ABDURRAHMAN SAMININ HAYATI, ESERLERİ ve TEFSÎR.İ FÂTİHA-İ ŞERİFE RİSÂLESİ

Transkript

1 MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANADİLİM DALI İSLÂM FELSEFESİ BİLİM DALI ABDURRAHMAN SAMININ HAYATI, ESERLERİ ve TEFSÎR.İ FÂTİHA-İ ŞERİFE RİSÂLESİ (Yüksek Lisans Tezi) Hazırlayan Süleyman DERİN Danışman Doç. Dr. H. Kamil YIL İstanbul 1993

2 M İÇİNDEKİLER TRANSKRİPSİYON IV KISALTMALAR...,...V ÖNSÖZ VI BİRİNCİ BÖLÜM İŞ ARİ TEFSİR 1 -TEFSİR İLMÎNİN TARİFİ VE ÇEŞİTLERİ a-tefsir ilminin Tarifi..., b-tefsir Çeşitleri ) Rivayet m etodu ) Dirayet m etodu )lşârî m etod İŞÂRÎ TEFSİRİN TANIMI...2 İll-İŞARİ TEFSİRİN DOĞUŞU VE GELİŞİMİ...4 A-ÎŞARİ TEFSİRİN DOĞUŞU B-ÎŞÂRÎ TEFSİRİN GELİŞİMİ...5 C-DAHA SONRAKİ SUFİ TEFSİRLERİ IV- ÎŞARÎ TEFSİRİN METODU V- İŞÂRİ METODLA KALEME ALINAN MÜSTAKİL FÂTÎHA TEFSİRLERİ...17 A-Müellifi Belli Olanlar:...17 B-Müellifi Belli Olmayanlar...19 İk in c i b ö l ü m 1- ABDURRAHMAN SÂMÎ NÎN HAYATI a-ismi ve Nisbesi...20 b-doğum Yeri ve Yılı c-ailesi d-gençliği Tahsili ve Yetişmesi...21 e-resmi Görevi İİ-ÎLMİ VE TASAVVUFÎ KİŞİLİĞİ a-îlmi kişiliği: b-tasavvufî Kişiliği ESERLERİ A-YAZMALAR

3 1- K itâbu s- Sım't-Tevhîd: Tefsîra l-kur'ân TenvîrüTBeyân Hadîs-i Erbeîn Tevcihü l-âyâti'l-muhtelefi'z-zâhir K itâbu'd-d üstûm 'l-bedî Kitâbu's- Sırr'l-Kadîr fî Ilmi'l-Iksîr Kenzü'l-Âşıkîn Ş erhu l-em âlî Ş erhu l-kâfîye Fâtiha Sûresi Tefsiri M üteferrik Risaleler B-MATBÛ ESERLERİ Mi y â ra T Evliya Divân-ı Sâmi M üntehabât-ı Sâmiyye Evrâdül-M ukarrabîn el-m eslekü s-sâmiyye fî sü lû k i n-nakşiyyetitbehâiyye ve l-halvetiyyeti l-hüsâmiyye Şerh-i Esrâr-i E sm âil-h üsnâ Binâ-yı İslâm Hediyyetü l-âşıkîn Tuhfetül-U şşâkiyye...32 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM FÂTİHA SÛRESİ TEFSİRİ A-TEFSÎR-İ SÛRETİ L-FÂTÎHA NIN KAYNAKLARI VE TAHLİLİ...33 FÂTİHA'NIN MERTEBELERİ BİRİNCİ BAHİS...35 İKİNCİ BAHS... UÇUNCU BAHS MERÂTÎB-Î VÜCÛD VÜCÛB VE ÎSBÂTI KELÂMIN KISIMLARI...45 MEVÂNİİ S-SARF (GAYR-I MUNSARIF)...46 Î RÂB VE BİNÂ B-FÂTİHA SÛRESİ NEŞRİ SONUÇ BİBLİYOGRAFYA

4 V T l I S l i P S i Y O N S h h ت: ح: خ: Z ذ : s d t ص: ض: ظ ٠. Z ظ ٠ : ع: â :1 و: ذ ١ Î ى : k 'فا:

5 KISALTMALAR a. e. :Aynı Eser b. :Bin veya îbn bk. :Bakınız c. :Cilt DİA :Diyanet İslâm Ansiklopedisi Ef. :Efendi ktp. :K ütüphanesi n şr :Neşreden nu. :Numara OM. :Osmanlı Müellifleri Rşd. :Reşâd s. :Sayfa trc. :Tercüme ts. : Tarihsiz Ü. :Üniversite V. :Vefat vr. :Varak

6 Vî ÖNSÖZ Ham d âlem lerin yüce Rabbm a, S alat u selam ve her tü rlü ihtiram O n u n sevgilisi, kulu ve R asulü M uham m ed M ustafa, âl ashabm a. Nasıl ki insanlar doğup, büyüyüp, güçlendikten sonra yaşlanıp ölüyorsa, m ü esseseler de doğar, b ü y ü r ve ölür. O nların vücudlanndan yeni m üesseseler yeşerip boy gösterir. XX. yy, İslam âlemi ve İslam müesseseleri, dînî ilimler için hızlı bir çöküş dönemi olm uştur. Bu çöküşün de etkisiyle, Bu dönemde yetişen âlimler ve büyük sufiler nispeten bilinmemektedir. Bu sebeble yakın tarihim izde ki büyük sufilerden biri olan A bdurrahm an Sâmi yi ve onun Fatiha Sûresi Tefsirini tez konusu seçtik. Böylece yakın geçmişimize bir nebze ışık tutm ak ve Osmanİı Devleti'nin son m ahsullerinden biri olan A bdurrahm an Sami ve eserlerini tanıtm ak istedik. A b d u rrah m an Sam i, hayatı ve eserleri h ak k m d ak i bu çalışm amızı üç bölüm halinde inceledik. Birinci bölüm de genel olarak işâri tefsirin mâhiyetini ve târihi gelişimini kısaca inceledik. İkinci bölüm de A bdurranm an Sam i'nin hayatını ve eserlerini ele aldık. Üçüncü bölümde Fâtiha Sûresi Tefsirinin tahlilini ve latinize edilmiş halde tefsirin esas m etnini verdik. O kuyucuya kolaylık olması bakım ından risalenin latinize edilmesi esnasm da aşın bir transkripsiyon ve noktalam a sistem i takip etmedik. Çalışmamız esnasm da birinci derecede A bdurrahm an S âm inin eserlerinden istifade ettik. B unun dışında işâri tefsirle alakalı kaynaklanda sıkça kullandık. Çalışm am esnasında gerek m etnin okunm asında ve gerekse tezin hazırlanm asında büyük yardım larını gördüğüm hocam Doç. Dr. H. Kamil Yılmaz'a, tezin latinize edilmesi h u su su n d a yaptığı yardım lardan dolayı Doç. Dr. M ustafa T ahralı ya, Dr. Selçuk E raydm ve Doç. Dr. İrfan G ündüz e, ayrıca tezim le ilgili kaynakların tem ininde yardım cı olan Ar. Gör. M. Erol Kılıç.a teşekkürlerim i bir borç bilirim. Gayret bizden tevfik Aslan dandır. Süleyman Derin, Çengelköy, 1993

7 BİRİNCİ BÖLÜM ÎŞÂRİ TEFSİR 1-TEFSİR İLMİNİN TARİFİ VE ÇEŞİTLERİ a-tefsir ilminin Tarifi: Tefsir kelimesi "j " veya harflerin yer değiştirmesi süreliyle " fiillerinin "tefîl" vezninden m asdardır. Her iki fiil de "açmak" m anasında birleşmekle beraber "..^٥٥٠ " görünen ve maddi olan birşeyi açm ak, i " ise gizli ve m addi olm ayan bir şeyi açm ak m anasım ifade eder.1 Istılah olarak tefsir "müşkil olan lafızdan kasdedilen manayı ortaya koymak" dem ektir.2 Tefsir kelimesinin muhtelif tarifleri yapılm ışsa da genel olarak şu tanım hepsini içine alır: 'Tefsir ilmi, insan gücü nisbetince Allah Teâlâ nın m uradına delalet etmesi yönünden Kur an'ı inceleyen bir ilimdir. Hem m anayı anlam ak ve hem de istenilen manayı ortaya koymak bu ilmin görevidir. 3 b-tefsir Çeşitleri: K ur ân-ı Kerîm'in tefsiri üç m etodla yapılm aktadır: Rivâyet, dirâyet ve işârî metod. 1 -) Rivayet m etodu: K ur'an ayetlerinin, Hz, Peygamberin, sahabenin ve tâb iû n u n sözleriyle tefsir edilmesidir.4 1 îb n M anzur, Lisâna l-ar ab, c. 5, s. 55. Beyrut ; ez-zebîdî, Tâcu'l- Arûs, 3:470 Mısır. 1306: Rağıb el-isfehânî, M vjredâl İstanbul, L isâ n ü l- A rab c.5. s.55: T â cu 'l-a rû s.c.3, s.470: Âsim, K a m u s, c.2, s M uham m ed H üseyin Zehebi. et-tefsîr ve'l-müfessirûn, Kahire, 1967, c.l, s. 15) 4 Zehebi, c.l, s. 152; M uham m ed A bdülâzim Z erkani, M enahilü'l-îrfân Jî Ulûmıl-Kur'ân, c.l. s.478, Mısır, ts.

8 2 2- ) Dirayet metodu: Arap dili ve edebiyatmı, ayetlerin nüzûl sebeblerini, nâsih ve m ensûhu, m üfessirin m uhtaç olduğu ilimleri öğrenip elde ettikten sonra, nakilden de m üstağni kalmayarak içtihad ile yapılan tefsirdir.5 3- )îşârî metod: Başlangıçta ayetlerin nakle dayanan tefsir ve şerhlerine, akla dayalı re'y sistemi eklenmiş oldu. "Dirayet" metodu da denilen bu anlayışa m utasavvıflar, kendi d ü şü n ce ve yaşayışlarına uygun, mânevi ve rûhî tecrübelerine uygun, ledünnî mükaşefelerine dayalı üçünçü bir metod kattılar. İşari adı verilen bu metod, ayetlerin tasavvufi tefsiri, hadislerin tasavvufi şerh ve yorum udur.6 Işârî tefsir, metod olarak diğerlerinden oldukça farklılık arzetmektedir. Zira bu tefsir ne sadece rivayete, ne de sadece rivâyet ve dirayete dayanır. Bu sebeble tasavvuf tefsir metodu sayılan işârî tefsir ayn bir metod olarak ele alınm ıştır.7 11-ÎŞÂRİ TEFSİRİN TANIMI İşârî" kelimesinin sülâsî kökü " fiili olup; Kovandan bal dermek, müşteriye gösterm ek için satılık hayvana binm ek gibi m analara gelir. Şâre fiilinin ifâl babından m asdarı "işâret lafzı: Bal çıkarmak manasıyla bağlantılı olarak: Me'mûrun, âmirin emrini o söylemeden hareketlerinden anlam ası8; birine bal çıkarm akta yardımcı olmak yani o kimseyi doğru iş yapmaya yönlendirmek, bir insanın doğru iş yapm asına delâlet etm ek m analarına gelir.9 5, Zeheb c.l, s Zerkâni, c îb n H aldun. M u ka d d im e, s.511, Mısır, 1322 ج ' H. Kâmil Yılmaz, T asavvufi H adis Şerhleri ve Konevlnin Kırk H adis Şerhi,s. 13, İstanbul, 1Ö90; Hadislerin işârî metodla şerhi l ln ayn esere bakiniz. 7 Zehebl, e.2, S.397 İstanbul, 1304 Asim., Kamus, C.2, S.453, ج Q MUncid. s.419; M u'cemu'1-vasît, Mısır, 1972, îbn M anzur, Lisârıü'i- Arab, C.7, s. 232

9 Istılah m anası ise ; Yalnız sülük erbabına açılan gizli anlam ve işaretlere göre K ur'ân ı tefsir etmektir. Bu tefsir sûfinin peşin fikirlerine dayanmayıp içinde bulunduğu mânevi zevk ve hâle göre kalbine doğan ilham ve işaretlere dayanır. 10 Sufiler kendilerine açılan, başkalarının anlıyamayacağı bu gizli m a'nâlan insanları yanlış bir anlayışa sevketmemek için kapalı bir üslûb, remz ve işaret yoluyla ifâde etmişler, yaptıkları bu tefsire, tefsir değilde işaret adm ı vermişlerdir.11 Hucviri işareti "Dil ile anlatm aksızm başkasına m uraddan haber vermek" şeklinde tanım lam aktadır.12 İbn Serrâc et-tûsî de Lokman suresinde ki "Allah size zahir ve bâtın nim etleri bol bol vermiştir" ayetine13 dayanarak ilmi zâhir ve bâtın olmak üzere ikiye ayırmıştır. "İlm-i zâhir az al arla yapılan nam az, oruç, hac gibi ibadetlerin ilmidir. îlm-i bâtın ise sadece kalble elde edilebilen rıza, ihlas, muhabbet, tevekkül gibi ilimlerdir ki bu tasavvuf ehlinin ilmidir" demektedir. İlm-i bâtın, ilm-i işaret, ilm-i ledünnî, ilm-i vehbî ve benzeri isimler tasavvuf ıstılahında aynı m anaları ifade ettiği için bazen bunlar birbirlerinin yerine kullanılabilm ektedir.14 Herevî A llah'tan gelecek ilham ve işaretleri alma kabiliyetine sahib olmayı üns makamının bir derecesi olarak kabul etmiştir. 15 İşârî tefsirin kısaca tanımım ve mahiyetini gördükten sonra onun doğuşu ve gelişimine de göz atalım Zehebı. c.2. s Ateş. Süleym an. İşâri Tefsir Okulu, s. 19, A nkara Hucvlrî, K eşfüt M ahcûb, trc. S. Uludağ, s. 536, Dergah Y aym lan, İstanbul, Lokman, 3 1 / îbn-i serrac et-tûsî, Lum'a. s.43, 44, Mısır, A bdullah Herevî, Kitab ı menâzilcs-sâinn, s.54, Paris

10 4 İIHŞÂRÎ TEFSİRİN DOĞUŞU VE GELİŞİMİ A-ÎŞÂRİ TEFSİRİN DOĞUŞU Sufiler işârî tefsirin izlerini bizzat Kur'an'd a, Hz. Peygamber in ve ashabın hayatında bulm aktadırlar. Yusuf u n kokusu n u ta M ısır'dan alan Yakub (aleyhisselam), kendisini ayıplayanlara: "Allah'tan (bana verilen bir ilimle) ben, sizin bilm ediklerinizi bilirim " dem iştir.16 Bu ayet ve K ur'an'da Hz. M usa ile Plidir arasında geçen olay Allah'ın bazı kullarına manevi bir kavrayış ve ledünnî birdim verdiğini isbat ed er.17 Zümer sûresinde "Allah, Kelâmın en güzelini ahenkli ve çift m analı bir kitab halinde indirm iştir ki Rablerine derin saygı gösterm ekte olanların ondan derileri ürperir."18 ayetinde geçen "mesânî" sözü çift m analı veya büklüm büklüm, kıvrım kıvrım dem ektir ki Kur'ânın ilk nazarda farkedilemeyecek bir ikinci m anasının varlığına şehadet ed er.19 Ebû Hüreyre'den rivayet edilen "Eğer siz benim bildiklerimi bilseydiniz, az güler çok ağlardınız. Döşekte kararınız kalm az d ağ lara çıkardınız. 2٥ hadisi hakkında Serrâc der ki: " Hz. Peygamberin işaret ettiği bu ilim, herkesin bileceği halk arasında yaygın ilimlerden olsaydı, "benim bildiğimi bilseydiniz dediği zam an işitenler: "Senin bildiğini biliyoruz derlerdi. O nun risaîetinin hakikatleri ve Allah'ın ona verdiği özel ilim, dağlar üzerine konsaydı dağlar erirdi. O, ashabına anlıyabilecekleri kadarını söyledi."21 E bû H ü re ^ e Serrâc'ın b u sözlerini destekler m âhiyette şöyle 1 Yusuf. 12/96 17Ateş, s u i z a n, a.e. S Zümer. 39/23 19 öztü rk. Yaşar Nuri, K uranı K e l ve Sünnete Göre Tasavvuf, M. ü. i. F. V. Yayınlan, İstanbul, 20 B uhârî K usuf 2, R ikak, 28: Müslim. Kusuf, 1; N esâ î.k u sû î 11; ib n Mâce, Bâbu'l-Hüzn, 1 21 Senâc, a. e. s. 159

11 demektedir:١'ben Allah Rasûlünden iki kap ilim aldım. Bunlardan birini saçtım ; halka öğrettim. Diğerini eğer m eydana çıkarıp anlatacak olsaydım şu boynum giderdi."22 5 "İlimler arasında sedef içindeki saklı inci gibi bir ilim vardır ki onu A llah ı bilen bilginlerden b aşk ası bilemez. O nlar onu söylediklerinde Yüce Allah'a karşı gururlu olanlardan başkası inkar etmez."23 Hz. Peygamber ve Ebû Bekir birgün konuşurlarken Hz. Ömer yanlarına çıkagelmiş am a onların konuşm asından sanki arap değilmiş gibi hiç birşey anlam am ıştır. Yine Hz. Peygam ber sahabilerden sırdaşı Ebu Huzeyfe'ye kıyâmete kadar olacak nifak olaylarını haber verdiği rivayeti bu türdendir. Ancak O nun Kur'ânm zahir m ânasına ters düşecek bir bâtın ilmi öğretmediği kesindir.24 Ashab arasında da Kur ân m işâretle tefsir edilişine dair birçok örnek bulm ak m üm kündür. İbn-i Abbas Nasr suresinden Hz. Peygamberin irtihalinin yaklaştığını istihraç etm iştir.25 "Bugün size dininizi tam am ladım..."26 ayeti nazil olduğunda ashab sevinirken Hz.Ömer ağlamış, "Bir şey kem âle eriştikten sonra eksiklik başlar." demişti. Burada Hz. Ömer ayetin dış m anası haricinde başka bir m ana anlam ıştır. Gerçekten de bu ayetin nüzulünden seksen bir gün sonra Hz. Peygamber vefat etm iştir.27 Kur'an, S ünnet ve ashabın hayatlarından verdiğimiz bu misaller işâri tefsir anlayışının İslam dışı bir cereyan olmadığını sanırım göstermektedir.. B-İŞÂRÎ TEFSİRİN GELİŞİMİ Sufilere göre işari tefsir kaynağını bizzat Kuran, sünnet ve ashabın hayatından almaktadır. B unun örnekleri kısaca yukarıda belirtilmiştir. Hz. Peygam berin arkadaşları h er biri aynı ilmi seviye 22 Buhârx ilim, Kelabâzî, et-tearruf, s.59, Mısır, H. Kâmil Yılmaz. Mevlâna ve Tasavvuf, s Buhâri, Tefsîru Ş û râl 10/4, 26 Mâide, 5 /3 27 Süleym an Ateş, îşâ n Tefsir Okulu, s.37

12 ve kabiliyette olayıp m uhtelif sahalarda bazı sahabiler tem ayüz etm iştir. Konumuz olan işari tefsir alanında tem ayüz eden en önemli sahabi Hz. Ali ve îbn Abbas'dır. îbn Abbas'dan rivayet edildiğine göre o şöyle demiştir. "Tefsir ilminden her ne aldımsa Ali bin Ebi Talib den aldım demiştir. îbn Mesud "Ali bin Ebi talib Kur'an in hem zahir ine hem bâtınına sahiptir" dem iştir.28 Hem îbn Abbas, hem de îbn Mesud Hz. Ali yi genelde tefsir ilminde özel olarakda batini tefsirde en bilgili insan olarak tanımaktadırlar. Gerçekten de İbn Abbas'a atfedilen "huruf-ı m ukattaanm " tefsirleri ile îbn A bbas a atfedilen zahir i-bâtıni tefsirler aynı zam anda Hz. Ali'ye de atfedilm iştir. O nun bu konudaki diğer bazı sözleri Kur a n in batini tarafını ve onun bâtın anlayışını ortaya koymaktadır. 29 Hem şii hem de sufi çevrelerinde Kur an in bâtm î tefsirleri tarihinde en önemli rolü Cafer es-sadık oynam ıştır. O nun şii tefsirleri, şii-dînî hayatının birçok yönleri üzerindeki tesirini anlatm aya gerek yoktur. Tasavvuf açısından şunu söyleyebiliriz ki Cafer'in tefsirleri Zünnun el-mısri gibi oldukça erken bir dönemde bilinmekteydi. ( / ) Aynı şekilde Zünnun da, en eski sufi tefsirinin müellifi olan Sehl et-tüsteri'nin (ö.283/896) manevi atası sayılır.30 Cafer in tevillerinin Sufi tefsirleri arasına yol bulm asının ikinci önemli kanalı da îbn Ata (el-bağdadi) (ö.283/896) nın, bu tefsirleri yeniden gözden geçirerek kendine ait bir tefsir içinde bunları nakletm esiyle m eydana gelm iştir. Bu tefsir de d ah a so n ra Sülem i'nin (ö.1412/1021) H a k a ik u t- te f s ir inin iç dokusunu m eydana getirmiştir.31 Kur an'ın işâri tefsirinin ikinci periyodu kendi içinde üç zam an 28Zehebi. c.2, s.352; İsmail Cerrahoğlu.Tefsir Tarihi, c. 1, s.236, A nkara, A bdurrahm an H abil,islam ic Spirituality٠ Traditiorıal Esotoric Commentaries {editör Seyyid Hüseyin N a s r) s.29, Londra A bdurrahm an H abil'den naklen; Böıvering, M ystical Vision, s. 43, 51, 55, 129, Habil, a. e. 30 6

13 sürecine ayrılabilir. Birinci süreç ilk sufi m üfessirlerinin ortaya çıkmasıyla başlar. Zaten Tusterî'nin tefsirinin K ur'an ı geleneksel sure ve ayet nizamı içinde tefsirini sunm aya çalışan ilk ve en eski sufi derlemesidir.32 Elimizdeki mevcut tefsiri bizzat Sehl yazmamıştır. Ondan gelen rivayetleri Ebu Bekir el-beledi kaleme alm ıştır. Ebu Bekir kendi görü şü n ü belirtirken kale Ebû Bekr" ifadesiyle bunu S ehl'in sözlerinden ayırır. Sehl tefsirinde insanı kainata benzetm ekte, kainattaki olayları insana tatbik etmektedir. Sehl Kur'an'ı baştan sona tefsir etmez, bazı ayetleri, onların da tasavvufla ilgili kısım larım tefsir eder. Hasan-ı Basri gibi tefsirinde va'z üslubu kullanm ıştır.33 Tusteri'nin çağdaşı olan Hakim Tirmizi34 (ö.285/898) her ne kadar Tusteri gibi gerçek m anada bir müfessir olmasa da, Kur anî terim leri, m anevi tecrübenin analizinin desteğinde, dilbilim açısından incelem ekle işârî tefsir geleneğine büyük katkıda b u lu n m u ştu r. Farklı teknik terim lerin ifade ettiği farklı fiilleri, pisikolojik açıd an analiz ederek arap ç ad a ve K u r'a n 'd a eşanlam hlığm im kansız olduğunu saptam ıştır.35 Üçüncü yy lın sonu ile dördüncü yylm başında yaşayan ve aynı zam anda müfessir olan üç şahsiyet daha görüyoruz. Bunlar m eşhur Cüneyd, (Ö.298/910) Hallaç, (309/922) ve İbn Ata'dır (309/921). Onların tefsirleri Sülemi'nin H akaik'inde bize kadar ulaşm ıştır. Süleminin tefsirinin hemen hemen her sayfasında Cüneyd,in birkaç tefsirine rastlanır. Cüneyd için en önemli mesele tevhiddi. Bundan dolayı b ü tü n tefsirlerini ve y azılarını tevhide bağlıyarak bitirm iştir.36 32Habil. a. e Ateş, a.e B ugün bildiğimiz hadis şârihleri içinde tasavvuf tecrübeye dayalı olarak şerh yazanlann ilki. Hakim Tirmizi olm ası açısından Hakim Tirmizi ayrı b ir önem arzeder. Bk. H. Kamil Yılmaz, Tasavvujı Hadis Şerhleri, s. 14, İstanbul, Habil, a.e Ateş, a. e. 73

14 8 Zahiri tefsire yervermesi açısından her ne kadar T üsteri'nin tefsiri saf bir bâtini tefsir değilse de Sülemi'nin Hakâik'i ekseriyetle bâtm i tefsire adanm ıştır. D ördüncü hicri asra k ad ar şifahen nakledilen tefsirler yerine m üstakil tefsir kitaplarına bırakır. Bu çığırı Sülemi açm ıştır. Eseri H akâik işari tefsirde en önemli kaynaktır. Taberi'nin zâhir i tefsirde yaptığını o bâtm i tefsirde y ap m ış, m u tasav v ıfların tefsir ve tevillerini to p la y a ra k kaybolm alarına engel olm uştur. Tefsirinde zam an zam an zâhiri tefsirlere de yer vermiştir.37 B unun da ötesinde H a k a ik 'd e yüzden fazla otoritenin sözlerinden alıntı yapılm ıştır ki bu sayı İslam'ın ilk dönemlerinde derin bir köke sahib olan işârî tefsir geleneğinin o gün için de ne kadar yaygın olduğunu gösterm ektedir. Sülemi tarafından Cafer, Z ünnun ve Tüsteri'ye ilaveten kendilerinden alıntı yapılanlar arasında biraz önce isimlerini zikrettiğimiz üç şahıs da dahil olmak üzere şu şahıslar mevcuttur: Haşan el-basrî (ö. 110/728), Ebu Said el-harraz (Ö.286/899), Ebu Bekir el-vasıtî (ö.320/910) ve Ebu Bekir eş-şiblî (334/945). Her ne kadar bu çok değerli eser basılm am ışsa da Cafer den gelen rivayetler incelenmiş, Hallac'dan gelen rivayetler de kitabcıklar halinde yeniden basılm ıştır.38 Y ukanda zikrettiğimiz isimler arasında etkili vaazları ile H, Basri işâri tefsir ilminin kurucusu sayılır. Ümmü Seîeme'den göğüs aldığı için derin bir hikm et sahibi olduğu söylenir. Daima ahiret tasası içinde, ölüm endişesi taşırdı. O'nun en büyük özelliği bizzat ayeti tefsir yerine, onu okurken duyduğu hisleri dile getirmesidir. Kendilerini ona bağlayan sufiler duydukları zevke göre ayetleri m analandırm aya başlam ışlardır.39 Tam Sülemi'nin arzu ettiği şekilde, ekseriyetle bâtm i tevillerden oluşan eseri bâtmi tefsirlerin genel tefsir ilminden bağımsızlığının başlangıcı olm uştur. O günden itibaren günüm üze k adar işâri tefsirler aralıksız olarak kaleme almagelmiştir. B unun da ötesinde T ü steri'n in tefsirindeki gibi, az çok zâhiri tefsirle m eşgul olm aya 37Ateş, a. e HabO'den naklen; M assignon, Essai, Ateş, a.e. 42

15 9 devam etmekle beraber bu tefsirler kendilerine has bir karekterleri olduğunu ve zahiri tefsirlerden ayrı m ütelaa edilmeleri gerektiğini ortaya koymuşlardır. Büyük sufi müfessirleri dönem indeki ikinci veya orta dönem Ebu Kasım Kuşeyri'nin (0.465/1072) L etaifiil İşârât'ının (434'de bitirilm iştir) zuhuruyla başlam ıştır. L etaifü 'l-işârât, Tüsteri ve Sülem i'nin tefsirlerinden sonraki en eski eserlerin üçüncüsüdür. Şunu söylemekte sanırım oldukça ilginç olacaktır ki Kuşeyri gramer, fıkıh, tarihi olaylar açısından ele aldığı ve sahasında en iyilerinden birisi olarak tanınan diğer büyük zahiri tefsiriyle de oldukça itibar kazanm ıştır. Aynı müellifin zâhiri tefsirinin yanında bir de bâtm i te fsirin in b u lu n m ası h er iki te fsir çeşitin in farklılığını vurgulam aktadır. Aynı zam anda bu gerçek bâtm i tefsircinin aynı zam anda iyi bir zâhiri müfessir olduğunu da isbat eder.40 Kuşeyri hocası Sülem i den çok istifade etm iştir. Metodu Sülem i nin m etoduna yakındır. Sülemi'nin tefsirini kendi düşünce potasından geçirerek sunm uştur. Sülemi gibi tefsirine ayetlerle, şiirlerle delil getirir ki bu şiirler Sülem i den alınm ıştır. Ahkam ayetlerine de değinmiştir. Besmeleyi her sürede tekerrür eden bir ayet olarak kabul ettiği için her surede besmeleye ayrı m ana verir ki Nahcivani (0.920/1154) bu u su lü ondan alsa gerektir.41 İlk Farsça tasavvufi tefsirin sahibi olan Hâce Abdullah Ensâri (0.481/1089) Kuşeyri'nin çağdaşıydı. Hanbeli olan bu zat hakiki bâtm i tefsirin Kuran'm zahirine ters düşmediğini isbâta çalışması açısından önemlidir. Ensâri bütün tefsirlerinde fenâ fillah hasretini terennüm etmiştir. Bu konuda o sonraki edebiyatçı ve müfessirlere örnek olm uştur.42 Ne var ki E nsâri'nin tefsiri, Sâd surenin 67. ayetinde kalmıştır. Müridi Reşidüddin Maybûdi (0.520/1126) K eşfül-e srar adlı tefsirinde Ensâri'nin tefsirini iyice genişleterek çok ciltli bir eser olarak bize u laştırm ıştır.43 Tam adı "K eşfu'le srâr ve U b d etü l. 40 Habil, a. e. s Ateş, a. e Ateş, a.e

16 10 Ebrâr" olan bu eser otuz cilttir. Yazarın Ensari nin tefsirini temel aldığını söylemesi eserin En sari'ye maledilmesine sebebolm uştur. Bu eserde E nsari nin tefsirlerine her sayfada rastlanır. Anafikir olarak nefsin arzularını öldürmek ve Allah da fenaya ermek konulan işlenm iştir. Büyük sufi m üfessirlerinin dönemindeki bu ikinci süreç iki büyük ismin hakimiyetine girmiştir. Ebu Hamid Gazali kaybolduğu zannedilen kırk ciltlik Y akut et-tev il adında bir eser yazm ışür.44 Yinede Gazali nin nur (24/35) ve zulüm ât (24/40) ayetleri ile yetmiş bin hicab hadisini tefsir ettiği M işkatiil-envar adlı kitab bize kadar ulaşm ıştır. Ve yine K ur'an tefsiri (ezbere okunması) ile ilgili bir bölüm le beraber m üstakil birçok ayetin tefsirinin bulunduğu m eşhur îh y âu ulûm i'd-dîn elimizdedir. Sözkonusu bölümde Gazali b âtın i tefsiri zâhiri tefsirin zorunlu bir m ütem m im i olarak özetlem iştir.45 İkinci büyük isim A raisül-b eyan m müellifi Ruzbihan Bakli dir (0.606/1209). K ıristalleşm iş irfani bakış açısıyla nispeten M eybûdfnin eserinin öncülüğünü yapmış olan bu tefsir, Kuşeyri ile başlayan dönemin sonu ile tam am en irfani bir karekter taşıyan 7. ve 8. asır sufi tefsirleri döneminin başlangıcında yer almaktadır. B akli nin kendi yorum ları yanında bu tefsir önceki bilhassada Sülemi ve Kuşeyri nin tefsirlerinden bir çok alıntıda bulunm uştur: Bu sebeble bu tefsir kendinden önce gelen b ü tü n bâtıni tefsir geleneğinin bir meyvası ve kendinden sonraki tam am en irfani karakterli tefsirlerin de atasıdır.46 Altıncı yy lm sonlan ile sekizsinci yy'lın ilk yarısı arasındaki zam an iki önem li ta sa v v u f ekolün k ırista lle şm e si ile dam galanm ıştır. Bu iki ekol aynı zam anda iki ayrı bâtıni tefsir 43 Habil, a.e M erhum Ö. N asuhi Bilmen, Gazalinin kırk cilt tu ta n bu tefsirini çok aradığım, n ih a y et Eyüp S u lta n da b u n u n b ir cildini b u ld u ğ u n u söylemekle beraber bu cildin Gazali ye aıdiyyeti şüphelidir. Ömer Nasuhi Bilmen, B üyük Tefsir Tarihi c.4, s Habil. a. e Habil den naklen; Bk. Massignon, E ssa i i3,413-18;corbin,h ts٤ofre, 22; Zehebi, et-tejsîr, c.2, s.390,632

17 ekolü m anasına da gelmektedir. Bu ekoller Necmeddin K übra m n (ö.618/1221) Orta Asya ekolü ile E ndülüslü Sufi îbn Arabinin ekolleridir. Kübra tefsirini tam am layam am ış, Mâide suresinden öteye gidem em iştir. Müridi Necmeddin Râzi(ö.654/1256) onu tam am lam ak istem iş ancak M aybudi. nin tefsirini tam am larken tuttuğu yolu tutarak, yeni baştan başlam ak üzere B alınıl- H akâik adı altında yeni bir tefsir vücuda getirmiştir. Ne var ki Razi ölümü üzerine Zâriyât sûresinin 18. ayetinden öteye gidememiştir. Aynı ekolün üçüncü üyesi Alauddevle Simnani bu kere Râzi'nin eserini sonuna dek tam am layabilm iştir. Sim nani kendisine ait Fâtiha suresi tefsirini ve bir giriş bölüm ünü bu tefsire ilave etmiş, Razinin tamamlayamadığı Zâriyât (51. sûre) sûresinden değilde, Tûr (52. sure) sûresinden başlamıştır. Ekolde zirveyi teşkil eden eser, ekolün üçüncü şahsı olan Sim nani nin eseri olm uştur. Ne var ki diğerleri gibi b u eserde basılmamıştır. 47 îbn Arabi nin (Ö.638/1240) sadece Kehf suresine kadar altm ış sifir tu tan bir tefsiri oluduğunu Keşfi z-zünûn bildirmektedir. îbn Arabi Konya Yusufağa kütüphanesinde bulunan m ecm uadaki 9. risalesinde48 bu tefsiri hakkında aydınlatıcı bilgi vermektedir: Bu risaleden anlaşıldığına göre tefsirin tam ismi "Kikâbu l cem -i v e t- Tafsîl î esrâri M aâni't-t snsîr dir. Ayetlere celal, cemal ve itidal m akam ı olan berzah m akam ından üç tü rlü m ana verilm iştir. M aalesef bu tefsir bugün elimizde yoktur. O nun asıl çoşkun tefsirleri, F ü tü h ât, Îşâretü'l-K ur'ân fî âlem il-insân, adlı eserlerinde görülür. îbn Arabi nin tefsirlerinde vahdet-i vücud anlayışı hâkim dir. O ndan sonra da bu fikirler etkisini, hem m uhalifleri hem de taraftarları üzerinde gösterm iştir. Necmeddin Dâye, Sadreddin Konevi, A bdürrezzak Kâşânî, A lauddevle Sim nani gibi ü n lü m utasavvıflar bu u su lü devam ettirdiler. îbn Arabi nin çizgisi S adreddin Konevi ile devam etm iştir. îbn A rabi nin yakın m üridlerinden aynı zam anda üvey oğlu olan Sadreddin Konevi Fâtiha suresi için koca bir tefsir kaleme alm ıştır H acirden naklen; Bk. H. Corbin, En Islat irarden, (4 cilt. Paris ) 48 S üleym an A teş'den naklen; îb n A rabi. Y usuf Ağa k ü tü p h a n e si, No.7838/9 s

18 12 Bu ekolün diğer önde gelenlerinden biri de A bdürrezzak Kâşâni'dir(ö.730/1330). Kâşâni, tefsirinin en az üç kere manevi babası îbn Arabi'nin ismi altında basılm ası sebebiyle gölgede k alm ıştır.50 K aşânfnin m eşhur eseri T e v ilât'tır. B ütün yazma nüshalar ona affedilmesine rağmen bu tefsir yanlışlıkla İbn Arabi'ye nisbet edilmiştir. Kâşânî zâhir i kabul eder ve zahir ahkam la alak alı ayetlere dokunm az. îbn A rabi nin b ü tü n sistem ini benim sem iştir. Vahdet-i vücud taraftan d ır.51 Sufi tefsirleri biran için bir kenara bırakm adan önce sözü edilmesi gereken iki önemli gelişme daha vardır. Ceiâleddin Rûmî (0.672/1273) Sadreddin Konevi nin yakın bir arkadaşı ve sırdaşıdır. Ne var ki Rumi batini tefsir geleneğinin bağımsız ve en önde gelen şahıslardan biridir. M uhteşem eseri Mesnevi özü itibariyle fars lisanında yazılmış engin bir K uran tefsiri olarak kabul edilmiştir. Bu görüş bizzat kendi sözleri, zam anındaki mevcud Kur'an ilimleri ve tefsirlere vakıf olması, altı bin beyitlik mesnevi ve diğer büyük eseri Bîvan'ı pratikte Kur'an ayetlerinin farşça manzum tercüm esi olması itibariyle kuvvetlenm iştir.52 Yedinci yy'da ortaya çıkan Şâzeli tarikatm ında tefsir geleneğine katkıda bulunduğunu belirtmeliyiz. Tarikat kurucusu E bül-h asan eş-şâzeli (657/1258) ve halefi Ebu Abbas el-mürsi nin(ö.686/1287) sözel bazı yorum lan üçüncü Şazeli şeyhi îbn Ataallah el-îskenderi (709/1309) tarafından korunm uştur. Kısa ve az olmasına rağmen kalitesi itibariyle bu tefsirler altın çağında Kur an Tefsirinin başlıca yüzlerinden birini göstermesi itibariyle önemlidir.53 îşari tefsir en çoşkun devrine İbn Arabi ve onun devamı sayılan Kon evi, Kâşânî ve aynı ekolden olmasada ondan etkilenen Simnani gibi büyük müfessirlerle ulaşır. B undan sonraki i şar i tefsirlerde orjinalite kaybolacaktır. Yapılan tefsirler etkilerine b ir yenilik 49 Sadreddin eî-konevî,i 'cû zü T B eyâ n Jı tefsiri ümmi'l-kur'ûn, Tahkik: A bdü'1-kadir Âhmed Ata, Kahire Habil, a. e Ateş. a. e Habil, a.e Habil, a.e. 34

19 13 katm ayacağı gibi onların fikri seviyesini de yakalıyam ıyacaktır.54 C-DAHA SONRAKİ SUFİ TEFSİRLERİ Sufi tefsirleri yeri geldikçe tarih sahnesinde yerlerini almaya devam etmişlerdir. Yedinci yy.la tekrar dönmek gerekirse önemli sufi m üfessirler arasında başka bir Sühreverdiden E bu Hafs Ömer (5.632/1234) den zikretmek gereklidir. Tefsirinin ismi N uğbetü'l- Beyân i T efsîri'î-k ur'an'dır. Özet bir halde yalnız zâhir i m ana üzerinde d u rar. Avarifü'l-M aârif adlı eserinde de bazı zühdî açıklam alar yap arsad a bunlar Sim nânî veya Dâye türünden değildir.55 G elecek y y lard a Nizâm eddin N eysâburi (0.728/1328) A bdurrahm an Câmi(ö.892/1492), Kemaleddin Kaşifi(ö.910/1504) A bdülhak e d -D ih îe v i(ö l0 5 2 /1642), İsm ail H akkı B ursevî (ö.l 127/1715) ve Şihabiddin Alusi(ö. 1270/1854) gibi isimlerle karşılaşılacakür. Bu saydığımız isimlerden İsmail Hakkı Bursevi, 23 yılda yazdığı R u h u l-beyan isim li tefsiriyle önem li b ir mevkiye sahiptir. M utasavvıfların ve birçok islam âlim lerinin sözlerini topladığı tefsirinde ayrıca arapça ve farsça şiirlerin bolluğu dikkat çeker. Vahdet-i vücud görüşüne inanm asına rağmen, halka irşad niyetiyle yazdığı tefsirinde bu inanacını açıkça belirtm em iştir. Vaizlerin eikitabı durum undadır.56 Diğer önemli sufi müfessir ise Âîûsi olup tefsiri zâhir ve bâtın m anaların birleştiği bir deniz m esabesindedir. Çok iyi yetişmiş bir m utasavvıf olup tefsirinde îsrailiyyyat ve yalan haberleri şiddetle reddeder. İbn Ar abiden "Şeyhimiz" diye bahsetm esine bakılırsa ondan etkilenm iştir. Ama tefsirinde vahdet-i vücud fikrine yer vermez Ateş, a.e Ateş, a.e Ateş, a.e., s Ateş, a.e., s

20 Böyîeee işâri tefsirin tarih i geiişim ine kısaca gözatm ış oluyoruz. Şüphesiz ki tasavvuf var olduğu sürece işari tefsir de varlığım sürdürecektir. îşari tefsirin tarihi gelişimini inceledikten sonra şimdi de genel batlarıyla işari tefsirin m etodunu araştıralım. 1V-ÎŞÂRÎ TEFSİRİN METODU îşari tefsirin m eto d u n a geçm eden önce sufilerin bilgi kaynaklarım incelemek zaruridir. Bilindiği üzere bilgi edinme yollan üçtür: Sağlam duyular, sahih haber ve akıl. Ancak sufîîer bunlara dördüncü bir yol; keşf ve ilham m etodunu eklemişlerdir. Onlara göre duyu organlan, akıl ve nakil eğitim ve öğretim ile elde edilen ilimlerin vasıtasıdır. B unun dışında eğitim ve öğretim ile değil de vasıtasız olarak, Allahın kulun kalbine ilham ettiği bir ilim vardır. Keşf ve ilham a dayanan bu ilme marifet, ilm-i ledün, ilm-i vehbi, ilm-i bâtın ve benzeri isimler verilir.58 Sufilere göre insan kalbi İlâhî hakikatleri kavramaya kabiliyetli olarak yaratılm ıştır. A ncak insan, dünyada birçok perde ile perdelenmiş, ruhu ten kafesine hapsolunm uştur. İbâdet, mücâhede, zikir ve riyazet sayesinde bu perde ve engeller tedrici olarak kalkar ve kalbine hakikat pırıltıları doğmaya başlar.59 Bu konuda birçok ayetler vardır: Birkaçım örnek olarak burada zikredelim: 1-,Takva üzere olunuz ki, Allah size öğretsin."60 2- Eğer takva üzere olursanız Allah size n û r verir."61 3- "Allah'tan korkun ve R asûlüne im an edin ki Allah size rahm etinden bir pay ayırsın. Sizin için ışığında yürüyeceğiniz bir n u r ortaya koysun ve günahlarınızı silsin 62 Bu ayetlerde geçen furkan, rahm et ve n u r gibi kelimeler bir bak ım a in san d a m eydana gelen "gönül aydınlanm ası" sayesinde 58E bu Hârnid el-g azâli, ihya lll, 15,32,33, îb n H aldun, Ş ifa u 'ssa il 113,150 59Gazali, İhya, c.5, s el-bakara, 2/ eî-enfal.8/29 62 el-hadid, 57/28 14