DAĞ KAVAĞI (POPULUS TREMULA L.) İLE İMAL EDİLEN ARI KOVANLARININ ISI İLETİMİNİN İNCELENMESİ VE SİMÜLASYONU 2011 YÜKSEK LİSANS TEZİ ERTUĞRUL ÖZTEKİN

Transkript

1 DAĞ KAVAĞI (POPULUS TREMULA L.) İLE İMAL EDİLEN ARI KOVANLARININ ISI İLETİMİNİN İNCELENMESİ VE SİMÜLASYONU 2011 YÜKSEK LİSANS TEZİ ERTUĞRUL ÖZTEKİN

2 DAĞ KAVAĞI (POPULUS TREMULA L.) İLE İMAL EDİLEN ARI KOVANLARININ ISI İLETİMİNİN İNCELENMESİ VE SİMÜLASYONU Ertuğrul ÖZTEKİN Bartın Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Orman Endüstri Mühendisliği Anabilim Dalında Yüksek Lisans Tezi Olarak Hazırlanmıştır BARTIN ŞUBAT 2011

3

4

5 ÖZET Yüksek Lisans Tezi DAĞ KAVAĞI (POPULUS TREMULA L.) İLE İMAL EDİLEN ARI KOVANLARININ ISI İLETİMİNİN İNCELENMESİ VE SİMÜLASYONU Ertuğrul ÖZTEKİN Bartın Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Orman Endüstri Mühendisliği Anabilim Dalı Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Gökhan GÜNDÜZ Şubat 2011, 61 sayfa Arıcılıkta sektörel anlamda başarı elde edebilmek ve daha yüksek verim alabilmek için; çevresel ısı değişim faktörlerini optimum değerlerde tutmak gerekir. Mevsimsel değişim ve ani ısı farklılıkları bal arılarını olumsuz etkilemektedir ve sonuç olarak da arı kayıpları artmaktadır. Bu çalışmada Dağ Kavağı (Populus tremula L.), Sarıçam (Pinus sylvestris) ve Kayın (Fagus orientalis) ağaçlarından imal edilmiş olan kovanlarla birlikte balmumu ve propoliste yapılan ısı iletim ölçümleri ile; ısı kaybının olduğu yerler tespit edildikten sonra gerekli tedbirlerin alınması ile çevre ısısının olumsuz etkilerinin ortadan kaldırılması düşünülmüştür. Arılarının ortam ısısını dengelemek için kullandıkları enerjilerini iii

6 ÖZET (devam ediyor) sadece bal üretiminde kullanmaları amaçlanmıştır. Bu sayede kovandaki verimliliğinde artması hedeflenmiştir. Anahtar Sözcükler: Arı, arıcılık, Arıkovanı, Balarısı, Apis mellifera, Isı iletimi, Simülasyon Bilim Kodu : iv

7 ABSTRACT M. Sc. Thesis THERMAL CONDUCTIVITY ANALYSIS AND SIMULATION IN BEEHIVES MADE FROM ASPEN (POPULUS TREMULA L.) Ertuğrul ÖZTEKİN Bartın University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Forest Industrial Engineering Thesis Advisor: Asst. Prof. Dr. Gökhan GÜNDÜZ February 2011, 61 pages Beekeeping industry in order to achieve success and to obtain a higher yield, environmental values need to keep an optimum heat exchange factors. Seasonal changes and sudden temperature variations, and as a result, a negative impact on honey bees and bee losses are increasing. In this study, measurement of thermal conductivity beewax, propolis and besides the hives (which are made from Aspen (Populus tremula L.), Yellow pine (Pinus sylvestris L.) and Beech (Fagus orientalis Lipsky.); where heat loss has been determined that the temperature of the environment by taking necessary measures intended to eliminate the negative effects. Wasps used to balance the energies of the ambient temperature is to use only the production of honey. This hive is aimed to increase productivity. v

8 ABSTRACT (continued) Key Words: Bee, Beehives, Honey bee, Apis mellifera, Thermal conductivity, simulation Science Code: vi

9 TEŞEKKÜR Tez danışmanlığımı üstlenerek araştırma konusunun seçiminde, değerli bilimsel uyarı ve önerileri ile bana ışık tutan Sayın Hocam Yrd. Doç. Dr. Gökhan GÜNDÜZ e teşekkür etmeyi bir borç bilirim. Yüksek lisans yapmam konusunda bana vesile olan ve destek veren Sayın Hocam Yrd. Doç. Dr. Süleyman KORKUT a teşekkür ederim. Ders dönemimde değerli tavsiyelerini, yardımlarını esirgemeyen ve tez savunmama da katılan Sayın Hocam Yrd. Doç. Dr Bülent KAYGIN a teşekkür ederim. Tez çalışmamda bilgilerinden faydalandığım Düzce Üniversitesi Çilimli Meslek Yüksek Okulu nda Sayın Hocam Yrd. Doç. Dr. Ayhan GÖSTERİT, Düzce İli Arı Yetiştiricileri Birliği Başkanı Sayın Cafer KABA ve Arıcılık Teknikeri Sayın Tuncay YOLDAŞ a ayrıca teşekkür ederim. Çalışmalarım boyunca maddi manevi desteğini esirgemeyen eşim Buse ÖZTEKİN e ve annem Gönül ÖZTEKİN e sonsuz şükranlarımı sunarım. Bu çalışmayı öncelikle kızım Ceylin ÖZTEKİN e sonra Türkiye deki tüm arıcılara ithaf ediyorum. vii

10 viii

11 İÇİNDEKİLER Sayfa KABUL... ii BEYAN ÖZET... iii ABSTRACT... v TEŞEKKÜR... vii İÇİNDEKİLER... ix ŞEKİLLER DİZİNİ... xiii TABLOLAR DİZİNİ... xv BÖLÜM 1 GENEL BİLGİLER GİRİŞ ÇALIŞMANIN AMACI KULLANILAN AĞAÇ TÜRÜNÜN ÖZELLİKLERİ Kavaklar (Populus L.) Dağ Kavağı (Populus tremula L.) ARICILIK HAKKINDA GENEL BİLGİLER Arıcılık Nedir Arıcılığın Tarihçesi Arıcılığın Gelişmesi ARICILIĞIN ÜLKE EKONOMİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ Arıcılığın Aile Ekonomisindeki Yeri Arıcılığın Tarım İşletmelerindeki Yeri Arıcılığın Bitkisel Üretimdeki Yeri Arıcılığın Ülke Ekonomisine Katkısı ARICILIK İSTATİSTİKLERİ Dünya Koloni Varlığı Ve Bal Üretimi ix

12 İÇİNDEKİLER (devam ediyor) Sayfa Türkiye de Arıcılığın Genel Durumu ARICILIĞIN ÜLKEMİZDEKİ PROBLEMLERİ Türkçe Kaynak Problemi Danışacak Kurum Problemi Standart Problemi Pazarlama Problemi Hastalıklarla Mücadele Problemi ARI KOVANLARI Basit Kovanlar Geçit Kovanlar Modern Kovanlar Langstroth Kovanı Langstroth Kovanın Başlıca Parçaları Kovanlarda Standart oluşturulamayışının Sebepleri Kovandaki Isı ve Nemin Sabit Tutulması Arı Kayıplarına Isı Değişimlerinin Etkileri Isı Değişikliklerinin Arı Kolonisinde Meydana Getirdiği Kayıplar Mevsimsel Isı Değişikliklerine Karşı Alınabilecek Önlemler BÖLÜM 2 MATERYAL VE METOD MATERYAL METOD Isı İletkenlik Katsayısı Belirlenmesi Deneyi Ansys Simülasyonunun Yapılması BÖLÜM 3 BULGULAR...31 BÖLÜM 4 SONUÇ VE ÖNERİLER...49 KAYNAKLAR...57 x

13 İÇİNDEKİLER (devam ediyor) Sayfa ÖZGEÇMİŞ...61 xi

14 xii

15 ŞEKİLLER DİZİNİ No... Sayfa 1.1 Geçmişte arıcılık Basit kovanlardan kütük kovan Arı kovanı QTM-500 cihazı ile ısı iletkenlik katsayısı deneyi Deneyde kullanılan arı kovanı projesi Ocak ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Şubat ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Mart ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Nisan ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Mayıs ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Haziran ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Temmuz ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Ağustos ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Eylül ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Ekim ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Kasım ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Aralık ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Ocak ayı için sarıçam ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Ocak ayı için Kayın ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Kovanın iç görünüşü (Simülasyon Ocak ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Şubat ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Mart ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Nisan ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Mayıs ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Haziran ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Temmuz ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu xiii

16 ŞEKİLLER DİZİNİ (devam ediyor) No Sayfa 3.23 Ağustos ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Eylül ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Ekim ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Kasım ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Aralık ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Dış ortam sıcaklığı 30 0 C olan arı kovanı ısı akısı simülasyonu Dış ortam sıcaklığı 35 0 C olan arı kovanı ısı akısı simülasyonu Dış ortam sıcaklığı 40 0 C olan arı kovanı ısı akısı simülasyonu Aylık ortalama sıcaklığının kovan iç yüzey ısısı ile ilgili karşılaştırması xiv

17 TABLOLAR DİZİNİ No Sayfa 2.1 Bartın ili aylık hava sıcaklıkları Kavak odunundan imal edilen arı kovanının günlük- aylık ve yıllık ısı akısı değerleri(kwh Sarıçamdan ve kayından imal edilen arı kovanlarının ocak ayı için günlük ve aylık ısı akısı değerleri (kwh Kavak odunundan imal edilen arı kovanının günlük- aylık ve yıllık ısı akısı değerleri(kwh)(dış ortam sıcaklığı sabit tutularak Kavak odunundan imal edilen arı kovanının farklı ortam sıcaklıklarında günlük- aylık ve yıllık ısı akısı değerleri (kwh xv

18 ÖZET Yüksek Lisans Tezi DAĞ KAVAĞI (POPULUS TREMULA L.) İLE İMAL EDİLEN ARI KOVANLARININ ISI İLETİMİNİN İNCELENMESİ VE SİMÜLASYONU Ertuğrul ÖZTEKİN Bartın Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Orman Endüstri Mühendisliği Anabilim Dalı Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Gökhan GÜNDÜZ Şubat 2011, 61 sayfa Arıcılıkta sektörel anlamda başarı elde edebilmek ve daha yüksek verim alabilmek için; çevresel ısı değişim faktörlerini optimum değerlerde tutmak gerekir. Mevsimsel değişim ve ani ısı farklılıkları bal arılarını olumsuz etkilemektedir ve sonuç olarak da arı kayıpları artmaktadır. Bu çalışmada Dağ Kavağı (Populus tremula L.), Sarıçam (Pinus sylvestris) ve Kayın (Fagus orientalis) ağaçlarından imal edilmiş olan kovanlarla birlikte balmumu ve propoliste yapılan ısı iletim ölçümleri ile; ısı kaybının olduğu yerler tespit edildikten sonra gerekli tedbirlerin alınması ile çevre ısısının olumsuz etkilerinin ortadan kaldırılması düşünülmüştür. Arılarının ortam ısısını dengelemek için kullandıkları enerjilerini iii

19 ÖZET (devam ediyor) sadece bal üretiminde kullanmaları amaçlanmıştır. Bu sayede kovandaki verimliliğinde artması hedeflenmiştir. Anahtar Sözcükler: Arı, arıcılık, Arıkovanı, Balarısı, Apis mellifera, Isı iletimi, Simülasyon Bilim Kodu : iv

20 ABSTRACT M. Sc. Thesis THERMAL CONDUCTIVITY ANALYSIS AND SIMULATION IN BEEHIVES MADE FROM ASPEN (POPULUS TREMULA L.) Ertuğrul ÖZTEKİN Bartın University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Forest Industrial Engineering Thesis Advisor: Asst. Prof. Dr. Gökhan GÜNDÜZ February 2011, 61 pages Beekeeping industry in order to achieve success and to obtain a higher yield, environmental values need to keep an optimum heat exchange factors. Seasonal changes and sudden temperature variations, and as a result, a negative impact on honey bees and bee losses are increasing. In this study, measurement of thermal conductivity beewax, propolis and besides the hives (which are made from Aspen (Populus tremula L.), Yellow pine (Pinus sylvestris L.) and Beech (Fagus orientalis Lipsky.); where heat loss has been determined that the temperature of the environment by taking necessary measures intended to eliminate the negative effects. Wasps used to balance the energies of the ambient temperature is to use only the production of honey. This hive is aimed to increase productivity. v

21 ABSTRACT (continued) Key Words: Bee, Beehives, Honey bee, Apis mellifera, Thermal conductivity, simulation Science Code: vi

22 TEŞEKKÜR Tez danışmanlığımı üstlenerek araştırma konusunun seçiminde, değerli bilimsel uyarı ve önerileri ile bana ışık tutan Sayın Hocam Yrd. Doç. Dr. Gökhan GÜNDÜZ e teşekkür etmeyi bir borç bilirim. Yüksek lisans yapmam konusunda bana vesile olan ve destek veren Sayın Hocam Yrd. Doç. Dr. Süleyman KORKUT a teşekkür ederim. Ders dönemimde değerli tavsiyelerini, yardımlarını esirgemeyen ve tez savunmama da katılan Sayın Hocam Yrd. Doç. Dr Bülent KAYGIN a teşekkür ederim. Tez çalışmamda bilgilerinden faydalandığım Düzce Üniversitesi Çilimli Meslek Yüksek Okulu nda Sayın Hocam Yrd. Doç. Dr. Ayhan GÖSTERİT, Düzce İli Arı Yetiştiricileri Birliği Başkanı Sayın Cafer KABA ve Arıcılık Teknikeri Sayın Tuncay YOLDAŞ a ayrıca teşekkür ederim. Çalışmalarım boyunca maddi manevi desteğini esirgemeyen eşim Buse ÖZTEKİN e ve annem Gönül ÖZTEKİN e sonsuz şükranlarımı sunarım. Bu çalışmayı öncelikle kızım Ceylin ÖZTEKİN e sonra Türkiye deki tüm arıcılara ithaf ediyorum. vii

23 viii

24 İÇİNDEKİLER Sayfa KABUL... ii BEYAN ÖZET... iii ABSTRACT... v TEŞEKKÜR... vii İÇİNDEKİLER... ix ŞEKİLLER DİZİNİ... xiii TABLOLAR DİZİNİ... xv BÖLÜM 1 GENEL BİLGİLER GİRİŞ ÇALIŞMANIN AMACI KULLANILAN AĞAÇ TÜRÜNÜN ÖZELLİKLERİ Kavaklar (Populus L.) Dağ Kavağı (Populus tremula L.) ARICILIK HAKKINDA GENEL BİLGİLER Arıcılık Nedir Arıcılığın Tarihçesi Arıcılığın Gelişmesi ARICILIĞIN ÜLKE EKONOMİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ Arıcılığın Aile Ekonomisindeki Yeri Arıcılığın Tarım İşletmelerindeki Yeri Arıcılığın Bitkisel Üretimdeki Yeri Arıcılığın Ülke Ekonomisine Katkısı ARICILIK İSTATİSTİKLERİ Dünya Koloni Varlığı Ve Bal Üretimi ix

25 İÇİNDEKİLER (devam ediyor) Sayfa Türkiye de Arıcılığın Genel Durumu ARICILIĞIN ÜLKEMİZDEKİ PROBLEMLERİ Türkçe Kaynak Problemi Danışacak Kurum Problemi Standart Problemi Pazarlama Problemi Hastalıklarla Mücadele Problemi ARI KOVANLARI Basit Kovanlar Geçit Kovanlar Modern Kovanlar Langstroth Kovanı Langstroth Kovanın Başlıca Parçaları Kovanlarda Standart oluşturulamayışının Sebepleri Kovandaki Isı ve Nemin Sabit Tutulması Arı Kayıplarına Isı Değişimlerinin Etkileri Isı Değişikliklerinin Arı Kolonisinde Meydana Getirdiği Kayıplar Mevsimsel Isı Değişikliklerine Karşı Alınabilecek Önlemler BÖLÜM 2 MATERYAL VE METOD MATERYAL METOD Isı İletkenlik Katsayısı Belirlenmesi Deneyi Ansys Simülasyonunun Yapılması BÖLÜM 3 BULGULAR...31 BÖLÜM 4 SONUÇ VE ÖNERİLER...49 KAYNAKLAR...57 x

26 İÇİNDEKİLER (devam ediyor) Sayfa ÖZGEÇMİŞ...61 xi

27 xii

28 ŞEKİLLER DİZİNİ No... Sayfa 1.1 Geçmişte arıcılık Basit kovanlardan kütük kovan Arı kovanı QTM-500 cihazı ile ısı iletkenlik katsayısı deneyi Deneyde kullanılan arı kovanı projesi Ocak ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Şubat ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Mart ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Nisan ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Mayıs ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Haziran ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Temmuz ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Ağustos ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Eylül ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Ekim ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Kasım ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Aralık ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Ocak ayı için sarıçam ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Ocak ayı için Kayın ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Kovanın iç görünüşü (Simülasyon Ocak ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Şubat ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Mart ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Nisan ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Mayıs ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Haziran ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Temmuz ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu xiii

29 ŞEKİLLER DİZİNİ (devam ediyor) No Sayfa 3.23 Ağustos ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Eylül ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Ekim ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Kasım ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Aralık ayı için kavak ağacından imal edilen arı kovanı ısı akısı simülasyonu Dış ortam sıcaklığı 30 0 C olan arı kovanı ısı akısı simülasyonu Dış ortam sıcaklığı 35 0 C olan arı kovanı ısı akısı simülasyonu Dış ortam sıcaklığı 40 0 C olan arı kovanı ısı akısı simülasyonu Aylık ortalama sıcaklığının kovan iç yüzey ısısı ile ilgili karşılaştırması xiv

30 TABLOLAR DİZİNİ No Sayfa 2.1 Bartın ili aylık hava sıcaklıkları Kavak odunundan imal edilen arı kovanının günlük- aylık ve yıllık ısı akısı değerleri(kwh Sarıçamdan ve kayından imal edilen arı kovanlarının ocak ayı için günlük ve aylık ısı akısı değerleri (kwh Kavak odunundan imal edilen arı kovanının günlük- aylık ve yıllık ısı akısı değerleri(kwh)(dış ortam sıcaklığı sabit tutularak Kavak odunundan imal edilen arı kovanının farklı ortam sıcaklıklarında günlük- aylık ve yıllık ısı akısı değerleri (kwh xv

31 BÖLÜM 1 GENEL BİLGİLER 1.1 GİRİŞ Arıcılık hem insan yaşamı üzerine olumlu etkileri hem de ekonomik anlamda önemi nedeniyle, geçmişten bugünümüze ilgi çeken uğraşı alanı olmuştur. Günümüzde sürekli değişen dünyada her gün insan sağlığına verilen önem artarken, doğal ürünlere özellikle arı ürünlerine talep hızla artmaktadır. Bal arıları yabani ve kültür bitkilerinin yaklaşık % 85 nin temel tozlayıcısıdır. Bu anlamda bitkisel üretim ve çeşitliliğe sağladığı katkı kendi ürün değerinin yaklaşık olarak 15 katıdır (McGregor 1976). Dünya da modern arıcılık; Amerikalı arıcı L. L. Langstroth un 1851 yılında günümüzde kendi adıyla anılan çerçeveli kovanı bulmasıyla başlar. Bu yıllardan sonra teknik ve bilimsel gelişmeler hız kazanmış ve arıcılık günümüzdeki düzeyine ulaşmıştır. Arıların biyolojileri, yüksek verim elde edebilmek için yeni yöntemler araştırılmış, araştırmalardan elde edilen bilimsel sonuçlar arıcılığa entegre edilerek bugünkü noktaya gelinmiştir (Genç ve Dodoloğlu 2003). Teknik arıcılığın temel gereklerinden biri en ileri arı yönetimi tekniklerini uygulamaktır. Arıcılıkta yıl boyunca yapılacak çalımsalar mevsimsel olarak farklı uygulamalar gerektirmekte, mevsimsel yönetim tekniklerinin doğru bir şekilde uygulanması bir sonraki dönemdeki başarının temelini oluşturmaktadır. Her mevsimin kendisine özgü sorunları vardır. Bu sorunlar arı davranışından kaynaklanan sorunlar, arıcının kendisinden kaynaklanan sorunlardan oluşmaktadır. Arıcılıkta; başarılı ve isim yapmış pek çok arıcı kendine özgü yönetim sistemi oluşturmuş ve bu yöntemleri başarılı bir şekilde uygulamıştır. Bu yöntemlerden çoğu arıcılıkta artık birer 1

32 kural haline gelmiştir. Bazı yöntemlerse ortak özellikler gösterdiği halde, evrenselleşememiş olsa da belli koşullarda geçerliliğini korumaktadır. Her arıcı temel yöntemler çerçevesinde bulunduğu şartlarla uyumlu bir yönetim sistemi belirlemelidir. Bu sistem, basitçe uygulanabilen, iyi sonuç alınabilen, başarısı kanıtlanmış, arıların en az rahatsız edildiği, en az işgücü ile gerçekleştirilebilen az sayıdaki uygulamadan oluşmalıdır (Wedmore 1976). Arıcılık, dünyada birçok ülkede ve Türkiye de kırsal kalkınmada önemli rol oynamaktadır. Türkiye de ek gelir sağlamak amacıyla yapılan arıcılık faaliyeti son yıllarda ana gelir kaynağı olma yolunda gelişme göstermektedir. Türkiye konumu itibarıyla iklim ve bitki çeşitliliği açısından yıl boyu arıcılık çalışmalarına imkân sağlamaktadır. TÜİK (2006) verilerine göre ortalama 4,55 milyon koloni varlığı ile dünya koloni varlığı içerisindeki %8 lik paya sahip olan Türkiye de 2005 yılı itibariyle ortalama üretilen bal miktarı 82,336 tondur. 1.2 ÇALIŞMANIN AMACI Çevre sıcaklığının bal arıları üzerinde oluşturacağı olumlu veya olumsuz etkiler yadsınamaz. Kovanlar üzerinde yapılacak ölçümler sonucunda arıların daha sağlıklı bir ortamda yaşamasını, mevcudiyetlerinin ve verimliliklerinin artmasını sağlayabilmesi üzerine çalışmalar yapılacaktır. En kötü yıllık iklim koşullarında bile, ülke genelinde gezginci arıcılık yapılarak, hava ısısının olumsuz etkileri minimize edilebilse dahi, mevsimsel ya da ani ısı değişikliklerine karşı, arıların yaşadığı ortamlarda bazı tedbirlerin alınması yerinde olur. Arıcılık ile ticari ve bilimsel olarak ya da hobi düzeyinde uğraş veren kişilerin, arıların yaşam yerlerini, mevsimsel ve ani ısı değişikliklerinden en az etkilenecek şekilde düzenlemeleri, şüphesiz ki olumlu sonuçlar verecektir. Çünkü, arıların kovan içi sıcaklığını ayarlamasında çevre ısısının etkisi olduğu kadar, kovan düzeninin ve kovan imalatında kullanılan ağaç türünün de etkili olduğu unutulmamalıdır. Bu noktada, kovan tipi, kovan malzemesi ve kovan içindeki hava dolaşımını sağlayan koşullar, ilk planda göz önünde bulundurulmalı ve diğer düzenlemeler buna göre yapılmalıdır. Ancak, ısı değişikliklerinden dolayı olabilecek yavru veya ergin arı kayıplarını, bazı arı hastalıkları ile karıştırmamak veya gereksiz yere ilaç kullanımından kaçınmak için mutlaka bir uzman tavsiyesi ile hareket etmek gerekmektedir. Bu nedenle, Dağ Kavağı odunundan yapılan bir arı kovanının Bartın ili aylık ortalama sıcaklık verilerine göre günlük, aylık ve yıllık ısı akısı hesaplanacaktır. Hesaplanan bu değerler ANSYS paket programı ile simüle edilerek görsel hale getirilecektir. Ayrıca, balmumu ve propolis için de ısı iletim katsayısı bulunacaktır. Kavak için elde edilen bu 2

33 değerler ayrıca Sarıçam ve Kayın odunundan yapılan aynı türdeki bir kovan ile de mukayese edilecektir. Sonuç olarak, arıların kovan içerisinde 30 C ısılarını yıl boyu muhafaza etmeleri için ne kadar enerji harcadıkları tespit edilecektir. Bu değerlerin düşürülmesi için yapılacak olan yeni dizayn ve gelişmeler arının bal verimini yükseltecektir. 1.3 KULLANILAN AĞAÇ TÜRÜNÜN ÖZELLİKLERİ Kavaklar (Populus L.) Populus cinsinin Kuzey Yarımküresinde, Kuzey Afrika dan Arktik bölgeye kadar Kuzey Amerika, Avrupa ve Asya da yayılmış bulunan yaklaşık 35 türü bulunmaktadır. Hemen bütün taksonları ağaç halinde bulunan, bir cinsli iki evcikli odunsu bitkilerdir. Terminal tomurcuklu (monopodial) veya ender olarak pseudo-terminal (Populus euphratica Oliv.) tomurcukludurlar ve sürgünlere çok sıralı sarmal dizilmişlerdir. Tomurcuklar eşit büyüklükte olmayan çok sayıda pullarla örtülmüştür ve ayrıca bazı taksonlarında, yapışkan bir madde ile sıvanmıştır. Uzun ve kısa sürgünleri belirgindir. Sürgünlerin beş kollu yıldız şeklinde özü vardır. Çoğunlukla uzun saplı olan yaprakları üçgen, elips, yumurta-yürek biçiminde, loplu ve dar şerit halinde olmak üzere değişik formlarda ve boyuttadırlar. Yaprak ayasının kenarları tam, kaba ve ince dişlidir ve dilimli dişlidir. Kulakçıklar dikkati çekecek şekilde büyüktür. Yaprak sapları yandan basık, dört köşe veya silindiriktir. İki evcikli çiçekleri anemogamdır. Kavakların da çiçekleri tek tek değil, birçoğu bir araya gelerek kedicik durumunda kurullar oluştururlar; erkek ve dişi çiçek kurulları, Söğütlerden farklı olarak aşağıya sarkarlar. Çiçeklerin açılması her zaman yapraklanmadan önce olur. Brahteleri düz değil horozibiği gibi dişli veya parçalanmıştır, çıplak veya üzerleri tüylü kirpiklidir. Periyant yapraklarının değişmesi ile oluştuğu kabul edilen kadeh (kapçık) biçiminde bir oluşum, erkek ve dişi çiçeği içerisine almıştır. Erkek çiçeğin etamin sayısı 6-12 veya arasında değişir. 2,3 ender olarak da 4 karpelden oluşan ovaryum üzeri çoğunlukla tüysüzdür. Anemogam olmanın sonucu, rüzgârlarla taşınan çiçek tozlarını yakalayabilmek için çoğunlukla 2, ender olarak da 3 ve 4 parçalı stigma, Söğütlerin aksine, çok gelişmiştir. 2, bazen de 3 veya 4 parçaya ayrılan meyveleri lokolosid kapsüldür. İçerisinde sayısız küçük tohumları taşır. Söğüt tohumlarında 3

34 olduğu gibi, bunlarda da pamuksu tüy demetleri vardır, uçmayı ve uzak mesafelere taşınmalarını sağlarlar. Kavakları kış durumunda aşağıdaki bazı morfolojik özellikleri yardımı ile tanımak mümkün olabilir. Sürgünler terminal tomurcukludur; tomurcuklar çok sayıda tomurcuk pulu ile örtülmüşlerdir ve çoğunlukla sürgünle açı yaparlar. Üçgenimsi veya eliptik şekildeki yarka sapı izleri üzerinde 3 adet iletim demeti izleri bulunur; sürgün özü homojendir ve enine kesitte beş kollu yıldız şeklindedir. Kavaklar tohumla üretilebilirse de, çimlenme özelliklerini çabuk yitirdiklerinden, bunlar da Söğütler gibi vejetatif olarak çelik yolu ile çoğaltılırlar. Sürgün verme özellikleri fazladır. Şık ağaçlarıdır, hızlı büyürler; akarsu kenarlarında ve dolma arazide iyi gelişirler. Durgun sulu yerlerde, ağır topraklarda iyi gelişme gösteremezler. Genelde sığ bir kök sistemi kurarlar. Odun yapıları bakımından küçük, dağınık traheli grubuna girerler. Hafif ve yumuşak olan odunları kolay işlenir; bugün selüloz ve kâğıt endüstrisinin kıymetli hammaddesini oluştururlar. Kalın çaplı kavaklar genellikle kaplama ve kontrplak endüstrisinde değerlendirilmektedir. Kibrit yapımında (gerek çöp, gerekse kutu olarak) Kavak odunu kullanılmaktadır. Takma kol, bacak yapımında, Ihlamur odunu yanında kavak da önemli bir yer alır. Ayrıca tersimat masaları, ambalaj sandıkları, kuru maddeler için fıçılar ile sunta ve yonga lif levhalarının yapımında kavak odunları geniş ölçüde kullanılmaktadır (Yaltırık 1993) Dağ Kavağı (Populus tremula L.) 25 m. ye kadar boylanan, silindirik gövdeli, sık dallı, geniş konik tepeli bir ağaçtır. Yeşilimtırak-gri renkli, parlak kabukları düzdür, uzun süre çatlamadan gövde üzerinde kalır. Sürgün ve tomurcukları kızıl-kestane rengindedir, cilalanmış gibi parlaktır. Tomurcuklar sürgünlere sarmal dizilmiştir, terminal tomurcukludur. Çiçek taşıyan tomurcuklar büyük, dolgun, küt uçlu; yaprak tomurcukları sivri uçlu, daha küçük, hafif yapışkandır. Uzun sürgünler üzerindeki yapraklar sivri uçlu, yumurta biçiminde, dip tarafları yürek şeklindedir, kenarları düzensiz çift sıralı dişli olup, alt yüzleri yumuşak tüylüdür. Kısa sürgünler 4

35 üzerindeki yapraklar is 3-7x3-7 cm büyüklüğünde (uzunluğu genişliğine eşit denecek şekilde), dairemsidir, küt uçlu, dip tarafı hafif yürek şeklindedir; üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü grimsi-yeşildir ve çıplaktır, yaprak ayasının kenarları dilimli dişlidir. Yaprak sapı uzundur (6-8 cm), yanlardan basılmış olduğundan, hafif bir rüzgâr bile ayanın sallanmasına sebep olur. Yaprak sapı izi daire dilimi şeklinde olup, üzerinde 3 adet iletim demeti izi vardır. Öncü ağaçlardır. Hızlı büyür, kuvvetli kök sürgünü yapar. Dere ve nehir boylarında, orman içi açıklıklarda görülür, Bütün Avrupa, Kuzey-batı Afrika, Lübnan, Ön Asya, Kafkasya, Sibirya da yayılmıştır. Doğuda Kuzey Çin e kadar ulaşır. Ülkemizde Güneydoğu ve İç Anadolu da step bölgesi hariç tüm orman mıntıkalarında, yapraklı orman, karışık orman, Karaçam ve Sarıçam ormanlarında, deniz seviyesinden m yüksekliklere kadar çıkar, karışıklığa girer (Yaltırık 1993). 1.4 ARICILIK HAKKINDA GENEL BİLGİLER Arıcılık Nedir Arıcılık; bitkisel kaynakların, bal arılarının ve emeği birlikte kullanarak bal, polen, arı sütü, propolis, arı zehiri gibi ürünler ile ana arı, oğul, paket arı gibi canlı materyal üretme faaliyetleridir. Günümüzde arıcılık tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de önemli gelişme kaydeden bir sektör haline gelmiştir. Ülke ekonomisine yadsınamayacak katkısı olan arıcılık faaliyetleri dünyanın çoğu ülkesinde ve ülkemizde yaygın olarak yapılmaktadır. Gerek arılardan elde edilen bal, balmumu, arı sütü, arı zehiri ve benzeri ürünler gerekse arı yetiştiriciliği için üretilen petek, kovan gibi malzemeler yönünden arıcılık tek başına bir sektör halini almıştır. Türkiye de arıcılıkla uğraşan aile sayısı yaklaşık 153 bin, arılı kovan sayısı 5 milyon, yıllık bal üretimi ise yaklaşık 66 bin ton civarındadır. Türkiye'de kovan başına alınan bal verimi kg kadar olup bu miktar çok düşük düzeydedir. Türkiye dünyadaki arı varlığının %5 ini, üretilen balın %34 ünü ve ihracatın ise %1 ini oluşturmaktadır (URL-1, 2011). Belirtilen rakamlardan da görüldüğü üzere ülkemizdeki arı varlığı ile bal üretimi arasında bir dengesizlik bulunmaktadır. Genel anlamda bu dengesizliğin sebepleri şöyledir; teknik bilgi yetersizliği, bakım ve besleme noksanlığı, ana arı üretiminin ihtiyacı karşılayamaması, 5

36 kışlatmadaki bilgisizlik, hastalık ve zararlılarının tam olarak bilinmemesi ve zamanında teşhis ve tedavinin yapılamaması gibi hususların büyük payı vardır. Bu durum karşısında, dünya standardını yakalayabilmek için; arıcılıkla uğraşan vatandaşların teknik bilgiye sahip olmalarına, bilinçli arıcık yapmaları konusunda eğitim almalarına, değişik projelerden dağıtılan kolonilerin arıcılık yapacak kapasite ve bilgisi olanlara verilmesine, arı hastalıkları ve zararlılarının zamanında teşhisi ve gerekli tedavisinin yapılmasına dikkat edilmelidir. Bal arıları sosyal böcekler olup topluluk yaşamı sürdürürler. Bal, balmumu, arı sütü, arı zehiri, polen ve propolis gibi insan sağlığı ve beslenmesi yönünden son derece değerli ürünleri üretmesi ve toplaması yanında doğal ve tarımı yapılan bitkilerde sağladığı tozlaşma hizmetleri ile de doğal denge ve tarımsal üretimde hayati öneme sahiptirler. Bir bal arısı kolonisi morfolojik ve fizyolojik özellikleri bakımından farklılıklar gösteren bir ana arı ile sayıları mevsimlere göre değişen miktarlarda işçi arı ve erkek arılardan oluşur. Ana arı, kovandaki en önemli aile ferdidir. Bazı özel durumlar dışında her kovanda bir adet bulunan ana arı, yumurtlayarak arı ailesinin çoğalıp güçlenmesini yani popülâsyon hacminin sürekli artmasını sağlayan tek kişi durumundadır. Teknik arıcılıkta ana arıyı kullanma süresi iki yıldır. Yaşlı, başarısız ve güçsüz ana arılar, daha az koloni nüfusu ve sonuçta daha az geri dönen bal ürünü demek olduğundan, arıcılar yıllık bakım programlarında yedek ana arı bulundurmaya mutlaka yer vermelidir (URL-2, 2011) Arıcılığın Tarihçesi Arıcılığın tarihi insanlık tarihi kadar eskidir. MÖ 7000 yıllarına ait mağara resimleri, çok eski tarihlere ait arı fosilleri ve tarihi buluntular bu görüşü doğrulamaktadır. Mısır da 4000 yıl önce Firavun mezarlarında bal ve balmumları bulunmuştur. Yine mısırlıların ayinlerinde balın yer aldığı ve kral hanedanlarından birisinin arıyı simge olarak kullandığı bilinmektedir. Mısır da göçebe arıcılık yapılmaktaydı ve bu nedenle buradan Yunanistan, Filistin ve Kıbrıs a arıcılığın yayıldığı düşünülmektedir. Hindistan da MÖ yılları arasında arı ve bala ait bilgiler bulunmuştur. Babilliler balı hem gıda hem de ilaç olarak kullanmışlardır. MÖ yılları arasında yaşayan Aristo, yazmış olduğu Hayvanlar Tarihi adlı eserinde (5 ve 9. kitap) kovan içerisinde ana arı, erkek arı ve işçi arı olarak 3 tip arının olduğunu, arıların çiçek tozu topladıklarını, işçi arıların su taşıdıklarını ve işçi arılar arasında iş bölümü bulunduğunu ifade etmiştir. Bu eserde sadece, arıların çiçek tozundan balmumu ürettikleri konusunda yanılgıya düşmüştür. Yunanlılar saplardan örülmüş kovan, sepet kovan ve tahta kovan kullanmışlardır. Romalılar arılar hakkında çok yazı yazmışlardır. Milattan önce Cato, miladi 6

37 yıl başlangıcında Columella, Virgil ve 4.Georgies arı hakkında bilgiler vermişlerdir. Columella arılıktan 2,5 ton bal alınabileceğini, kovanların arılığa nasıl yerleştirileceğini, kovanların nasıl yapılması gerektiğini ve arıcılıkta kullanılan alet ve malzemelerin esaslarını yazmıştır. Boğazköy kazıları, MÖ 1300 yıllarında Hititler devrinde arıcılığın önemli bir zirai faaliyet olduğunu göstermiştir. Fatih Sultan Mehmet, Kanuni Sultan Süleyman ve Yavuz Sultan Selim devirlerinde çıkarılan Kanunnamelerde arıcılığa ait hükümler bulunmaktadır (Kaygın ve Yıldız 2006) Arıcılığın Gelişmesi 1609 yılında, Butler balmumunun arının vücudunda pulcuklar halinde meydana geldiğini ortaya koymuştur. Jan Swammerdam ( ) arı biyolojisi üzerinde çalışmıştır. François Huber ( ) "The Encyclopaedia Britannica" adlı eserinde arılara ait farklı ve ilgi çekici ifadeler yazmıştır; kovanların havalandırılması arıların kanatlarını yelpaze gibi kullanmasıyla olmaktadır, ana ve işçi arlar yumurta ve larvalarından yetiştirilebilir, ana arı yalnız havada çiftleşir, çiçek tozu arı yavrularının asıl besin kaynağıdır, yavru yetiştirme sıcaklığı 30 C civarında olmalıdır, arıların antenleri dokunma organıdır. Huber ayrıca antenlerin fonksiyonları ve temel petek gibi konularda çalışmalar yapmış ve bu çalışmalarını "New Observations on the Bee" adlı kitapta toplamıştır. Peter Prokopovyrch 1814 de çerçeveli modern kovanı geliştirmiştir. Mehring 1857 de ilk temel petek kalıbını yapmıştır. Dzierzon çerçeveli Langstroth kovanını geliştirmiş, 1845 yılında arıların parthenogenesis teorisine göre çoğaldıklarını tespit ederek, arıların iki çeşit yavru hastalığının olduğunu ve İtalyan yerli arı ırkının iyi bir ırk olduğunu iddia etmiştir. Modern kovanın babası sayılan Langstroth ve ticari arıcılığı ortaya atan Moses Guinby, arıcılık malzemeleri fabrikası kuran A.I. Root ve Charles Dadant arıcılığa yön veren hizmetlerde bulunan önemli kişilerdir. Günümüzde arıcılık ticari bir iş kolu haline gelmiştir. Türkiye şartları da göz önüne alındığında arıcılığın Şekil 1.1 de görülen ilkel kovanlardan modern kovanlara doğru hızlı bir değişim içinde olduğu, kovanlık bireysel aile işletmelerinin kovanlık ticari işletmelere dönüştüğü dikkat çekmektedir. Önceleri sadece bal ve balmumu üretmek amacıyla kurulan bu işletmeler günümüzde arı sütü, polen ve arı zehiri gibi sağlık açısından önemli ürünlere yönelik faaliyetlerde de bulunmaktadırlar (URL-1, 2011). 7

38 Şekil1.1 Geçmişte arıcılık (URL-3, 2011). 1.5 ARICILIĞIN ÜLKE EKONOMİSİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ Arıcılığın Aile Ekonomisindeki Yeri Arıcılık diğer tarımsal faaliyetlere göre daha az sermaye ile bireysel olarak yapılabilen ve kısa sürede kazanç sağlanabilen bir faaliyettir. Arıcılık yapmak için kapalı bir alana veya arazi satın alınmasına gerek yoktur. İyi planlandığı veya diğer arıcılarla işbirliği yapıldığı takdirde ikinci bir meslek olarak boş zamanlarda bile yapılabilmektedir. Ayrıca, aile fertlerinden herhangi birisinin kolaylıkla yapabileceği ticari bir faaliyettir. Bu açıdan bakıldığında, aile ekonomisi için asıl veya yan gelir kaynağı olabilir. Özellikle kırsal kesimde aile bütçesine önemli katkılar sağlar (URL-2, 2011) Arıcılığın Tarım İşletmelerindeki Yeri Arıcılık işletmelerin kazancını artırabilmek için tarla, bağ bahçe ve hayvancılık gibi tarım işleri içinde ikinci üretim dalı olarak yapılabilir. Aslında, tarla ve bağ bahçe ürünleri üreten işletmelerde bal arılarına ihtiyaç duyulmaktadır. Arılar bitkisel üretimde bitkilerin tohum ve meyve üretebilmeleri için ihtiyaç duydukları tozlaşmayı sağlayarak ürün miktarı ve kalitesinde çok büyük artışlara vesile olurlar. Sadece bu nedenden ötürü bile tarım işletmelerinde arıcılığa yer verilebilir. Özellikle, çevrelerinde zengin bitki örtüsü bulunan işletmelerde arıcılığa da yer verilmesi hem işletmenin kazancında artış sağlar hem de bal veya diğer arı ürünleri satışından dolayı işletme bütçesine katkı sağlar (URL-2, 2011). 8

39 1.5.3 Arıcılığın Bitkisel Üretimdeki Yeri Yukarıda da bahsedildiği üzere, bitkilerin tohum ve meyve üretebilmeleri için çiçeklerin yeterli miktarda tozlaşmaları gerekmektedir. Bal arıları, özellikle açık alanlarda tozlaşmayı en iyi yapan kanatlı böceklerdendir. Bal arılarının değişik evrimler sonucu nektar ve polenle beslenme sistemine geçmeleri ve bu amaca uygun organlarının oluşumu bitkilerin tozlaşma ihtiyaçlarının karşılanması ile bağlantılı olduğu düşünülmektedir. Bu nedenle vücut yapıları ve beslenme tarzları gereği çok iyi tozlayıcı olan arılar, nektar ve polenin arılar tarafından toplanması sırasında da tozlaşırlar. Bitkilerin tozlaşma ihtiyaçlarını, tozlaşmada bal arılarının önemini ve bu yolla sağlanacak ürün artışını iyi bilen dış ülkelerdeki üreticiler bitkilerin çiçeklenme dönemlerinde arı kolonisi kiralayarak daha fazla ve daha kaliteli ürün elde ederler. Bu konu maalesef ülkemizde yeterince bilinmemekte ve bunun doğal bir sonucu olarak da büyük miktarlarda ürün kayıpları meydana gelmektedir. Arılarla sağlanan tozlaşmadan; başta badem, elma, kiraz, şeftali, armut, kayısı, erik ve çilek gibi meyve türleri; pamuk, ayçiçeği ve anason gibi tarla bitkileri; kavun ve karpuz gibi bahçe bitkileri; fiğ, üçgül, yonca ve korunga gibi yem bitkileri olmak üzere hemen hemen tüm bitki türleri faydalanmaktadır. Bunun yanında, bazı bitki türlerinin tozlaşması sadece arılar aracılığı ile gerçekleşir ve bitkinin sürekliliği arıların varlığına bağlıdır. Bitkilerin tozlaşma istekleri, bitkiye has tozlayıcılar, tozlaşma etkinliğinin artırılması ve bu amaçla bal arılarının kullanılması konularında bitkisel üretimde bulunan üreticiler; uzman görüş ve önerilerini alarak üretim miktarlarını ve ürün kalitesini artırabilirler (URL-2, 2011) Arıcılığın Ülke Ekonomisine Katkısı Arıcılığın ülke ekonomisine katkısı, hem tarımsal bir faaliyet olması sonucu direkt hem de bitkisel üretime katkısı sebebiyle dolaylı olarak da olmaktadır. Arıcılık faaliyetleri toprağa bağımlı olmayıp, topraksız veya az topraklı aileler için tek başına bir geçim kaynağı olabilir. Bununla birilikte en ucuz ve en kolay istihdam yaratan tek tarımsal faaliyettir. Arıcılığın çevreye ve doğaya doğrudan veya dolaylı hiçbir zararlı yan etkisi yoktur. Daha da önemlisi doğal denge için mutlaka arılara ve dolayısıyla arıcılık faaliyetlerine ihtiyaç duyulmaktadır. Ülkemizde çok geniş alanlarda arı tozlaşmasına ihtiyaç duyan ürünler yetiştirilmekte ve arıcılıktan bu yönde de faydalanılmaktadır. Kısaca, arıcılığın bir üretim dalı olarak bal ve balmumu üretimiyle ülke ekonomisine doğrudan katkısı ortalama 160 milyon TL civarındadır. Arıcılığın tozlaşma yolu ile ekonomiye olan katkısının bal ve balmumu ile 9

40 sağlanan katkının en az katı olduğu dikkate alındığında, arıcılık bu yolla ülke ekonomisine 1,62-4 milyar TL katkı sağladığı varsayılmaktadır. Ayrıca, büyük çoğunluğu kırsal kesimde yaşayan ve yeterli toprağı olmayan dolayındaki kişi için istihdam kaynağı olması arıcılığın ülkemiz ekonomisi yönünden önemini açıkça ortaya koymaktadır (URL-1, 2011). 1.6 ARICILIK İSTATİSTİKLERİ Dünya Koloni Varlığı, Bal Üretimi Dünya da 62,4 milyon koloni ile 1,4 milyon ton bal üretilmektedir. Bu üretim dalı içerisinde Türkiye 5 milyon koloni varlığı ile Çin den sonra 2. sırada yer alırken, ton bal üretimi ile Çin, Eski Sovyetler Birliğini Oluşturan Ülkeler, A.B.D., Arjantin den sonra 5. sırada yer almaktadır (URL-4, 2011). Koloni başına düşen verim sıralamasında 41,77 kg ile Çin birinci sırada iken, Türkiye 14,79 kg ile 7. sıradadır. Türkiye, bal üretiminde yıllara bağlı olarak Dünya sıralamasında 47. sırada yer almaktadır. Türkiye de ortalama koloni başına düşen bal miktarı kg dır (URL-2, 2011). Bu miktar bal üretiminde söz sahibi ülkelerin oldukça gerisindedir. TÜİK (2006) verilerine göre koloni veriminin kg olduğu belirlenmiştir. Bal yanında; propolis, arı sütü, polen ve balmumu gibi arı ürünleri de dünya ticaretinde yer almaktadır. Diğer yandan tarımı gelişmiş ülkelerde arıcılık, arı ürünleri üretimi yanında hatta daha önemli olarak, bitkisel üretimde miktar ve kalitenin artırılması amacıyla yapılmaktadır. Örneğin, ABD'de bitkisel üretimde bulunan üreticiler üretim yaptıkları bitkilerde tozlaşmanın sağlanması için arıcılara 41 milyon $ arı kirası öderlerken, buna karşılık kendileri arıların üretimlerine katkısından 3,2 milyar $ kazanmaktadırlar. Yine ABD'de yapılan bir başka çalışmada; 40 dolayındaki bitki türünden elde edilen toplam 30 milyar $'lık ürün değerinin yaklaşık 1/3'ü olan 10 milyar $'ın bal arılarından dolayı sağlandığı bulunmuştur (URL-5, 2011) Türkiye Arıcılığının Genel Durumu Türkiye'de arıcılık, çok eski yıllardan beri bir gelenek olarak yapıla gelen sosyoekonomik bir faaliyettir. Türkiye sahip olduğu 5 milyon dolayındaki kovan varlığı ve 66 bin ton dolayındaki bal üretimi ile dünyada 3. ve 4. sıralarda yer alarak hem kovan varlığı hem de bal üretimi 10

41 bakımından dünyanın en önemli ülkeleri arasındadır. Ancak bu önemli gelişmeye karşın, ülkemizde kovan başına ortalama bal üretimi kg dolayında olup dünya ortalaması olan 20 kg'ın altındadır (URL-2, 2011). Hem dünya bal ticaretindeki payımız hem de koloni başına bal üretimimiz dikkate alındığında, ülkemizin sahip olduğu mevcut arıcılık potansiyelinden yeteri kadar faydalanamadığımız ortaya çıkmaktadır. Diğer yandan ülkemizde, bal dışında diğer arı ürünlerinin üretimi ve bal arılarının bitkisel üretimde yeterli tozlaşmanın sağlanması amacıyla kullanılmaları da yaygın değildir. Kovan başına bal üretiminin artırılması, bal üretimi yanında diğer arı ürünlerinin üretilmesi ve bal arılarının bitkisel üretimde daha yaygın kullanılması durumunda mevcut potansiyelimizi daha iyi değerlendireceğimiz açıktır. Ancak, ilkel ve geçit kovanlardan modern kovanlara geçişin büyük ölçüde tamamlanmış olması, koloni başına ortalama bal üretiminde bir miktar artışın sağlanması arıcılığımız için olumlu gelişmeler olarak sayılabilir. Türkiye'nin ekolojik ve sosyo-ekonomik yapısı gereği, ülkemizin her yerinde arıcılık yapılabilirken sırasıyla Ege, Karadeniz ve Akdeniz Bölgeleri gerek kovan varlığı gerekse üretim payı bakımından arıcılık için en önemli bölgelerimizdir. Türkiye bal üretiminin yaklaşık yarısı bu üç bölgemizde gerçekleşmektedir. Bal üretimi bakımından sırasıyla ilk on ilimiz; Muğla, Ordu, Adana, Aydın, Sivas, Antalya, İzmir, İçel, Erzincan ve Samsun olup ülkemiz bal üretiminin yaklaşık yarısı bu illerimizde üretilmektedir (Anon. 2011). Türkiye arıcılık için çok uygun şartlara sahip olsa da henüz bu kaynaktan tam olarak yararlanamamaktadır. Arıcılıkta, istenen üretim ve ihracat rakamlarına ulaşılabilmesi için çözülmesi gereken bazı sorunlar olduğu açıktır. Arıcılıkta en önemli sorunlardan birisi ıslahtır (Anon. 2011). Bu sorunun çözümü yetiştiricilerin ıslah edilmiş ana arı kullanma alışkanlığını kazanmaları ve onların ihtiyacı olan ana arıları yetiştirecek kuruluşların çoğalması ile mümkündür. Hayvancılık ve diğer tarımsal üretimlerde teknik bilgi ve eğitimin üretim maliyeti içindeki payı %8-10 civarında iken, bu pay arıcılıkta %70-80 olarak gerçekleşmektedir. Dolayısıyla arıcılara yönelik sürekli yayım ve eğitim hizmeti verilmesini amaçlayan örgütlenmeler desteklenmelidir (Anon. 2011). Arıcılıkta mesleki örgütlenme özendirilmeli dernekler, meslek odaları, üretim ve satış kooperatifleri vb. şekillerde örgütlenmeler sağlanmalıdır. Erozyon kontrolü, mera ıslahı, orman bakımı gibi çalışmalarda arıcılık da göz önüne alınmalı, bal 11

42 üretimi için önemli bitkilerin bu çalışmalarda kullanılmasına özen gösterilmelidir. Arıcıların yanlış uygulamaları ve kötü niyetle kullanılan kimyasal maddeler bal içinde kalıntılar bırakmaktadır. Balmumuna naftalin katılması, mazottan ilaç yapılması, yanlış zaman ve miktarda ilaç kullanımı gibi uygulamalar hem insan sağlığını tehlikeye düşürmekte, hem de ihraç sorunları doğurmaktadır. Genel olarak tüm çiftçilerimizde olduğu gibi arıcılarımızda da fazla ilaç kullanma eğilimi vardır. Bu uygulama AB nin 1999 yılında ülkemizden bal ürünleri ithalatını durdurmayı düşünmesi gibi negatif sonuçlara neden olmaktadır. Bu nedenle, arıcılık faaliyetlerinin düzenlenmesi ve denetlenmesi için yapılan çalışmalara önem verilmelidir (URL-6, 2011). Türkiye de arıcılık neredeyse her bölgede yapılan geleneksel bir tarım faaliyetidir. Yüzlerce uygarlığa beşiklik etmiş olan Anadolu topraklarında çok eski çağlardan beri arıcılık yapıldığına dair kanıtlar da mevcuttur. Anadolu da arıcılığa ilk olarak M.Ö dolaylarında Boğazköy de bulunan Hitit yazıtlarında rastlanmaktadır. Ayrıca Efes Antik kentinde basılan sikkelerin üzerinde, tanrıça Artemis e atfen arı motifi kullanılmıştır. Anadolu da arıcılık milattan önceki dönemlerden günümüze süregelerek, önemini korumuştur (Kösoğlu vd. 2006). Bugün Türkiye nin bütün illerinde arıcılık yapılmaktadır. Dört mevsimin yaşandığı Ülkede farklı ekolojik koşullara kolaylıkla uyum sağlayan birçok arı ırk ve ekotipi ile yıl boyu nektar ve polen sağlayan oldukça zengin floral kaynaklar bulunmaktadır. Ülkemizin her bölgesinin kendine özgü çevre koşullarına sahip olması, buralarda çiçeklenme dönemlerinin farklı olması daha fazla üretimi amaçlayan arıcılar için göçer arıcılık yapma sebebidir. Ülkenin başta Akdeniz ve Kıyı Ege olmak üzere, ılıman yöreleri arıcılar için kolonilerini kışlatma, zengin nektar ve polen kaynağı sağlama ve erken gelen bahardan yararlanma gibi nedenlerle tercih edilmektedir. Buna ek olarak ülkenin güney batısında çam ağaçlarının üzerinde oldukça güçlü basura kaynakları bulunmaktadır. Bu kaynak ülke bal üretiminin yaklaşık üçte birini oluşturmaktadır. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı istatistiklerine göre ülkede yaklaşık arıcı aile bulunmakta ve bunların si göçer arıcılık kalanı ise sabit arıcılık yapmaktadır (Velioğlu 2005). Türkiye de koloni varlığının % ine sahip işletmeler kolonilerini gezdirerek üretim yapmakta ve toplam bal üretiminin, %90 lık bölümünün bu işletmeler tarafından sağlandığı tahmin edilmektedir (Fıratlı vd. 1997). TZOB (2007) verilerine göre sektörde 12

43 üretici de dahil olmak üzere arı ürünleri pazarlaması ile uğraşan yaklaşık kişi bulunmakta olup, sektörün yıllık cirosu 192 milyon dolar değerindedir. 1.7 ARICILIĞIN ÜLKEMİZDEKİ PROBLEMLERİ Ülkemizde arıcılık maalesef uygulanan devlet politikalarıyla değil, bu işe gönül vermiş insanların fedakâr gayretleriyle bu noktaya gelmiştir. Arıcılığa başlamak isteyenler ilk adımı attıkları andan itibaren bu problemleri de yaşamaya başlarlar (URL-2, 2011) Türkçe Kaynak Problemi Maalesef bu konuda yazılmış 56 kitap ve birkaç broşürden fazlasını aramak hüsran olacaktır. Bu kitapların çoğu da sene evvel yazılmış kitapların tekrar basımlarıdır (URL-2, 2011) Danışacak Kurum Problemi Arıcılığa karar veren bir kişinin hemen her problemini danışıp sağlıklı cevap alabileceği kurumlar maalesef belli merkezlerin dışında kısıtlıdır. Alacağı cevaplar da kendi sorusuna özel cevaplar olmaktan çok, genel problemler için üretilmiş cevaplardır. O yüzden arıcı için en önemli bilgi kaynağı bu işi yapan ve kendisinden daha tecrübeli başka bir arıcıdır (URL-2, 2011) Standart Problemi Ülkemizde birçok konuda olduğu gibi arıcılık konusunda da standartlar konmamıştır, ya da konulmuş olan standartlara riayet edilmemektedir. Örneğin, ülkemizde en çok kullanılan Langstroth tipi kovanın dünyadaki standart ölçüleri bellidir. Ama nedense ülkemizde her firmanın ürettiği kovan birbirine uymaz. Hatta aynı firmadan değişik yıllarda alınan kovanlar da bile uyum problemleri yaşanır. Eğer bu konuda hassasiyet göstermezseniz 35 yıl içinde arılığınızda birbiriyle uyumsuz değişik tipte kovanlara sahip olursunuz. Kimisinin çerçevesi oturmaz, kimisinin ballığı birbirine uymaz (URL-2, 2011). 13

44 1.7.4 Pazarlama Problemi Son yıllarda denetimsizce yurtdışından ülkemize giren ucuz ballar yüzünden, hilesiz bal üreten arıcılar ballarını hakkıyla pazarlayamamaktadırlar. Aradaki fiyat farkından dolayı tüketici haklı olarak ucuz olan balları tercih etmektedir. Bu da işini layıkıyla yapan arıcı açısından haksız rekabete yol açmaktadır (URL-2, 2011). Bal ve balmumu genelde iç piyasada tüketildiği için sonuçta bir şekilde pazarlanabilmektedir. Ama diğer arı ürünleri konusunda problemler yaşanmaktadır. Son dönemlerde çok değerli olduğu söylenen ama ne hikmetse tüketiciden ucuza alınan polen, arı sütü gibi ürünlerden de para kazanılmaya başlanmıştır. Ama her arıcılık kitabında çok değerli olduğu yazılan propolisi kendi değerinde satabilecek bir yer hâlihazırda yoktur (URL-2, 2011) Hastalıklarla Mücadele Problemi Arı hastalıklarıyla mücadele yöntemleri tam olarak bilinemediği için zaman zaman yanlış uygulamalar yapılmaktadır. Özellikle arı hastalıklarının teşhisi tam olarak konulamadığı durumlarda bilinçsiz ilaç kullanımı gündeme gelmektedir. Yanlış zamanda ve yanlış şekilde uygulandığı için ülkemizde üretilen ballarda bazen ilaç kalıntılarına rastlanmaktadır. Özellikle yurtdışına ihraç edilen ballarda bu tür kalıntılara rastlandığı için ballarımızın geri gönderildiği haberleri zaman zaman medyada çıkmaktadır (URL-2, 2011). 1.8 ARI KOVANLARI Arı kolonisinin bütün bir ömrünü geçirdiği kovanın teknik özellikleri, arıcılığın verimliliğiyle yakından ilgilidir. Bugün dünya üzerinde çok değişik modellerde kovan çeşitleri kullanılmaktadır, fakat en yaygın olanları Langstroth ile Dadant tipi kovanlardır. Yurdumuzda birçok arıcı Langstroth tipi kovan kullanmakla birlikte, bu kovanlar değişik ölçülerde yapıldığı için Dadant tipine yaklaşan ara modeller çoğunluktadır. Kovan, dip tahtası, gövdekuluçkalık, ballık, örtü tahtası ve kapak olmak üzere 5 parçadan oluşur. Kovan dip tahtası eğer tek parçadan yapılamıyorsa, parçaların birleşme yerlerinde boşluklar bırakılmamalıdır. Çünkü dip tahtasındaki her boşluk ve çatlak, dışarıdan gelen bakteri, mantar ve böcekler için bir yaşama alanı sağlar. Özellikle güve kelebeği yumurtalarını bu çatlakların içine bırakır. Gövde ya da diğer ismiyle kuluçkalık arıların esas yaşam alanıdır. Arıların giriş deliği bu 14