarlar küre şeklinde, aç ılmaya ba şlayınca yarım küre şeklini al ır. Geli şmiş mantarlarda şapka şemsiye gibi aç ı- l ır, kenarlar ında Lâmellerin izlerinden dolay ı çizgili görünü ştedir. Şapka üzerindeki deri kolayca ayr ılabilir. Mantar bütün evrelerinde parlak k ırm ız ıdan yumurta sar ısı renge kadar de ği şir. Şapka 8-14 (20) cm çapta olabilir (Levha IV, Şekil : 10).

9 Bursa ili ve Cevresinde Yeti şen baz ı Şapkah Mantarlar 21 Lameller : Enleri geni ş (1 cm'nin üzerinde), uzunluklar ı değişiktir. Lâmellerin yüzleri lekeli ve di şlidir. Renkleri önce solgun sarı, sonra parlak alt ın sar ıs ı renkte görülür. Sap Çoğunlukla silindir şeklinde, toprağa değdiği kısım biraz genişlemiştir. Şapka alt ından başlayıp sap üzerine 2-3 cm uzunluğunda sarıms ı renkli yaka (man şet) bulunur. Sap ın iç kısm ı lifî yap ılı ve aç ık renklidir. Sap ın toprak içinde k ır ılmış yumurta gibi çanakc ık (volva) bulunur. Geli şmiş mantarlarda çanakc ık toprakta kal ır. Etli k ısmı : Gevrek etli, sar ıms ı renkli, ho ş kokulu ve tadı vardır. Mantar pi şirilirken sar ı suyu ç ıkar. Sporları : Renksiz, ço ğunlukla elipsten yumurta şekline kadar değişir. Büyüklüğü 6,8x11,9 mikrondur (Levha VI, Şekil : 10). Yetişme yeri özellikleri : Mantar Temmuz ay ından Kas ım ay ına kadar, ışıkl ı fakir orman topraklar ında gruplar meydana getirerek yeti şir (2, 4). Ah ı dağı me şelikte ( ). 11 Coprinus comatus (Müll. in Fl. Dan. ex. Fr.) S. F. Gray (Yenir). Türkçe ad ı : Söbelen - Kuzu göbe ği. Morfolojik özellikleri : Şapka : Genç mantarlarda yar ım küre şeklinde, geli şme ilerleyince silindir şeklini al ır (Levha IV. Şekil : 11). Şapkan ın tepe kısmı dışında kalan yerleri sar ıms ı renkte pullarla örtülüdür. Pullar ın alt ındaki k ısm ı ise beyaz renktedir. Geli şmiş mantarlarda şapka az bir aç ılma gösterir ve şapka kenarlar ı çok incelir. Büyüklü ğü 6-10 cm boyunda ve 3-4 cm çap ındad ır. Lameller : Genç mantarlarda ince, serbest ve sapla do ğrudan doğruya bağlant ıları yoktur. Sap kurs şeklinde şapkan ın tepe kısmında geni şler. Beyaz olan lameller geli şme ilerledikçe renkleri erguvaniden siyaha kadar de ğişir. Ergin mantarlarda Lâmeller mürekkep damlalar ı gibi toprağa düşer.

10 22 Kâmil KARAMANOĞLU - Nasuh ODER Sap : Toprak içinde şi şkince bir koni meydana getirir, şapkaya doğru sap ın içi oyulur ve Idi bir durum al ır. Sap ın rengi içte ve dışta beyazd ır. Kuruyunca cm boyunda ve 1-3 cm çap ındadır. Etli kısmı : Yumuşak ve beyaz renkli, tad ı ve kokusu ho ştur. Sporları : Oval ve bir taraf ında çimlenme delikçi ği bulunur. (Levha VI. Şekil : 11). Sporun üzeri muntazam kahverengi noktal ı, büyüklüğü 6,8x13,6 mikrondur. Yetişme yeri özellikleri : Orman aras ındaki aç ıkl ıklarda, nada tarlalarda ve parklarda gruplar meydana getirerek yeti şir. Bu mantar, Uludağ Karaçam ve Köknar ormanlar ı alt ında topland ı. ( ). 12 Agaricus campester L. ex. Fr. Syn. : Psalliota campester Fr. Türkçe ad ı : Şampiyon, İci kız ıl, Koyun mantar ı, Evlek mantarı. Morfolojik özellikleri : Şapka : Genç mantarlarda yar ım küre, geli şmişlerde şapka düz-. leşir ve beyazdan kirli kahverengiye döner. Geli şmi ş mantarlar ın üzerinde kahverengi pullar ve şapka kenarlar ında yar ım örtü art ıkları bulunur (Levha V. Şekil : 12). Lameller Enleri geni ş, kadife yumu şakl ığında, genç mantarlarda beyaz veya k ırmızıms ı, gelişmişlerde ise kahverengiden siyaha kadar de ğişir. Sap : D ışı kadife gibi yumu şak, içi lifî ve gev şek dokuludur. Sap ın toprak içindeki k ısm ı üzerinde beyaz mantar miselleri görülür. Sap üzerinde yumu şak, beyaz renkli halka bulunur. Sap 5-7 cm boyunda ve 1-2 cm çap ındad ır. Etli kısmı : Bol ve az sulu, şapkan ın etli kısm ı kırılınca beyazdan kırmızıms ıya kadar de ğişir, tad ı baharatl ıdır. Sporları : Elips veya yumurta şeklinde, k ırmızıms ı kahverenkte ve üzerinde küçük siyah noktalar bulunur. Büyüklü ğü : 5,1-6,8x 8,5 mikrondur (Levha VI. Şekil : 12).

11 Bursa ill ve Çevresinde Yeti şen baz ı Şapkalı Mantarlar 23 Yetişme yeri özellikleri : Ilkbahar ve sonbaharda, özellikle ya ğ- murlardan sonra otlak olarak kullan ılan çayırlarda yeti şir (6). Mantar araşt ırmam ızda Ahı dağı yamaçlarında kalkerli çak ıllı topraklarda bulundu. ( ). 13 Macrolepiota procera (Scop. ex. Fr.) Sing. Syn. : Agaricus procera Scop. Morfolojik özellikleri : Şapka : Genç mantarlarla f ıçı şeklinde, beyaz renkli üzerinde sarımsı renkli pulları vard ır. Geli şmişlerde şapka tabak gibi aç ılır. Büyüklüğü cm çap ındadır (Levha V. Şekil : 13). Lameller Enleri geni ş (1-1,5 cm), s ık ve düzenli görünü şte, yumuşak ve sarıms ı renktedir. Sap : Toprak içindeki kal ınla şm ış, sap ın diğer yerlerinden 2-3 misli daha kal ındır. Genç mantarlarda içi lif yap ıda, gelişmişlerde ise iç k ısmı boşal ır. Sap ın üzeri çentiklenmi ş kahverengi pullarla örtülüdür. Büyüklüğü, 20 cm boyunda ve 1-2 cm çap ındadır. Etli kısmı : Genç mantarlarda sulu ve beyaz renkli, geli şmişlerde ise suyu azal ır ve kahverengiye döner. Sapan etli k ısmı gelişmişlerde odun gibi sertle şir. Halka : (Annulus). Genç mantarlarda yumu şak ve beyaz renkli, gelişmişlerde sap üzerinde şapkaya 5-10 cm uzakl ıkta kalır. Sporlar Oval, büyüklüğü 8,5-10,2x13,6-15,3 mikrondur (Levha VI. Şekil : 13). Yetişme yeri özellikleri : Orman aç ıklıklarında, özellikle güne ş alan orta nemli kumlu ve humuslu topraklarda gruplar halinde yeti şir. Bursa - İnegöl aras ında Karaçam orman ı açıklıklarında ( ).

12 24 Knmil KARAMANOĞLU - Nasuh ÖDER LEVIIA : I (Ş ekil: 1) Lycoperdon piriforme Schff. ez Fr. (Yenrnez) (Ş ekil: 2) Lycoperdon umbrinum Pers. (Genç mantarlar yenir)

13 Bursa Ill ve Çevresinde Yeti şen baz ı Şapkab Mantariar 25 ( Ş ekil: 3) Cetvelle excipaliformis Pers ex. Perdeck (Gençleri yenir) LEVHA : II (Ş ekil: 4) Clavalinupsis argillacea Pers ex. Fr. (Yenir)

14 26 Kamil KARAMANOĞLU - Nasuh ODER (Ş e k 1 1 : 5) Russula olivacea (Sehit. es. Seer.) Fr. (Yenir) (Ş e k 1 1 : 6) Lactarius sahnonicolar Heim et Lecl. (Yenmesi tavsiye edilir)

15 Bursa Ili ve Çevresinde yeti şen baz ı Şapicalı Mantariar.27 LEVHA : III ( Ş eki1:7) Clıroogomphus rutilus (Schff. ex. Fr.) O. K. Miller (Yenir) (Ş e k 11 : 8) HygroPhorus. dırysodon Batsch ex..(yeldr)

16 28 Râmil KARAMANOdLU - Nasuh ÖDER ( Ş ekil: 9) Suillus luteus (L. ex. Fr.) S. F. Gray (Yenir) LEVHA IV (Ş ekil:10) Amanite caesarea (Scop, ex. Fr.) Pers. ex. SchW. (Yenir)

17 Bursa tll ve Çevresinde Yeti şen baz ı Şapkalı Mantarlar 29 i«ith ı tıtt StiNitiS LEVHA : V (Ş ekl1:11) Coprinus comatus (Milli. in. FI. Dan. ex. Fr.) S. F. Gray (Yenir) (Ş ekil:12) Agarieus campester L. ez. Fr. (Yenir)

18 30 Kamil KARAMANOĞLU - Nasuh ÖDER (Ş e k 1 : 13) Macroleplota procera (Scop. ex. Fr.) Sing. (Yenir)

19 Bursa İli ve Çevresinde Yeti şen baz ı Şapka!' Mantarlar 31 SPORLA LEVHA -VI - Çekil 1 - şekil 2 - Ş ekil 3 Ş ekil 5 - C) şekil Şekil 8 - ş ekil 9 - $ekil 10 - şekil 11 - Sekil 12 - Şekil 13, Mantzırlaınz aporları tt2000 büyütiildil

20 32 M ınil KARAMANOĞLU - Nasuh ODER TARTIŞMA Bursa, İnegöl All ı dağı ve Uludağda Ekim 1972 tarihleri aras ında yap ılan inceleme gezisinde bu zamanda yeti şmiş 13 tür şapkal ı mantar tesbit edilmi ştir. Toplanan mantarlar ın hepside Yenen, oldukça lezzetli türlerdir. Özellikle Agaricus campester (Evlek mantar ı), Amanita caesarea, Lactarius salmonicor (Kanl ıca) Yenen iyi mantarlard ır. Bütün ara şt ırmalar ımıza ra ğmen çok zehirli olan Amanita phalloides bulunamad ı. Bu mantar türünün bu güne kadar Türkiye'de yeti ştiği henüz tesbit edilmedi. Yaln ız çok zehirli olan diğer bir mantar türü Amanita verna İstanbul ve Çorum illerinde tesbit edildi. Bundan ba şka zehirli olan Amanita pantherina ve Amanita muscaria Bolu ili çevresinde tesbit edilmi ştir (6). ÖZET Bursa ili çevresine Ekim 1972 tarihleri aras ında bir inceleme gezisi yap ıld ı. Bu gezi esnas ında bölgede, özellikle All ı dağı ve Uludağda yeti şen şapkal ı mantarlarda topland ı. Bu ara şt ırmada 12 si yenen Lycoperdon umbrinum, Calvatia excipuliformis, Clavalinopsis argillacea, Russula olivacea, Lactarius salmonicolar, Chroogomphus rutilus, Hygroghorus chrysodon, Suillus luteus, Amanita caesarea, Coprinus comatus, Agaricus campester, Macrolepiota procera, ve biri yenmeyen Lycoperdon piriforme olmak üzere 13 tür şapkal ı mantar tesbit edildi. SUMMARY An excursion has been made in Bursa region between October During this excursion mushroon- ıs have been collected grown specially at v Ahıdağı and Uludağ in this region. In this research 12 species of edible mushrooms named Lycoperdon umbrinum, Calvatia excipuliformis, Clavalinopsis argillacea, Lactarius salmonicolar, Chroogomphus rutilus, Hygrophorus chrysodon, Suillus luteus, Amanita caesarea, Coprinus comatus, Agaricus campester, Macrolepiota procera, one species of non edible mushrooms named Lycoperdon pyriforme, totaly 13 species of muscrooms have been found.

21 Bursa ili ve Çevresinde Yeti şen baz ı Şapkalı Mantarlar 33 L İTERATÜR 1 MICHAEL - HENNIG : Handbuch Für Pilzfreunde Zweiter Band NICHTBEAT- TERPILZE. Quelle et Meyer. HEIDELBERG (1971). 2 MICHAEL - HENNIK : Handbuch Für Pilzfreunde Dritter Band HELLBLEATTER und LEISTLINGE. Quelle et Meyer HEIDELBERG (1964). 3 MICHAEL - HENNIG : Handbuch Für Pilzfreunde Fünfter Band MILCHLINGE und TEUBLINGE (Russulae. Quelle et Meyer HEIDELBERG (1970). 4 M. MOSER - GAMS : Kleine Kryptogamenflora Band 11/b 2 BASIDIOMYCETEN Il, Gustav Fischer. Verlag. STUTTGART (1967). 5 W. NEUHOFF - DIE MILCHLINGE : Verlag Julius Klinkhardt, Bad Heilbrunn Obb. (1956). 6 Nasuh ÖDER : Bolu İ li Çevresinde Yeti şen Zehirli ve Yenen Şapkal ı Mantarlar Üzerinde Taksonomik Ara ş t ı rmalar, ANKARA (1972). 7 J. Schaeffer - RUSSULA MONOGRAPHIE : Verlag Julius Klinkhard, Bad Heilbrunn Obb