DOĞAL SİSTEMLER 3. ÜN TE

Transkript

1 1. DOĞAL SİSTEMLER 3. ÜN TE 11

2 12 Kutuplara yakın alanlarda görülen Aurora ışıkları

3 1. Doğa ve İnsan DOĞAL UNSURLAR İnsanların beslenmelerine, giyinmelerine ve barınma şekillerine baktığımızda, yeryüzünün değişik yerlerinde çok büyük farklılıklar olduğunu görürüz. Bu farklılığın nedeni doğal çevrenin insanlara sunduğu imkânlardır. Rusya, İskandinavya ve Kanada nın kuzey kesimlerinde yılın büyük bir kısmında havanın çok soğuk olması insanların kalın kürkler giymesine neden olurken, yıl boyunca 20 C nin üzerinde hava sıcaklığına sahip Orta Afrika da insanlar yarı çıplak hâlde yaşamaktadır. Kanada nın kuzeyinde sıcaklık değerleri çok düşüktür. Eskimolar tarım imkânları kısıtlı olduğu için avcılık ve balıkçılıkla geçinirken, yağış ve sıcaklık koşullarının elverişli olduğu Güneydoğu Asya da insanların temel besin kaynağını tarım ürünleri (özellikle pirinç) oluşturmaktadır. Afrika da yüksek sıcaklık kıyafet ihtiyacını azaltır. İnsanların konut tiplerinde ve yapı malzemelerinde de farklılıklar görülür. Yağışın yetersiz olduğu yerlerde ormanların bulunmaması evlerin kerpiçten yapılmasına, bol yağışlı ve nem oranı yüksek ortamlarda ormanların gür olması ise yapı malzemesi olarak ağacın kullanılmasına neden olmaktadır. Doğal unsurlar insanların karakterlerinin oluşumunda da etkilidir. Dünyada dört mevsimin yaşandığı yerlerde insanlar, kışın soğukla, yazın sıcakla mücadele etmek, kış mevsimi için yiyecek 1. KONU Doğa ve İnsan 13

4 hazırlamak mecburiyetindedirler. Bu faaliyetler, bu alanlarda yaşayan insanların mücadeleci bir karakter kazanmalarını sağlamıştır. Yalnızca yaz mevsiminin yaşandığı yerlerde ise insanların soğukla ilgili bir endişelerinin olması beklenemez. Bütün büyük imparatorlukların Orta Enlemler de kurulması bir tesadüf olmasa gerektir. Orta Enlemlerde yaşayan insanların mücadele gücünün fazla olması bu durumun nedenidir. Çevremizde olup biten doğal olayların çoğu zaman farkına varmayız. Güneş in her gün doğudan doğup batıdan batması, yağmur veya karın yağması, denizlerde dalgaların oluşması, geniş yapraklı bazı bitkilerin her yıl sonbaharda yaprak döküp ilkbaharda yeşermesi bize sıradan olaylar gibi gelir. Peki, bu doğal olayların insan hayatına etkisini hiç düşündünüz mü? Güneş yarın doğmasa, önümüzdeki yıl yağmur ve kar yağmasa, rüzgâr esmese, sıcaklık hep aynı derecede kalsa neler olurdu? Doğa ile insan sürekli etkileşim halindedir. Peki, bu etkileşim öncelikle hangi bilim dalının konusudur? Coğrafya kelimesinin sizde neler çağrıştırdığını bir düşünün? Doğal çevre ile başka hangi bilim dalları ilgilenmektedir? Coğrafya sözcüğü terim olarak ilk kez, M. Ö. üçüncü yüzyılda Eratosthenes tarafından kullanılmıştır. Sözcük Eski Yunancada yer anlamına gelen Geo ile yazarak çizerek tanımlama (betimleme) anlamına gelen Graphie sözcüklerinin birleşmesiyle ortaya çıkarılmıştır. Kurak alanlarda kerpiç meskenler yaygın olarak görülür. Coğrafyanın tanımı zaman içinde değişmiştir. Yer in düz bir şekli olduğunun kabul edildiği dönemlerdeki coğrafya anlayışı ile günümüzdeki coğrafya anlayışının aynı olması beklenemez. Onun için tarihin akışı içerisinde coğrafyanın çeşitli tanımları olmuştur. Coğrafya, doğal çevreyi; çevrenin kendi arasındaki etkileşimlerini, insanın içinde yaşadığı çevrenin doğal özelliklerini, insan doğal çevre etkileşimini ve bu etkileşimin sonucu olarak insanların ortaya koyduğu beşeri ve ekonomik etkinlikleri kendi ilkeleri çerçevesinde inceleyen bilimdir. 1. ÜN TE Doğal Sistemler Nemli alanlarda ahşap meskenler yaygın olarak görülür. I III Yukarıdaki haritada verilen alanların hangisinde, doğal unsurlar insan yaşamına daha az uygundur? A) I B) II C) III D) IV E) V II IV V COĞRAFYANIN KONUSU Coğrafya araştırmalarının odak noktasında her zaman insan vardır. İnsansız coğrafya olamaz. Modern coğrafyanın kurucularından P. Vidal de la Blanche insan bütün coğrafyanın esasını oluşturur derken, coğrafyanında esasını bir cümlede özetliyor. Elde edilen bulguların ve varılan sonuçların insanlar üzerindeki etkileri, her zaman göz önünde tutulur. Ancak burada unutulmaması gereken önemli bir nokta vardır. O da insanların ayrı bireyler olarak değil, her zaman topluluk halinde yaşamakta olduğudur. 14 Verilen alanlar içerisinde III numara dışındaki bütün alanlar Orta Enlemler içerisinde yer almaktadır. Ancak III numaralı alan Amazon Havzası nda yer aldığı için aşırı sıcak ve bol yağışlıdır. Bu da insan yaşamını sınırlandıran bir durum olarak karşımıza çıkmaktadır. Cevap: C Coğrafyanın temel konusu insan ve onun faaliyetleridir.

5 MUHTEŞEM DÖRTLÜ İnsanın içinde yaşadığı yere ortam veya çevre denir. İnsan, çevresinin etkisinde kalır. Çevre; Litosfer, Hidrosfer, Atmosfer ve Biyosferden oluşmaktadır. Bu dört doğal ortam sürekli birbiri ile etkileşim halindedir. 3. Atmosfer Yerçekiminin etkisiyle yerkürenin çevresinde tutulan atmosfer (hava küre) çeşitli gazların karışımından oluşmaktadır. Atmosferin varlığı insanların ya nı sıra diğer canlıların yaşayabilmeleri içinde ilk koşuldur. Atmosferde meydana gelen hava olayları insanları çok yakından ilgilendirir. İnsanlar, yaşayabilmek için faaliyetlerini ha vanın sıcak, soğuk, fırtınalı, yağmurlu veya kar yağışlı olup olmamasına göre düzenlemek zorundadırlar. Atmosfer Biyosfer Hidrosfer Litosfer 1. Litosfer Doğal varlıkların başında dağlar, tepeler, platolar, ovalar ve vadiler gibi çeşitli yer şekilleri gelir. Yer şekilleri çeşitli özellikteki taş ve tabakalardan oluşurlar. Yerkabuğunun bu katı bölümü, yani litosfer, taşküre olarak da bilinir. 4. Biyosfer Atmosfer yaşam için gerekli gazlardan oluşur. Doğal çevrede, taş, toprak, hava ve su gibi cansız elemanlardan başka bitkiler ve hayvanlar da vardır. Bunlar biyosferi (canlılar küresi) oluştu rur. Bu canlı unsurlarla birlikte çevrenin şimdiye kadar belirtilmiş olan elemanlarının hepsi birlikte doğal çevreyi oluştururlar. 2. Hidrosfer Yer şekilleri litosfer üzerinde yer alır. Çevremizde bulunan akarsular, göller ve denizlerin hepsine birden hidrosfer (su küre) denir. Bunların dışında bitkilerde, toprakta ve yeraltında da su bulunmaktadır. Su ayrıca yüksek dağların doruk kısımlarında ve kutuplarda buz halinde, atmosferde ise buhar halinde mevcuttur. Biyosfer, bitkiler ve hayvanlardan oluşur. Aşağıdakilerden hangisi, doğal çevreyi oluşturan temel ortamlardan biri değildir? A) Biyosfer B) Litosfer C) Hidrosfer D) Atmosfer E) Astenosfer 1. KONU Doğa ve İnsan Denizler ve okyanuslar hidrosferin en büyük bölümünü oluşturur. Canlı küre olan Biyosfer, taş küre olan Litosfer, su küre olan Hidrosfer ve hava küre olan Atmosfer doğal unsurlar arasında yer alır. Ancak yerin katmanlarından biri olan Astonosfer Manto nun üst kısmıdır. Cevap: E 15

6 İNSAN, DOĞA VE COĞRAFYA Çevre bir bakıma coğrafi yeryüzü olarak da kabul edilebilir. Coğrafi yeryüzü yerkabuğunun veya dünyanın yüzeyi değildir. Çünkü bu yüzey derinliği olmayan ve sadece alanı olan bir yüzeydir. Ama coğrafi yeryüzü bundan farklıdır. Coğrafi yeryüzü coğrafyanın konusu olan olayların meydana geldiği üç boyutlu mekândır. Aşırı yağışların da insanlara olumsuz etkileri vardır. Doğal afetlerden olan sellerin, insanların can ve mal kaybına neden olduğu sık sık görülmektedir. 1. ÜN TE Doğal Sistemler Coğrafi yeryüzü içerisine atmosferin alt katları girer. Çünkü insanları yakından ilgilendiren (yağış ve rüzgâr gibi) atmosfer olayları burada oluşur. Katı yerkabuğunun üst kısımları da coğrafi yeryüzüne dâhildir. Çünkü madencilik faaliyetleri ile yine insanları yakından ilgilendiren depremler ve volkanizma bu katlarda meydana gelir. Denizlerin üst kısımları da coğrafi yeryüzü kapsamındadır. Denizlerin altı insanların beslenmesinde önemli yer tutan deniz ürünleri, avlandığı alandır. Bu açıklamalardan da anlaşılacağı gibi üç kürenin insanları etkileyen kısımları birlikte coğrafi yeryüzünü oluşturmaktadır. Çevreyi insanların etkilediği ve etkilendiği yerler olarak tanımlarsak çevre ile coğrafi yeryüzü birbiriyle örtüşmektedir. Coğrafi yeryüzü = coğrafi çevre = biyosfer demektir. İnsan ile doğal çevre elemanları arasında sürekli ve karşılıklı bir etkileşim vardır. İnsanın doğal çevre ile etkileşimi sonucunda beşeri (kültürel) eserler ortaya çıkar. İnsan doğal çevre etkileşimine bazı örnekler: İnsanların ve karada yaşayan hayvanların metebolizmaları atmosfer basıncına göre düzenlenmiş, yani bu basınca karşı direnç kazanmıştır. İstanbul da yaşayan bir insan Dünya nın en yüksek ülkelerinden biri olan Nepal e gittiğinde düşük atmosfer basıncına bağlı olarak çeşitli sağlık sorunları yaşayabilmektedir. Atmosferin içinde oluşan yağmurlar, yeryüzündeki akarsular aracılığıyla, gölleri ve denizleri besler. Normal ölçülerde olan yağış, insanlar için yararlı ve gereklidir. İnsanlar için gerekli olan kullanma, içme, tarım ve sanayide kullanılan suyun eksik olması çeşitli sorunlar yaratır. Bu durum kuraklık ve salgın hastalıklar başta olmak üzere kıtlık, göç gibi pek çok soruna neden olur. Aşırı yağışlar sele neden olabilir. I. İçme ve kullanma suyu sağlaması II. Aşırı yağışların sellere neden olması III. Bitkilerin ihtiyacı olan suyu karşılaması IV. Erozyona neden olması Aşağıdakilerden hangisi, yağışların neden olduğu olumsuz durumlardan biridir? A) Yalnız II B) I ve II C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV İnsanlar için içme ve kulanma suyu sağlaması ile bitkilerin ihtiyacı olan suyu karşılaması yağışların faydaları arasında yer alır. Ancak neden olduğu seller ve erozyon ise yağışların neden olduğu olumsuzluklar arasında yer alır. Cevap: D Bir başka atmosfer olayı olan fırtına da insan yaşamını olumsuz yönde etkiler. Örneğin 2005 yılında ABD de meydana gelen Katrina kasırgası milyonlarca dolarlık hasara neden olmuştur. 16 Yağış canlıların ihtiyacı olan suyu karşılar. Fırtına ve kasırgalar oldukça yıkıcı olabilir.

7 Atmosferin sıcaklığının aşırı artması veya aşırı düşmesi de insanları olumsuz yönde etkileyen faktörlerdir. Don olayları, bazı bitkilerin donmasına neden olarak tarımsal üretimi ve ekonomiyi olumsuz yönde etkiler. Aşırı yüksek sıcaklıklar da dolaylı ve dolaysız olarak insanların can ve mal kaybına yol açabilmektedir. İnsanların etkileşim içinde bulunduğu başka bir doğal çevre elemanı da bitkilerdir. Bitki örtüsü, insanların faaliyetlerini farklı şekillerde etkiler. Orman çevresinde yaşayan insanlar ormancılığa dayalı sanayi faaliyetleri ile uğraşırken, bozkırlarda yaşayan insanlar, buraları mera olarak değerlendirebilir. Sıcaklık, insan hayatını çok etkileyen hatta yönlendiren bir doğal çevre özelliğidir. İnsanların giyinmeleri, mesken tipleri, tarımsal ve ekonomik faaliyetleri, seyahatleri hep hava sıcaklığının etkisi altındadır. Özetle söylemek gerekirse sıcaklık, insanları evlerinde, iş yerlerinde, seyahatlerinde, tatillerinde sürekli yönlendirmektedir. Hava sıcaklığı, insanların karakterlerine dahi etki eden önemli bir faktördür. Doğal çevrenin başka bir elemanı olan taş kürenin üzerinde çok çeşitli yer şekilleri vardır. Farklı yer şekillerinin insanlar üzerindeki etkisi de farklıdır. Örneğin dağlık yerler, yükseklikleri nedeniyle soğuk olduğundan, buralarda insanların yaşaması zordur. Bu nedenle yükseklik, yerleşmeleri etkileyen önemli bir faktördür. Genellikle, yükseklik artıkça yerleşmeler azalır. Dağlık yerler kış sporları için olanaklar sunabilir. Buna karşın buralarda tarım alanları çok sınırlıdır. Öte yandan, alçak ovalar; iklim, tarım toprağı ve ulaşım yönünden insanların yaşamaları için çok daha elverişlidir. Bu nedenle yerleşmelerin önemli bir kısmı buralarda bulunur. Tarihin akışı içerisinde önemli medeniyetlerin, alçak ovalarda gelişmiş olmasının nedeni de budur. Verimli ovalar tarih boyunca insanların yerleştiği alanlar olmuştur. Dağlık alanları dar ve derin şekilde yaran vadiler, genellikle yolların geçmesine imkân sağlayarak ulaşımı kolaylaştırır. Dağlık alanları kesen vadilerden önemli yollar geçmiştir. Orman alanları insan faaliyetlerini sınırlandırır. Doğal çevrenin başka bir elemanı olan sular da insan etkinliklerini önemli ölçüde yönlendirici bir faktördür. Deniz kenarında yaşayan insanlar balıkçılığa ve deniz ulaşımından yararlanmaya önem verirler. Yukarıdaki açıklamalardan da anlaşıldığı gibi, başta yağış ve sıcaklık olmak üzere, doğal çevrenin çeşitli elemanları insanların etkinliklerini yönlendirmekte ve sınırlandırmaktadır. Bu faktörler her şeyden önce yerleşme alanlarının sınırlarını belirler. Kutuplara yakın sahalarda soğuk ve kuraklık, çöllerde yüksek sıcaklık ve kuraklık, dağların yüksek kesimlerinde ise düşük sıcaklıklar, yerleşmelerin kurulmasına imkân vermemektedir. Ayrıca denizler ve ormanlar, yerleşmeyi sınırlayan diğer çevre elemanlarıdır. Yağışın yeterli olduğu yerlerde tarım daha kolay ve daha çok gelir sağlayan bir uğraştır. Buna karşılık yağışın yetersiz kaldığı yerlerde insanlar barajlar, göletler ve kanallar gibi sulama tesisleri yapmak zorundadırlar. Doğal çevrenin elemanları insanları ne yaptıklarını, nasıl yaptıklarını ve neleri yapamadıklarını belirlemektedir. Bu etkiler tek taraflıdır. İnsanoğlu var oluşundan günümüze kadar doğal çevre elemanlarının etkisinde kalmıştır. İlk önceleri insanlar aşırı soğuktan ve yaban hayvanlarından korunmak için ağaç kovuklarına ve mağaralara sığınmışlardır. Başka bir ifadeyle doğanın olumsuzluklarından korunmak için doğanın sunduğu imkânlara sığınmışlardır. Bu sığınma yerleri doğal barınaklardır. Mesken yapımına başlayan insanoğlu bu konuda da yine çevresinin sunduğu doğal malzemeleri kullanmak zorunda kalmıştır. Çevresinde yetişen bitkilerden yararlanarak, yumuşak kayaları oyarak, taşları kullanarak kendisine meskenler yapmıştır. Günümüzde dahi dünyanın birçok yerinde mesken yapımında kullanılan malzemeyi, o yörenin iklimi ve jeolojik yapısı belirlemektedir. Ancak bilgi birikiminin, ekonomik ve teknik olanakların 1. KONU Doğa ve İnsan 17

8 artmasına bağlı olarak bugün daha çok betonarme meskenler yapılmaktadır. Yani doğal çevrenin belirleyiciliğinden giderek uzaklaşma söz konusudur. 2. Klimatoloji (İklim Bilimi) Atmosferi inceleyen coğrafyanın alt dalıdır. Yeryüzünde bulunan çeşitli iklim tiplerini, bunların özelliklerini ve yeryüzündeki dağılışını araştıran bilim dalıdır. 3. Biyocoğrafya (Canlılar Coğrafyası) Biyosferi inceleyen coğrafyanın alt dalıdır. Yeryüzünde bulunan bitki ve hayvan topluluklarını, bunların özelliklerini, diğer coğrafi faktörlerle ilişkilerini ve yeryüzündeki dağılışını inceleyen bilim dalıdır. 4. Hidrografya (Sular Coğrafyası) İnsanlar doğal çevreden elde ettikleri malzemelerle meskenler kurmuşlardır. Hidrosferi inceleyen coğrafyanın alt dalıdır. Yeryüzündeki akarsular, göller, okyanuslar ve denizlerin özelliklerini ve dağılışını konu alan bilim dalıdır. 5. Toprak Coğrafyası 1. ÜN TE Doğal Sistemler COĞRAFYA NIN DOĞAL ORTAMI İNCELEYEN DALLARI Günümüzde modern coğrafya bilimini kavrayabilmiş herkesin üzerinde görüş birliğine vardığı coğrafya tanımında iki esas öğe mevcuttur. Bunlar Doğal çevre ve İnsandır. İşte bunlar coğrafyanın bölümlerini de tayin etmiştir. Doğal çevre, Fiziki Coğrafya tarafından incelenenirken, İnsan ve onun yaptığı etkinlikler, Beşeri Coğrafya tarafından incelenmektedir. Doğal çevrenin (doğal ortamın) elemanları ile doğal çevrede meydana gelen ve insan topluluklarını etkileyen doğal olaylar, fiziki coğrafyanın konularıdır. Fiziki coğrafyanın ana konuları ve ilgili bilim dalları şunlardır: 1. Jeomorfoloji (Yer Şekilleri Bilimi) Litosferi inceleyen coğrafyanın alt dalıdır. Yer kabuğunun üzerinde gelişen yer şekillerinin oluşumunu, gelişimini açıklayan, bunları sınıflandıran, coğrafi yayılışlarını nedenleri ile birlikte araştıran bir bilim dalıdır. 1. Jeomorfoloji Jeoloji (Yer Bilimi) Jeofizik Meteoroloji Fizik Fiziki Coğrafya Biyoloji Yeryüzündeki toprakları, bunların oluşumlarını, özelliklerini ve dağılışlarını araştıran bilim dalıdır. I. Jeomorfoloji II. Klimatoloji III. Hidrografya IV. Biyocoğrafya Bol yağışlar sayesinde barajlardaki su seviyesi yükseldi. cümlesinde coğrafyanın alt bölümlerinden hangilerine değinilmiştir? A) Yalnız III B) I ve II C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV Bol yağışlar cümlesi atmosfer içerisinde meydana gelen bir olayı ifade ettiği için Klimatolojinin inceleme alanına girerken, barajlardaki su seviyesi yükseldi yeryüzündeki sulardaki değişimi gösterdiği için Hidrografyanın inceleme alanına girmektedir. Cevap: C 2. Klimatoloji 3. Biyocoğrafya 4. Hidrografya 5. Toprak Coğrafyası Botanik Hidroloji (Su Bilimi) Potamoloji (Akarsu Bilimi) Pedoloji (Toprak Bilimi) 18 Jeodezi Litoloji (Taş Bilimi) Zooloji Tıp Limnoloji (Göl Bilimi) Oseanografya (Okyanus Bilimi) Kartografya (Harita Bilimi) Hidrojeoloji (Yeraltı Suları Bilimi)

9 Etkinlik Aşağıda doğal çevrenin unsurlarından dört tanesi verilmiştir. Bu elemanların hangi doğal çevre içerisinde yer aldığını ve bu doğal çevreyi inceleyen bilim dalını altında yer alan kutucuğa yazınız. DOĞAL UNSURLAR Doğa ve İnsan DOĞAL ÇEVRE Hava küre İNCELEYEN BİLİM DALI 1. KONU 1. Biyocoğrafya 19

10 2. Etkinlik Aşağıdaki gazete haberlerinde geçen konuların hangi doğal ortamla ilgili olduğunu tabloya işaretleyiniz. Haber 1 Haber 3 Eyyafyalla sakinleşiyor Yeni Zelanda da 6.3 lük deprem: En az 145 ölü İzlanda daki Eyyafyalla yanardağının lav püskürtmeyi durdurduğu açıklandı. Ancak uzmanlar volkandaki hareketliliğin tamamen durduğunu söylemek için henüz erken olduğu görüşünde. Yeni Zelanda nın ikinci büyük kenti Christchurch ü vuran 6.3 büyüklüğündeki depremde Başbakan John Kay, kentte 145 kişinin öldüğünü açıkladı. Kay, ölü sayısının artabileceğini belirtti. Belediye Başkanı Bob Parker, depremin yıktığı binaların enkazında kişinin olabileceğini söyledi. Kısa bir süre durduktan sonra tekrar kuvvetlenen lavlar fazla süre geçmeden yüzde 75 oranında azaldı. Ancak yanardağın daha önce de iki kere yatışıp kısa süre sonra tekrar lav püskürtmeye başlaması bu kez de aynı durumun tekrarlanabileceği endişesini getiriyor. Binlerce insanın panik içinde sokaklara hücum etmesine neden olan depremin merkez üssünün Christchurch a beş kilometre uzaklıkta ve yerin dört kilometre altında olduğu belirtildi. Yanardağ 14 Nisan da tekrar faaliyete geçmiş ve yaklaşık iki hafta süresince Avrupa hava ulaşımını olumsuz etkilemişti. Yüz bine yakın uçak seferi iptal olurken havayolu şirketleri de 1 milyar Euro nun üzerinde gelir kaybına uğramıştı. hurriyet.com.tr Haber 4 Küresel ısınma kuşları kuzeye göç ettiriyor Euronews Kuzey Amerika kıtasında yaşayan 305 kuş türünün yarısından fazlası yaşam alanlarını kuzeye kaydırdı. 1. ÜN TE Doğal Sistemler Haber 2 Avustralya son elli yılın en şiddetli sel felaketine maruz kaldı. Queensland eyaletine bağlı Rockhampton kentinin dünyayla bağlantısının tamamen kesilmesi bekleniyor. Yarından itibaren Fritzroy ırmağının su seviyesi doruğa çıkacak. Taşkınlar nedeniyle kentin eyalet başkenti Brisbane le otoyol bağlantısı şimdiden kapandı. Araştırma 40 yıl içinde ABD nin ortalama sıcaklığının 3 derece arttığını gösteriyor. Sıcaklık artışları ise genelde ülkenin kuzeyinde bulunan eyaletlerde kendini göstermiş. Araştırmayı yapan Audobon Society yetkililerinden Greg Butcher bulguların kuşların kendi iradeleri ile bunu gerçekleştirdiği ya da ekolojik değişimlerle ilgili olmaktan ziyade sıcaklıkla ilgili olduğunu ifade ediyor. Avustralya daki şiddetteki seller, eyaletinde altyapıya ağır hasar verirken, bölgenin Asya daki çelik sanayiini besleyen kömür madenlerinin dörtte üçünün kapanmasına yol açtı. Kömür sevkiyatının yapıldığı limanlara ulaşan kara ve demiryollarının kullanılmaz hale gelmesiyle Avustralya nın kömür ihracatının aksaması, dünyada kömür fiyatlarını da yükseltti. ntvmsnbc.com 12 Şubat 2009 (Not: Bir haberde birden fazla ortam yer alabilir.) Euronews, Milliyet Litosfer 20 Araştırma raporu, güzel görüntüsü, küçük vücudu ve etkileyici sesi ile bilinen mor ispinoz kuşunun kışları daha önceki yerleşim yerlerinden 644 kilometre daha kuzeyde geçirdiğini ortaya koyuyor. Avustralya da 50 yılın en şiddetli seli Haber 1 Haber 2 Haber 3 Haber 4 Hidrosfer Atmosfer Biyosfer

11 3. Etkinlik Aşağıdaki kavram haritalarında boş bırakılan yerleri doldurunuz. Jeoloji Kartografya Jeodezi... ye yardımcı bilimler Litoloji Jeofizik Hidrografyanın... Etkinlik Aşağıdaki unsurları doğal ve beşeri unsurlar olarak örnekteki gibi ilgili kutucuğa yazınız. Beşeri Unsur a Doğal Unsurlar a. b. c. d. e. f. g. h. Ev Bulut Ağaç Viyadük Rüzgar Kalem Yağmur Gemi i. Akarsu j. Amfitiyatro k. Otomobil l. Köprü m. Deniz n. Fil o. Kağıt p. Sis 1. KONU Doğa ve İnsan yardımcı bilimleri b 21

12 5. Etkinlik Doğal Unsur Orman Dağ Bulut Yağmur Ceylan Vadi Çalı Taş Dolu Doğal Sistemler Nehir Yamaç Ova Sis Kurt Göl 1. ÜN TE Mağara Kaynak Yıldırım Çöl Okyanus 22 Ağaç Kartal Delta Aşağıdaki tabloda verilen unsurların hangi doğal çevre içerisinde yer aldığını işaretleyiniz. Atmosfer Litosfer Hidrosfer Biyosfer

13 Aşağıda verilen Gençlik Marşı nda geçen doğal unsurlarla ilgili kelimelerin altını çizerek ilgili olduğu doğal ortam kutucuğuna yazınız. Litosfer GENÇLİK MARŞI Dağ başını duman almış Gümüş dere durmaz akar Güneş ufuktan şimdi doğar Yürüyelim arkadaşlar Atmosfer Sesimizi yer, gök, su dinlesin Sert adımlarla her yer inlesin Bu gök, deniz nerede var Nerede bu dağlar, taşlar Bu ağaçlar, güzel kuşlar Yürüyelim arkadaşlar Hidrosfer Sesimizi yer, gök, su dinlesin Sert adımlarla her yer inlesin Her geceyi güneş boğar Doğa ve İnsan Etkinlik Ülkemizin günü doğar Yol uzun da olsa ne var Yürüyelim arkadaşlar Sesimizi yer, gök, su dinlesin Biyosfer Sert adımlarla her yer inlesin 1. KONU Coğrafya öğretmeni Yusuf DURGUT - Anamur / Mersin

14 ÜN TE Doğal Sistemler 24 SOLDAN SAĞA 1. Canlıların dağılışını inceleyen bilim 5. Yer şekillerini inceleyen bilim 7. Doğal ortamı inceleyen Coğrafya nın ana bilim dalı 8. Çevremizde bulunan akarsular, göller ve denizlerin hepsi 10. Avrupa nın kuzeyinde yer alan İsveç, Norveç ve Finlandiya nın üzerinde yer aldığı yarım ada 13. Suları inceleyen coğrafya bilimi 14. Kanada ve İskandinavya nın kuzey kesimlerinde yaşayan yerli halk 15. Coğrafya terimini ilk defa kullanan kişi YUKARIDAN AŞAĞIYA 2. Yerçekiminin etkisiyle yerkürenin çevresinde tutulan çeşitli gazların karışımı 3. Coğrafyanın konusu olan olayların meydana geldiği üç boyutlu mekân 4. İnsanın oluşturduğu unsurlar 6. İklimi inceleyen bilim 9. Yer şekillerinin üzerinde geliştiği katı yer kabuğu 11. İnsan ve diğer canlıların içinde yaşadığı yer 12. Bitki, hayvan ve insanların içerisinde yer aldığı küre

15 BOŞLUK DOLDURMA 1. Mısır da nüfusun büyük bir kısmının Nil Nehri çevresinde toplanması, insan ve arasındaki etkileşime iyi bir örnektir. 2. Ulaşımın zorlaştığı dağlık alanlara köprü, tünel ve viyadüklerin yapılması, - etkileşimine örnektir. 3. Fiziki Coğrafyanın alt dallarından biri olan Jeomorfoloji, inceleyen bir bilim dalıdır. 4. Çevremizde bulunan akarsular, göller, denizler ve yer altı sularının hepsine birden denir. 5. Coğrafyanın alt dallarından biri olan Klimatoloji küreyi inceler. 6. Botanik, Zooloji, Biyoloji gibi bilimlerden yararlanır. 7. Coğrafya ve arasındaki etkileşimi inceleyen bilimdir. 8. Konya Ovası nda sulamanın geliştirilmesi için çalışmalar yapılması, Coğrafyanın alt dallarından alanına girer. 9. İnsanın içinde yaşadığı yere ortam veya çevre denir. Çevre;, ve den oluşmaktadır. 10. Güneydoğu Asya da sıcak ve yağışlı iklim, halkın temel geçiminin tarımına dayalı olmasına yol açmıştır. DOĞRU YANLIŞ 1. Orta enlemlerde yaşayan insanlar, hava yıl boyunca soğuk olduğu için kalın giysilere ihtiyaç duyarlar. 2. Kutuplara yakın alanlarda yaşayan Eskimolar, iklim koşulları elverişsiz olduğu için tarım yapamazlar buna karşılık avcılık ve balıkçılıkla geçinmektedirler. 3. Terim olarak Coğrafya ilk kez, M. Ö. 3. yüzyılda Eratosthenes tarafından kullanılmıştır da Gölcük te yaşanan deprem litosferde oluşan bir doğal afettir. 6. Türkiye de yaygın olarak kaplıcaların bulunması, hidrosfer ve atmosferin alanına girer. 7. Sis, Hidrosfer içinde yer alan bir doğal unsurdur. 8. Yer çekiminin etkisiyle Dünya nın çevresinde tutulan atmosfer adı verilen hava küre, çeşitli gazların karışımından oluşmaktadır. 9. Doğal unsurlar insanların karakterlerinin oluşumunda etkilidir. 1. KONU Doğa ve İnsan yılı yazında İzlanda da yaşanan volkanik patlama, litosferde oluşmuş ama atmosferi de etkilemiş bir doğal olaydır. 10. Jeomorfoloji, hidrografya, klimatoloji ve biyocoğrafya fiziki coğrafya alt dallarını oluşturur. 25

16 1 1. Aşağıdakilerden hangisi doğal çevre koşullarının insan yaşamına etkisine örnek gösterilemez? A) Depremlerin binaları yıkması B) Soğuk bölgelerde yaşayan insanların kalın giysiler giymeleri C) Ormanlık alanlarda, kırsal meskenlerin inşasında ahşap kullanılması D) Seralarda turfanda sebze ve meyve yetiştirilmesi 4. Aşağıdaki doğal unsurlardan hangisinin insan yaşamı üzerindeki etkisi daha azdır? A) Yağış miktarı B) Yer şekilleri C) Toprak verimliliği D) Bitki örtüsü E) Yeraltı suları E) Engebeli alanlarda yol yapım maliyetlerinin yüksek olması 5. Aşağıdakilerden hangisi litosferin elemanlarından biri değildir? 2. İnsanların barınma ihtiyaçlarını karşılayan konutlar bulundukları ülkenin gelişmişlik düzeyine göre değişiklik göstermektedir. A) Dağlar B) Ormanlar C) Madenler D) Ovalar E) Tepeler 1. ÜN TE Doğal Sistemler 3. Bu değişiklik üzerinde aşağıda verilenlerden hangisi daha çok etkili olmaktadır? A) Gelişmişlik düzeyi B) Yükseltisi C) Yer şekilleri D) Ülkelerin genişliği I E) Nüfus miktarı III II IV 6. Aşağıdakilerden hangisi insanların dört doğal ortamdan biri olan su küreden en az yararlanma yollarındandır? A) Ulaşım B) Enerji üretimi C) Balıkçılık D) Yerleşme E) Tarımsal sulama 7. Yağmur, dolu, sis gibi olaylar hangi doğal ortamda meydana gelir? A) Atmosferde B) Litosferde C) Yeraltında D) Biyosferde E) Hidrosferde V 26 Yukarıda taralı olarak gösterilen alanlarda yaşayan toplumların hangisinin hayatında doğal çevrenin etkisi daha fazladır? 8. Bitki ve hayvanların yaşadığı doğal ortama verilen ad aşağıdakilerden hangisidir? A) Orman B) Atmosfer C) Hidrosfer A) I B) II C) III D) IV E) V D) Litosfer E) Biyosfer

17 9. Aşağıda verilen ifadelerden hangisi ozon tabakasının delinmesi sürecini, coğrafya bilimiyle en kapsamlı şekilde ilişkilendirir? A) Kimyasal bir reaksiyon olması B) Dünya nın aşırı ısınması C) Bazı canlı türlerinin neslinin tükenmesi D) İnsan yaşamında yarattığı etkiler E) Güneş ışınlarının etkisi 12. Yer şekillerinin oluşumunu, gelişimini, bunların yerin yapısındaki taşlarla ve iklimle ilişkisini araştıran bilim dalına Jeomorfoloji denir. Aşağıdakilerden hangisi jeomorfolojinin araştırma konuları arasında yer almaz? A) Don olaylarının tarım alanlarına etkisi B) Akarsuların aşındırma yapması C) Buzulların etki alanları D) Yeraltı sularının oluşturduğu kimyasal aşındırma E) Yeni kurulacak yerleşim birimleri için uygun yerlerin belirlenmesi 10. İnsanlar ihtiyaçlarını karşılarken doğal çevreden etkilendikleri gibi doğal çevreyi de etkilemektedir. Buna göre aşağıdakilerden hangisinde insanın doğal çevreye etkisinden söz edilemez? A) Engebeli arazilerde ulaşım için tünel ve viyadüklerin yapılması B) Enerji üretmek için linyitin çıkarılıp santrallerde yakılması C) Kereste elde etmek için ormanların işletilmesi D) Sanayi tesislerinden çıkan atıkların nehirleri kirletmesi E) Sellerin tarım arazilerine zarar vermesi 11. Aşağıdaki olayların hangisinde insan - doğa ilişkisi bulunmaktadır? A) Sanayinin yoğun olduğu yerlerde nüfusun kalabalık olması B) Kireçtaşlarının bulunduğu alanlarda mağaraların oluşması C) Sürekli yüksek basınç alanlarında çöllerin oluşması D) Yağışın fazla olduğu alanlarda ahşap meskenlerin yapılması E) Soğuk bölgelerde kar yağışının fazla olması 13. Oseanografya Limnoloji Yukarıdaki bilim dalları, coğrafyanın hangi alt bilim dalına yardım etmektedir? A) Jeomorfoloji B) Klimatoloji C) Hidrografya D) Biyocoğrafya E) Matematik Coğrafya 14. Aşağıda coğrafyanın incelediği konulardan bazıları verilmiştir. Bitki örtüsü Yer altı suları İklim tipleri Akarsu aşınım şekilleri Buna göre, coğrafya alt dallarından hangisinin incelediği alan verilmemiştir? A) Jeomorfoloji B) Klimatoloji C) Nüfus Coğrafyası D) Hidrografya E) Biyocoğrafya 1. KONU Doğa ve İnsan 27

18 1. Ekvatoral Bölge ile Kutuplara yakın alanlarda yaşayan insanlar nasıl giyinirler. Bu farklılığın nedenlerini açıklayınız. 4. Atmosferin insan yaşamındaki etkilerinden beş tanesini yazınız. 2. Dört doğal ortamdan biri olan litosferi tanımlayarak kısaca bilgi veriniz. 5. Biyosferin hangi unsurlardan oluştuğunu yazınız. 1. ÜN TE Doğal Sistemler 3. Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) üzerinden insanla; hidrosfer, atmosfer ve biyosfer arasındaki etkileşimi açıklayınız. 6. Bulut, ova, deniz, vadi ve canlı kavramlarını kullanarak doğal ortam hakkında kısa bir metin oluşturunuz. 28