YENİ ORTA DOĞU AKTÖRLER, DİNAMİKLER VE DENGE ARAYIŞLARI. Sertif DEMİR - Oktay BİNGÖL

Transkript

1 YENİ ORTA DOĞU AKTÖRLER, DİNAMİKLER VE DENGE ARAYIŞLARI Sertif DEMİR - Oktay BİNGÖL Ankara Ocak

2 Barış Kitabevi, 2017 Tüm hakları saklıdır. Yayıncı izni olmadan kısmen de olsa fotokopi, film, vb. elektronik ve mekanik yöntemlerle çoğaltılamaz, hiçbir şekilde kopya edilemez. Kapak Tasarım - Düzenleme Karizma Reklamcılık: Baskı ve Cilt BRC: ISBN: Sertifika No: Genel Dağıtım Zafer Çarşısı No: Yenişehir ANKARA Tel: Faks:

3 ÖNSÖZ Küresel krizin merkezi konumundaki Orta Doğu da yaşananları bilimsel bir anlayışla incelemek ve okuyucuya sunmak uzun süredir üzerinde düşündüğümüz bir husus idi. Çünkü bölge geçmişten gelen sorunların yanı sıra, Soğuk Savaş ın bitmesinden beri sürekli bir krize veya çatışmaya sahne olmaktadır. Bu kriz ve sorunların neticesinde bölgede devletlerarası savaşlar, etnik/ dinsel/mezhepsel iç çatışmalar, bunlara bağlı göç ve mülteci hareketleri, sürgünler ve katliamlar yaşanmaktadır. Bölge son olarak küresel radikalizmle dünyanın gündemine oturmuştur. Diğer yandan Arap Baharı süreci ve Suriye krizi ile yaklaşık bir yüzyıl sonra bölge yeniden şekillendirilmeye çalışılmaktadır. Bu bağlamda Orta Doğu da yaşanan tarihsel sürecin analiz edilmesinin yararlı olduğunu gördük. Bunu da bilimsel bir yaklaşıma ve tarafsız bir çalışma ile okuyucuya yansıtmak gerektiğine inandık. Dolayısıyla Orta Doğu ya etki eden dinamikleri, olayları, sorunları ve krizleri analiz ederek geleceğe yönelik bir öngörüde bulunmayı hedefleyen bu çalışma böyle bir düşünce ve arzunun ışığında ortaya çıktı. Bu amacı gerçekleştirmek için kitap bir derleme şeklinde hazırlanmış ve uzman yazarlar tarafından her bir mesele ayrıntılı olarak ele alınarak incelenmiştir. Kuşkusuz Orta Doğu ya ilişkin daha önce yayımlanan çok değerli yapıtlar mevcuttur. Bunlar da Orta Doğu bölgesinin analizine çok büyük katkılar yapmıştır. Günümüzde barındırdığı kriz, sorun, çatışma ve anlaşmazlıklarla bölgedeki devletleri, Türkiye yi ve genel anlamda dünyayı etkileyen Orta Doğu nun geniş kapsamlı araştırılmasını içeren bu kitabın da alanda daha önce yapılmış çalışmalara katkı sağlayacağı inancındayız. Özellikle akademisyenlerin Orta Doğu ya ilişkin dersleri için önemli bir kaynak olacağı inancını taşıyoruz. 3

4 Kitap çok uzun süreli ve titiz bir çalışmanın sonucunda ortaya çıkmıştır. Katkı yapan tüm yazarlara harcadıkları emek ve ortaya çıkardıkları güzel eserleri için yürekten teşekkürlerimizi sunuyoruz. Kitabı yayımlayan Barış Yayınevi ne titiz çalışmaları ve desteklerinden dolayı müteşekkiriz. Ayrıca kitabın hazırlığı sürecinde bize sabır gösteren ailelerimize de en derin sevgi ve saygılarımızı iletiyoruz. Son olarak, kitapta olabilecek tüm hataların sorumluluğunun biz editörlerde olduğunu bilimsel ve akademik anlayış gereği ifade etmek zorundayız. Ankara, 2016 Sertif DEMİR ve Oktay BİNGÖL 4

5 İÇİNDEKİLER Önsöz...3 İçindekiler...5 Yazarların Özgeçmişi...7 Giriş...13 Birinci Bölüm: Orta Doğu nun Değişmeyenleri 1.Kısım: Orta Doğu nun Jeopolitik Önemi...23 Yrd. Doç. Dr. Kadir Sancak 2.Kısım: Soğuk Savaş Sonrası Arap Orta Doğusunun Siyasi Tarihi...53 Prof. Dr. Türel Yılmaz Şahin 3.Kısım: İsrail- Filistin ve İsrail-Arap Çatışması Doç. Dr. Sezai Özçelik İkinci Bölüm: Soğuk Savaş Sonrası Değişimler 4.Kısım: Küreselleşmenin Orta Doğu ya Etkileri Prof. Dr. Siret Hürsoy 5.Kısım: Orta Doğu da Devlet Modelleri ve Siyasal İslam Yrd. Doç. Dr. Ali Bilgin Varlık 6.Kısım: Irak Savaşları ve Arap Baharı: Yeni Orta Doğu yu Yapılandıran Krizler Doç. Dr. Sertif Demir 7.Kısım: Küresel Enerji Politikaları ve Orta Doğu Doç. Dr. Poyraz Gürson 5

6 Üçüncü Bölüm: Yeni Orta Doğu 8.Kısım: Orta Doğu Bölgesel Güvenlik Kompleksinin Şekillenmesi ve Güç Dengesi Arayışları Dr. Oktay Bingöl 9.Kısım: Bölgesel Kürt Dinamiği Dr. Savaş Biçer 10.Kısım: Orta Doğu da Yükselen Kürt Dinamiği: Bölgesel ve Sınır Aşan Özellikleri, Türkiye ye Etkileri Dr. Oktay Bingöl 11.Kısım: Orta Doğu da Sınır Aşan Sular Yrd. Doç. Dr. Ayça Eminoğlu 12.Kısım: Orta Doğu da Sınır Aşan Dinamik: Mültecilik Dr. Oktay Bingöl Dördüncü Bölüm: Büyük Güçler ve Orta Doğu 13.Kısım: ABD nin Orta Doğu Politikasına Genel Bir Bakış Yrd. Doç. Dr. Zafer Parlak 14.Kısım: Rusya ve Orta Doğu Yrd. Doç. Dr. Mustafa Üren 15.Kısım: AB nin Orta Doğu Politikalarının Analizi Doç. Dr. Sertif Demir, Dr. Ercüment Tatlıoğlu 16.Kısım: Çin in Orta Doğu Politikasının Analizi Doç. Dr. Sertif Demir, Ayçe Sepli 17.Kısım: Türkiye ve Orta Doğu Uzm. Kudret Erkan Genel Sonuç ve Değerlendirme

7 YAZARLAR HAKKINDA Prof. Dr. Türel YILMAZ ŞAHİN 1987 yılında Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümünden mezun oldu de GÜ Sosyal Bilimler Enstitüsünde Uluslararası İlişkiler Yüksek Lisans Programını, 1997 yılında da yine aynı Enstitüde Uluslararası İlişkiler Doktora Programını tamamladı yılında Doçent unvanı alan ŞAHİN, 2007 yılında Profesör kadrosuna atandı yılları arasında GÜ İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesinde Dekan Yardımcılığı yapan ŞAHİN, yılları arasında da Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi nde Dekan olarak görev yaptı. Halen GÜ İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümünde öğretim üyesi olan ŞAHİN in Orta Doğu Bölgesi üzerine yazılmış çeşitli kitap ve makaleleri bulunmaktadır. Prof. Dr. Siret HÜRSOY Prof. Dr. Hürsoy, KKTC de bulunan Doğu Akdeniz Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü nden 1997 yılında mezun olmuştur yılında ise yüksek lisans derecesini İngiltere de bulunan University of Kent at Canterbury, Uluslararası İlişkiler ve Avrupa Çalışmaları alanından almıştır yılları arasında Türkiye de Ege Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi nde araştırma görevlisi olmuş ve ders asistanlığı yapmıştır. Doktora derecesini 2002 yılında Almanya da bulunan Philipps-Universität Marburg, Gesellschaftswissenschaften und Philosophie, Fachbereich Politikwissenschaft, alanından almaya hak kazanmıştır. Doktora çalışmaları burslusu olduğu Konrad-Adenauer-Stiftung tarafından finanse edilmiş, İngiltere ye araştırma yapması için gönderilmiş ve The New Security Concept and German-French Approaches to the European Pillar of Defence, adlı kitabının yayınlanmasına katkıda bulunmuştur yılından itibaren Ege Üniversitesi nin Uluslararası İlişkiler Bölümü nde savunma ve güvenlik, Avrupa Birliği ve uluslararası ilişkiler teorileri alanlarında dersler vermektedir. Çok iyi derecede İngilizce ve iyi derecede Almanca bilmektedir. 7

8 Doç. Dr. Sezai ÖZÇELİK 1994 yılında Ankara Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler lisans programından mezun olan Doç. Dr. Sezai Özçelik, yüksek lisans öğrenimini 1998 de American University, Uluslararası Barış ve Çatışma Çözümü Programı nda tamamladı. Doktora derecesini 2004 te George Mason University, Çatışma Analizi ve Çözümü Programı ndan alan Özçelik, akabinde Türkiye ye döndü. Hâlen Çankırı Karatekin Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü nde öğretim üyesi olarak çalışmaktadır. Avrupa Birliği (AB) projelerinde geniş tecrübeye sahiptir. Doç.Dr. Poyraz GÜRSON Kara Harp Okulunu müteakiben 1997 yılında Marmara Üniversitesi İletişim Fakültesi Gazetecilik/ Basın Ekonomisi Bölümünde lisans eğitimini tamamlamış, ardından 1999 yılında İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü Orta Doğu ve Asya Çalışmaları Anabilim Dalı nda yüksek lisansını yapmıştır yılında ise Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü nde doktora eğitimini bitirmiştir. 12 Mart 2015 tarihinde Üniversiteler Arası Kurul Başkanlığı (UAK) tarafından Siyasal Hayat ve Kurumlar alanından Doçentliğe yükselen Dr. GÜRSON, akademik kariyerine Atılım Üniversitesi nde Halkla İlişkiler ve Reklamcılık Bölümü nde Öğretim Üyesi olarak sürdürmüştür. Halen, Nişantaşı Üniversitesi Uluslararası İlişkiler ve Kocaeli Üniversitesi AB Siyaseti ve Uluslararası İlişkiler Bölüm lerinde Öğretim Üyesi olarak devam etmektedir. Araştırma konuları arasında Halkla İlişkiler, Reklamcılık, Yaratıcılık ve Orta Doğu da Güncel Sorunlar yer almaktadır. Dr. Ercüment TATLIOĞLU 1960 yılında İzmir de doğdu yılında Deniz Harp Okulundan, 1992 yılında Deniz Harp Akademisinden, 1994 yılında Silahlı Kuvvetler Akademisinden, 1995 yılında ABD kurmay Kolejinden, 2001 yılında NATO Savunma Kolejinden mezun oldu. Belçika Leuven Üniversitesinde 2006 yılında Avrupa Birliği Siyaseti ve Avrupa Birliği Politikaları yüksek lisansını, 2016 yılında ise 9 Eylül Üniversitesi Avrupa 8

9 Birliği Doktorasını tamamladı. AB Güvenlik ve Savunma Politikası ile NATO konularında çalışmalar yapmaktadır. Doç. Dr. Sertif DEMİR Kara Harp Okulunda İktisat ana dalında lisans, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi nde Uluslararası İlişkiler alanında yüksek lisans iktisat Ana Bilim dalında ise doktora programını tamamlamıştır yılında ise Kara Harp Akademisini tamamlayarak kurmay subay olmuştur. Türk Silahlı Kuvvetlerinin stratejik karargâhları ile NATO nun karargâhlarda güvenlik ve strateji alanlarında görev yapmış, NATO nun Bosna Hersek, Kosova ve Afganistan harekâtlarına iştirak etmiştir. Çeşitli Üniversitelerde eğitmenlik yapan Dr. Demir 2014 yılında uluslararası ilişkiler alanında doçent olmuştur. Türk dış politikası, güvenlik ve savunma, terör, uluslararası örgütler, barış gücü operasyonları üzerinde yayınlanmış eserleri mevcuttur. Yrd. Doç. Dr. Ali Bilgin VARLIK Doktorasını, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı nda 2009 da tamamlamıştır. Merkez Strateji Enstitüsü düşünce kuruluşunun koordinatörü, Millî Güvenlik ve Askerî Bilimler Akademik Dergisi nin editörü ve İstanbul Esenyurt Üniversitesinin öğretim üyesidir. Küresel güvenlik, strateji, savaş çalışmaları ve Orta Doğu konularında çalışmaktadır yılında TSK dan albay rütbesi ile emekliye ayrılmış olup, muvazzaf hizmeti esnasında, Irak ta Huzuru Sağlama Harekâtı (1995), Bosna-Hersek te İstikrar Harekât (2001) ve Afganistan da Uluslararası Güvenlik Yardım Harekâtı (2010) görevlerine katılmıştır. Yrd. Doç. Dr. Kadir SANCAK Dr. SANCAK, lisans ve lisansüstü eğitimlerini uluslararası ilişkiler alanında tamamlamıştır. Lisans, yüksek lisans ve doktora aşamalarında sırasıyla Çeçenistan, Gürcistan ve Azerbaycan merkezli tez çalışmaları yapmıştır. Konu itibariyle güç, yumuşak güç, kamu diplomasisi ve ben- 9

10 zeri konularda, bölge olarak ise ağırlıklı olarak Kafkasya, Türkistan ve Balkanlara yönelik çalışmaları bulunan Kadir Sancak, akademik hayatına Gümüşhane Üniversitesi nde devam etmektedir. Yrd. Doç. Dr. Savaş BİÇER 1980 yılında Kara Harp Okulu ndan 1991 yılında ise Harp Akademilerinden kurmay subay olarak mezun oldu. Bosna Hersek, Kosova, Makedonya ve Afganistan daki NATO ve Birleşmiş Milletlerin Güvenlik ve Barış harekâtına katıldı. Belçika daki NATO karargâhında ve Türk Silahlı Kuvvetlerinin çeşitli kademelerinde görev yaptıktan sonra emekli oldu. Yeditepe Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler bölümünde, NATO nun Soğuk Savaş sonrası askeri müdahaleleri üzerine doktora tezini tamamladı. NATO ve Uluslararası Güvenlik üzerine yazılar yazan Yrd. Doç.Dr. Savaş Biçer, İstanbul Esenyurt Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler bölümünde öğretim üyesidir. Yrd. Doç. Dr. Ayça EMİNOĞLU 1997 yılında Yakın Doğu Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümünde lisans eğitimini, 2009 yılında Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü nde Uluslararası İlişkiler yüksek lisansını tamamlamıştır yılları arasında Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası ilişkiler Anabilim dalında doktora eğitimini bitirmiştir. Halen Karadeniz Teknik Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Uluslararası ilişkiler Bölümünde Öğretim Üyesi olarak görev yapmaktadır. Yrd. Doç. Dr. Mustafa ÜREN 1985 te Kara Harp Okulunda lisansını, 1997 de Kara Harp Akademisinde yüksek lisansını ve 2015 te ise Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalında doktorasını tamamladı. Ulusal dergilerde yayınlanmış makaleleri bulunan Üren in akademik ilgi alanları arasında; uluslararası ilişkiler teorileri, 10

11 küreselleşme ve uluslararası politika, siyasi tarih ve Avrasya bölgesi bulunmaktadır. İngilizce bilen Üren, halen Avrasya Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Siyaset ve Uluslararası İlişkiler Bölümü öğretim üyesidir. Dr. Zafer PARLAK Boğaziçi Üniversitesi İngiliz Dili ve Edebiyatı, Anadolu Üniversitesi İktisat ve Uluslararası İlişkiler bölümlerinden mezun oldu. Yüksek lisans ve doktorasını Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Amerikan Kültürü ve Edebiyatı ana bilim dalında yaptı. Ayrıca Beykent Üniversitesi nde Eğitim Yönetimi ve Denetimi alanında ikinci bir yüksek lisans yaptı. Beş ayrı üniversitede yarı ve tam zamanlı öğretim üyesi olarak çalışan Dr. Parlak ABD dış politikası, Türk-Amerikan ilişkileri, Amerikan tarihi, ABD diplomasi tarihi, kültürlerarası ilişkiler, Amerikan etnik edebiyatı, Amerikan yerlileri, Amerikan edebiyatı, Amerikan barış gönüllüleri, Türk kökenli Amerikalılar, uluslararası gönüllü kuruluşlar, eko-eleştiri ve kadın çalışmaları konularında dersler vermekte, araştırma ve yayınlar yapmaktadır. Uzman Kudret ERKAN 1981 de Kara Harp Okulu, 1991 de Kara Harp Akademisi ve 1997 de Silahlı Kuvvetler Akademisinden mezun oldu. ABD de subay tekâmül ve öğretmenlik kursları gördü. Soğuk Savaş dönemi sonrasında TSK nin eski Doğu Bloku ve dağılan Yugoslavya ülkeleri ile Orta Doğu ve Kuzey Afrika ülkelerinin üst düzey subaylarına ve sivil bürokratlarına NATO standartlarında eğitim vermek üzere açılan TSK Barış İçin Ortaklık Eğitim Merkezi nin kurucu kadrosunun Kurmay Başkanlığını ve kurs direktörlüğünü yaptı lı yıllarda Azerbaycan da Askeri Ataşelik, Bosna-Hersek te NATO bünyesinde barışı koruma gücü olarak kurulan SFOR daki Türk Görev Kuvvetinin Komutanlığını yaptı. Her iki görevde uluslararası planlama ve strateji geliştirme konularında planlamaların içinde yer aldı yıllarında Harp Akademilerinin bütün öğretim ve eğitim planlamalarını yapan Öğretim Başkanlığı nı icra etti, yayımlanan dergi ve dokümanlara makaleler 11

12 yazdı. Bilahare TSK Askeri Tarih ve Stratejik Etütler Başkanlığında Plan Şube Md. olarak TSK tarafından icra edilen kamuya açık bilimsel faaliyet ve seminerlerin çalışmalarında yer aldı. Halen Ankara da konuşlu Merkez Strateji Enstitüsü Bilim Kurulu üyesidir. Ayçe SEPLİ 1989 yılında İzmir de doğdu yılında Ege Üniversitesi Uluslararası İlişkiler lisans programını bitirdi Aralık ta MEB yurtdışı yüksek lisans bursunu kazandı yılında İngiltere Birmingham Üniversitesi Uluslararası İlişkiler (Uluslararası Politik Ekonomi) alanında yüksek lisansa başladı. Hindistan ın uluslararası ticaret müzakerelerinde değişen tutumu üzerine tez çalışması yürüttü ve 2015 yılında mezun oldu Şubat itibariyle Karadeniz Teknik Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü nde Araştırma Görevlisi olarak çalışmaktadır. Dr. Oktay BİNGÖL Kara Harp Okulu ve Kara Harp Akademisinden mezun olmuştur. ABD Maryland Üniversitesinde İşletme dalında lisans ve yüksek lisans, Gazi Üniversitesinde Uluslararası İlişkiler alanında doktora yapmıştır. İstanbul da NATO Kolordusu ve Belçika da NATO karargâhı ile Almanya, Irak, Bosna-Hersek ve Afganistan da uluslararası birimlerde görev yapmıştır. Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalında; güvenlik çalışmaları, terörizm, çatışma çözümü, Doğu Asya-Pasifik, Afrika Siyaseti, Türkiye-Rusya ilişkileri, Orta Doğu sorunları konularında lisans ve lisansüstü dersler vermektedir. Konular kapsamında ulusal ve uluslararası çeşitli yayınları bulunmaktadır. Halen Ankara da konuşlu Merkez Strateji Enstitüsü Başkanı ve Gazi Üniversitesi Stratejik Araştırmalar Merkezi Danışma Kurulu üyesidir. 12