H DROELEKTR K SANTRAL ETK LER UZMAN RAPORU: BARHAL VAD S

Transkript

1 H DROELEKTR K SANTRAL ETK LER UZMAN RAPORU: BARHAL VAD S Ça r B.MULUK,Ay eturak,deniz YILMAZ,U urzeydanli,c.can BLG N KASIM 2009

2

3 KAÇKAR DA LARI SÜRDÜRÜLEB L R ORMAN KULLANIMI VE KORUMA PROJES H DROELEKTR K SANTRAL ETK LER UZMAN RAPORU: BARHAL VAD S HAZIRLAYAN Ça r B. MULUK, Ay e TURAK, Deniz YILMAZ, U ur ZEYDANLI, C.Can B LG N KASIM 2009

4

5 Ç NDEK LER Özet Giri Amaç Yöntem ve Materyal Alan Hakk nda Bilgi Co rafi Konum Biyoco rafik Özellikleri Biyolojik Çe itlilik Önemi ve Koruma Önceli i Flora Fauna Dereler H.E.S.lerin genel özellikleri ve proje alan nda planlanan H.E.S.lere ili kin bilgiler Hidroelektrik Santraller Planlanan H.E.S. ve Barajlara ait teknik ve idari bilgiler n aat unsurlar H.E.S. Planlama süreci ve proje alan nda sürecin i leyi i H.E.S. lisans alma ve ruhsatland rma prosedürü Projelerde Gözard Edilen Unsurlar Çevre Etki De erlendirmesi Durumu Ulusal yasal ve yönetsel düzenlemelerle çat malar Uluslararas düzenlemelerle çat malar H.E.S.lerin Bilinen Etkileri ve Proje Alan nda Durum Genel Etkiler Yeralt sular na etkileri Flora ve faunaya olan etkileri Ormanlara etkileri Sosyal ve ekonomik etkileri Planlanan projelerin yap lmas durumunda dikkat edilmesi gereken faktörler, al nmas önerilen tedbirler...65

6 8.1 Çevresel ak m nedir? B rak lmas gereken cansuyu miktarlar Bal k geçitleri Yaban hayat hareketlerine etkileri Bitki örtüsü üzerindeki etkiler Tar m Sonuç ve Öneriler...72 Sorunlar...74 Öneriler...77 EKLER...83 Ek Yusufeli ve Alt parmakta planlana HESlerin in aas sonucunda orman de erinde ortaya ç kmas beklenen kay plar Ek Bir H.E.S. Projesi Örne i Bozku Regülatörü ve Hidroelektrik Santrali Projesi Ek Rapor Sunumu

7 HAR TALAR: Harita 1 Harita 2 Harita 3 Harita 4 Harita 5 Harita 6 Harita 7 Harita 8 Harita 9 Kaçkar da lar sürdürülebilir orman kullan m ve do a koruma projesi alan Kaçkar da lar sürdürülebilir orman kullan m ve do a koruma projesi alan yükseklik haritas Kaçkar da lar sürdürülebilir orman kullan m ve do a koruma projesi alan havzalar ve da silsileleri Dünyan n 25 s cak noktas A a Kafkaslar Bo luk Analizi Öncelikli Biyolojik Çe itlilik Alanlar Alt parmak ve Yusufeli için tür zenginli i Kaçkar da lar sürdürülebilir orman kullan m ve do a koruma projesi alan akarsular Kaçkar da lar sürdürülebilir orman kullan m ve do a koruma projesi alan nda yap lmas planlanan Baraj ve HESler Kaçkar da lar sürdürülebilir orman kullan m ve do a koruma projesi alan nda yap lmas planlanan HESler Harita 10 Alt parmak Vadisi HES 1 Harita 11 Alt parmak Vadisi HES 2 Harita 12 Alt parmak Vadisi HES 3 Harita 13 Alt parmak Vadisi HES 4 Harita 14 B çakç lar Vadisi HES Harita 15 Hüngemenk Vadisi HES 1 Harita 16 Hüngemenk Vadisi HES 2 Harita 17 Harita 18 Küplüce HES Yusufeli ve Alt parmakta halihaz rda kullan lan turizm rotalar

8 TABLOLAR: Tablo 1 Kafkasya bölgesinin biyolojik önemini gösteren küresel ara t rmalar Tablo 2 Tablo 3 Tablo 4 Tablo 5 Tablo 6 Tablo 7 Tablo 8 Tablo 9 Alandaki endemik bitki türleri ve tehdit kategorileri Proje alan nda bulunan akarsu sistemlerine ait bilgiler Proje alan nda yap lmas planlanan HESlere ili kin bilgiler Alanda Yap lmas Planlanan HES in aat unsurlar ve gerekli alanlar Planlanan HESler için e im gruplar Yusufelinde yap lmas planlanan baraj rezervuar alan eim gruplar HES yap m ndan etkilenecek olan dereler Tennant yöntemine göre belirlenen minimum ak lar

9 Özet Son y llarda ülkemizin hidrolik enerji potansiyelini kullanarak elektrik üretimi yo unluk kazanm t r. Elektrik üretimi amaçl Su Kullan m Hakk Anla malar ile özel firmalara bu hak verilmesi sonucunda birçok firma, ülkemizdeki farkl bakir akarsular üzerinde elektrik üretimi için lisans alm lard r. Hidroelektrik santraller, i letim s ras nda emisyon üretmemeleri nedeniyle çevre dostu olarak bilinirler. Ancak, hidroelektrik santraller yap ld klar alanlara ba l olarak yap m a amas nda ve i letim s ras nda do aya ve insan faaliyetlerine zarar verebilirler. Kaçkar Da lar Sürdürülebilir Orman Kullan m ve Korunmas projesi alan nda da birçok hidroelektrik santral projesi mevcuttur. Bu çal mada bu projeler genel anlam yla de erlendirilerek, alan n do as na ve insan ya ant s na nas l etkileri olabilece i ara t r lm t r. Alan özelinde bu projeler temelinde sorunlar saptanarak çözüm önerileri geli tirilmi tir. 5

10 1. Giri Uygarl m z n tarihi kaç n lmaz bir ekilde nehirlere ba l d r. Dünyan n bir çok eski uygarl büyük nehirler yak nlar nda do mu ve geli mi lerdir. Günümüzün büyük ehirlerinin bile sadece birkaç tanesi nehir k y lar nda de ildir. Zamanla, insan topluluklar yak nlar nda bulunan su kaynaklar ile vazgeçilemez ba lar olu turmu lard r (içme suyu, tar msal su, bal kç l k vs.). Ne var ki, nehirlerin uygarl n/insanlar n geli mesindeki önemi kirlilik, bozulma ve a r kullan m da beraberinde getirmi tir. Uzunca bir süre dünya nehirlerine tar m için su al nacak kaynak, ula m için kanalla t r labilecek alan ya da enerji hasat etmek için dizginlenecek su kütleleri olarak, tamamen fayda sa lay c bir ekilde yakla lm t r. Günümüzde artan nüfus ve ya am biçimindeki de i imler su kaynaklar ve havzalar üstünde büyük bask lar olu turmu, sonuç olarak akarsular n ço u insan kullan m amaçl bir ekilde de i ime u rat lm sadece çok az akarsu do al halinde kalm t r. Akarsular ve çevreleri be ana bile enin etkile imini gerektiren karma k ekosistemlerdir: Fiziksel habitat, Ak rejimi, Sistemin enerjisi veya besin miktar, Biyolojik etkile imler, Su kalitesi

11 Tüm bu bile enler alandaki do al yap n n getirdi i tüm unsur ve olu umlar n dengeli, bütünle ik ve uyum sa lam biyolojik sistemlerin sa lanmas ve deste i ile biyolojik veya ekosistem bütünlü ünün devaml l n sa larlar. Bu bile enlerden bir tanesinde meydana gelebilecek de i iklik tüm yap y etkileyecektir (Karr, 1998). nsanl k, tarihi boyunca akarsular n etraf nda ya ayarak sundu u olanaklardan yararlanm t r. Günümüzde bunlardan bir tanesi de akarsular n enerjilerinden yararlanarak elektrik üretmektir. Bu genel olarak akarsular n önlerine barajlar konulup dizginlenmesi veya akarsu yata ndaki suyu yata ndan alarak belli bir kot fark na kadar ta y p dü ürerek türbinleri döndürmek sureti ile elektrik üretmektir. Dünya Barajlar Komisyonu bulgular na göre barajlar n insanl n geli iminde önemli katk lar olmu sa da, birçok durumda özellikle sosyal ve çevresel aç dan kabul edilemez veya s kl kla gerekli olmayan bedeller ödenmi tir. Komisyon, su ve enerji konular ndaki karar verme a amas nda barajlar n çok fazla olan sosyal ve çevresel maliyetlerinden kaç n lmas için be temel de er belirlemi tir: 1. Adalet, 2. Sürdürülebilirlik, 3. Verimlilik, 4. Kat l mc karar verme 5. Sorumluluk. Ayr ca karar verme a amas nda 7 stratejik öncelikten olu an yeni bir çerçeve geli tirmi tir; 1- halk n onay n n al nmas, 2- geni ve ayr nt l tercih analizi, 3- mevcut barajlar n de erlendirilmesi, 4- akarsu ve sa lad geçim olanaklar n n korunmas, 5- farkl ilgi gruplar n n tan nmas, 6- kurallara uyulmas n n sa lanmas, 7- akarsular n bar, geli me ve güvenlik için kullan lmas. Komisyon, ayr ca be elementten olu an bir karar verme süreci geli tirmi tir: htiyaç analizi, farkl alternatiflerin de erlendirilmesi, proje haz rlanmas, proje uygulanmas ve proje i letilmesi. Bu olgular her ne kadar büyük barajlar için geli tirilmi olsa da asl nda konumuz olan nehir tipi hidroelektrik santrallerin geli tirilmesinde de uygulanabilir. Henüz kalk nmakta olan ve buna ba l problemlerini tam olarak çözememi ülkemizde ça da ya ant n n ko ullar n n devam edebilmesi ve sanayinin artan enerji ihtiyac n n sa lanabilmesi önemli bir sorundur. Ülkemiz enerji konusunda ço unlukla d a ba ml d r. Özellikle, elektrik enerjisinde bu d a ba ml l n azalt larak ülkenin gelecek ihtiyaçlar da göz önünde bulundurularak yerel ve yenilenebilir kaynaklara yönelinmesi bir zorunluluktur. Bu do rultuda, Elektrik Enerjisi Piyasas 7

12 ve Arz Güvenli i Strateji Belgesinde y l na kadar teknik ve ekonomik olarak de erlendirilebilecek hidroelektrik potansiyelimizin tamam n n elektrik enerjisi üretiminde kullan lmas sa lanacakt r denmektedir y l nda elektrik tüketimimiz bir önceki y la göre % 4.2 artarak milyar kwh, elektrik üretimimiz ise bir önceki y la göre % 3.5 artarak milyar kwh olarak gerçekle mi tir 2. Bu ihtiyaç y lda ortalama % 7 (dü ük senaryoya göre % 6,3) oran nda artmaktad r y l nda ülkemiz elektrik enerjisinin % 16.77si hidroelektrik santrallerinden (H.E.S.) sa lanm t r. Bu oran n art r lmas ve ülkenin hidroelektrik potansiyelinin kullan lmas Türkiyenin önceliklerinden biri olarak gösterilmektedir. Bu kapsamda özel sektöre akarsular m z kiralanarak H.E.S. yapma ve i letme imkan sa lanm t r. Özellikle Yenilenebilir Enerji ile ilgili Kanunda al m garantisi ve baz destekleme mekanizmalar yer alm t r. Yenilenebilir Enerji ile ilgili Kanunda ve Elektrik Piyasas nda Üretim Faaliyetlerinde Bulunmak Üzere Su Kullan m Hakk Anla mas mzalanmas na li kin Usul ve Esaslar Hakk ndaki Yönetmelik çerçevesinde de 1 nligi_strateji_belgesi.pdf 2 Elektrik Üretin Anonim ireketi, 2008 Y l Elektrik Üretimi Sektör Raporu EUAS-Sektor_Raporu2008.pdf H.E.S. yapmak üzere Devlet Su leri Genel Müdürlü üne (DS ) toplam MW gücünde 1428 adet H.E.S. ba vurusu yap lm, MW gücündeki 366 adet projeye Enerji Piyasas Düzenleme Kurumu (EPDK) taraf ndan lisans verilmi tir. Hidroelektrik enerji üretiminin do al, tarihi ve kültürel varl klar ve sosyo-ekonomik çevre üzerinde (boyutlar projeden projeye de i en) bir çok etkisi mevcuttur. Barajl projelerde etki ço unlukla su alt nda kalan ta nmazlar ve yöre halk n n yeniden iskân, orman varl n n yok olmas, nadir ve nesli tehlikedeki bitki ve hayvan türleri konular nda ortaya ç kmaktad r. Buna ek olarak, tesislerin yer seçiminde titiz davran lmamas çevresel aç dan hassas yörelerde birçok projenin iptalini gündeme getirebilmektedir. Ayr ca, kar la lan en büyük sorunlardan biri de uzun tünel alternatifleri ve baraj yap s ndan santrale kadar olan nehir kesitine yeterli miktarda su b rak lmamas d r 3. Kaçkar Da lar Sürdürülebilir Orman Kullan m ve Korunmas Projesi alan nda toplam 30 adet H.E.S. projesi bulunmaktad r. Proje say lar farkl görünebilir çünkü tek bir proje isminin alt nda birden çok H.E.S. projesi olabilmektedir. Bunlardan 1 tanesi (Esendal H.E.S.) i letimde, 9 tanesinin Su Kullan m Hakk Anla mas tamamlanm, 2 tanesi Su Kullan m Hakk Anla mas Tasla, 12 tanesi 3 TMMOB (Türk Mühendis ve Mimar Odalar Birli i), Su Raporu, 2009

13 fizibilite, 6 tanesi ön rapor a amas ndad r. Projelerin toplan kurulu gücü 311,22 MW olup y ll k ortalama üretimi 1045,50 GWh olmas planlanmaktad r. Türkiyenin 2008 y l toplam elektrik enerji üretimine göre proje alan nda üretilecek elektrik enerjisi miktar ülkemiz elektrik enerjisinin % 0.5ini kar lam olacakt r. Bu projelerden 8 tanesinin (Cala H.E.S., Bozku Reg. ve H.E.S., Demirdöven H.E.S., P nar Reg. ve H.E.S.ve Damla Reg. ve H.E.S.) Çevre Etki De erlendirme çal malar devam etmektedir. letimde olan Esendal H.E.S y l nda Köy Hizmetleri taraf ndan yap larak üretime geçmi tir. Planlanan H.E.S.lerin harita üzerinde gösterimi için Ek-1e bak n z. Proje alan nda planlanan H.E.S. projelerine bak ld nda; % 70 civar nda e imli, 1000 myi a an derinliklere sahip vadilerde (Alt parmak, Dokumac lar- Yüncüler, Tekkale) akmakta olan derelerdeki elektrik enerjisine dönü türülebilecek sular n tamam na yak n, kanal yada tünellere al nmak suretiyle nehir tipi H.E.S. santralleri kurulmas eklinde planlanm t r. Bu planlamada projelerin yöredeki çevreye, sosyo-ekonomik ve kültürel yap ya olabilecek etkileri ne yaz k ki yeterince de erlendirilmemi tir. H.E.S. projelerindeki en büyük sorunlardan bir tanesi, E.P.D.K Lisans Ba vurusu yap lan nehir ve dereler için, Artvin Valili i ilgili ve ba l kurulu görü leri al nmadan lisanslar verilmesidir. Bu nedenle H.E.S. projelerinin tesisi söz konusu oldu unda sosyal ve teknik anlamda do an sorunlarla Valilik ve ilgili idareler çözümü imkâns z problemlerle kar la maktad r. Ayr ca, projelerin haz rlanma a amas nda halk ve yerel kurumlar n bilgilendirilmeden, projelerden etkilenecek do al, sosyal ve kültürel ya am yeterince ara t r lmadan Su Kullan m Hakk Anla malar n n imzalanmas da önemli bir sorundur. Alan etkileyecek olan di er bir hidroelektrik projesi de, yap lmas planlanmakta olan Yusufeli Baraj ve hidroelektrik santralidir. Bu projenin gerçekle mesi ile imdiki Yususfeli lçesi de dahil olmak üzere 17 köy k smen veya tamamen sular alt nda kalacakt r. Bu raporda, proje alan ndaki mevcut su potansiyelinin elektrik enerjisine dönü türülmesi amac yla planlanan farkl a amalardaki H.E.S. projeleri bir bütün olarak irdelenmeye çal lacakt r. 2. Amaç Bu çal mada amaç Kaçkar Da lar Sürdürülebilir Orman Kullan m ve Koruma Projesi alan ndaki akarsular üzerinde yap lmas planlanan hidroelektrik santral projelerinin (H.E.S.) proje alan üzerinde olabilecek etkilerinin ve bu etkilerin azalt lmas na yönelik al nabilecek önlemlerin de erlendirilmesidir. 9

14 3. Yöntem ve Materyal Proje bölgesinde yap lmas planlanan H.E.S. projeleri ile ilgili mevcut bilgiler ve bu projelerin alana olabilecek etkileri ile ilgili bilgiler literatür taramas, ve proje uzmanlar ile görü melerle toplanm t r. Proje ekibi 2006 y l ndan beri bölgenin floras, faunas, ekosistemleri ile ilgili ara t rmalar yapmakta ve veri toplamaktad r. Ayr ca, Temmuz 2009 tarihleri aras nda proje bölgesine gidilerek, H.E.S. alanlar görülmü, yerel ki i ve kurumlarla görü ülerek bilgi toplanm t r. Di er bir önemli veri kayna da CBS (Co rafi Bilgi Sistemleri) katmanlar olmu tur. Say sal yükseklik modeli ba ta olmak üzere, bitki örtüsü, ormanlar, dereler, yollar, e im, havzalar ile ilgili katmanlar kullan larak çe itli analizler yap lm t r. Bu analizlerin sonucunda ortaya ç kan haritalar raporda sunulmu tur. Bölgede planlanan tüm H.E.S. projelerinin Proje Tan t m Dosyalar, fizibilite raporlar veya Çevre Etki De erlendirmesi (Ç.E.D.) raporlar n n hepsine ula lamam t r. Projeler hakk nda elde edilebilen bilgiler H.E.S. projelerinin listelendi i tabloda verilmi tir (sayfa 32, 33 ve 34). Planlanan projelerden sadece Bozku Regülatörü ve H.E.S. Projesi Tan t m Dosyas na ve Damla 1,2,3,4 Regülatörleri, H.E.S., Beton Santrali ve Konkasör Tesisi Projesi Ç.E.D. raporuna ula labilmi tir. Rapordaki de erlendirmeler bu dokümanlara ve ba ka H.E.S. projelerinin analizlerine dayand r lm t r. 4. Alan Hakk nda Bilgi 4.1. Co rafi Konum Kaçkar Da lar Sürdürülebilir Orman Kullan m ve Koruma Proje bölgesi km 2 lik bir alan kaplamaktad r. Artvin li Merkez lçe ile Yusufeli lçesi s n rlar ndaki proje alan iklimsel ve ekolojik yap s ile çok önemli bir bölge durumundad r. Çoruh nehri, Karadeniz bölgesinde Akdeniz ikliminin hakim oldu u biyolojik çe itlilik aç s ndan oldukça ilginç bir bölgedir. Kaçkar Da lar n n güney yamaçlar, Çoruh Vadisi, Barhal Vadisi ve Hatila Vadisi alan karakteriz eden temel co rafi olu umlard r.

15 11

16

17 13

18 Avrupa-Sibirya, Orta Asya ve Akdeniz. Bitki co rafyas aç s ndan bak ld nda da benzer bir durum söz konusudur. Avrupa Sibirya ve ran-turan gibi iki ana bitki co rafyas bölgesi Kafkasya Da lar nda kesi mektedir Biyoco rafik Özellikleri Kafkas Bölgesi dünyada üçüncü zamandan bugüne aktar lm, s cak- l man iklime uyum sa lam yaprak döken ormanlar n, herhangi bir kesinti olmaks z n var oldu u tek bölgedir. So uk periyotlar süresince ya anan buzulla ma l man ku ak ormanlar n etkisine al rken Kafkas Da lar buzullar n daha güneye geçmesine engel olarak burada bir s nak olu mas n sa lam t r. Bu da Kafkasya Ekolojik Bölgesinin sahip oldu u zenginli in ve etraf ndaki sistemlerden farkl l n n temel sebebidir. Kafkasya Ekolojik Bölgesinin güneybat koridorunda yer alan Barhal Vadisinin temel özelliklerini denizden gelen nemli havay kesen yüksek Kaçkar Da lar silsilesi belirlemektedir. Silsilenin kuzey taraf nda kalan yamaçlar ve vadiler çok daha nemli kar k yaprak döken ormanlara ev sahipli i yaparken güney taraftaki Barhal Vadisi ve s rtlar daha kurak, i ne yaprakl ormanlardan olu maktad r. Derin Çoruh Vadisinin etkisiyle de daha kurak hale gelen iklim buradaki orman örtüsünün daha hassas ve k r lgan olmas n n da temel sebebidir. Bölgenin biyoco rafik aç dan di er bir önemli özelli i geçi bölgesi özelli i ta mas d r. Bat Palearktik Hayvan Co rafyas Bölgesinin üç ana alt-bölgesi Kafkasya Da lar nda bulu maktad r:

19 Biyoco rafik aç dan de inilmesi gereken di er bir önemli nokta da Kafkasya Da silsilesinin sa lad buzul s na n n en güzel örne inin Barhal Vadisinde bulunmas d r. Bu vadinin a a kesimlerinde Akdeniz çal l klar ve zeytinlerden olu an bir bitki örtüsü bulunmaktad r. Derin Çoruh Vadisinin sa lad mikroklima ile bu alanda Akdeniz iklim tipi ve buna uygun bir bitki örtüsü ya am na devam edebilmi tir. Bu kal nt ekosistem bütün Kafkasya Ekolojik Bölgesinde sadece Çoruh ve Barhal Vadisinde bulunmaktad r Biyolojik Çe itlilik Önemi ve Koruma Önceli i Kafkasya Ekolojik Bölgesi küresel ölçekte yap lan birçok bilimsel çal maya göre dünyan n biyolojik çe itlilik aç s ndan önemli ve koruma aç s ndan da öncelikli alanlar ndan biri olarak ortaya ç kmaktad r: Tablo 1: Kafkasya bölgesinin biyolojik önemini gösteren küresel ara t rmalar Kurum Çal man n Ad Y l Aç klama Kaynakça Conservation International Conservation International 25 Global Hotspots 35 Global Hotspots WWF US Global 200 Ecoregions WWF Large Herbivore Inititiative WWF ve IUCN Large Herbivore Hotspot Dünyan n bitki endemizm merkezleri 2000 Dünyan n biyolojik çe itlilik aç s ndan ön plana ç kan ve korumada öncelikli yerlerini tür zenginli i, endemizm oran ve tehditlere göre belirleyen bir çal mad r Yukar da bahsedilen çal man n biraz daha geni letilmi halidir Ekolojik bölgeleri temel alarak dünyan n biyolojik çe itlilik aç s ndan önemli ve tehdit alt nda olan 200 ekolojik bölgesini belirleyen bir çal mad r Kafkasya gibi hayvan co rafyas için küçük say labilecek bir alanda 11 büyük otçul ve be büyük etçilin bulunmas n temel alarak alan bu aç dan s cak nokta ilan etmi tir Endemizm oranlar na ve say lar na göre dünyan n bitki endemizm merkezleri tespit edilmeye çal lm t r. Myers 1991, Myers ve ark Mittermeier ve ark. 2003, Myers 2003 Olson, D.M. and E. Dinerstein WWF 2006 Boulos ve ark

20 Harita 4: Dünyan n 25 s cak noktas (Myers ve ark. 2000) Do u Karadeniz Bölgesi de bu küresel s cak noktan n güney bat s nda yer almaktad r ve Bat A a Kafkaslar olarak an lmaktad r. Bu bölge bozulmam orman örtüsü, do al ya l ormanlar, zengin yaban hayat, ana ku göç yollar ndan biri üzerinde olmas, yüksek bitki endemizm oran yla biyolojik çe itlilik aç s ndan ön plana ç kmaktad r. Ayr ca Çoruh Vadisi ve Barhal sahip oldu u Akdeniz Kal nt Ekosistemi ile bütün Kafkasya Ekolojik Bölgesi içerisinde bir e i daha bulunmayan bir özellik göstermektedir. Buzul dönemlerinde ya anan so uma s ras nda buzullar n güneye hareket etmesiyle buradaki bitki örtüsü de de i ip daha so uk ku aklar n orman örtüsü alanda hakim olmu tur. Ancak Çoruh ve Barhal Vadisi yaratt klar s cak mikroklima etkisi ile bu alan n bitki örtüsünün korunmas n sa lam t r. Bu yüzden de bugün bu bölgede Akdenize ait türlerden olu an bir bitki örtüsü ve ekosistem görmekteyiz. Bu özelli in getirdi i zenginlik A a Kafkaslar Bo luk Analizi çal mas nda da çok net bir ekilde ortaya ç km t r. Bu çal ma kapsam nda Kars, Ardahan, Artvin ve Erzurumu kaplayan 2.5 milyon hektarl k bir alanda koruma önceliklendirmesi yap lm t r. Yap lan bu çal ma sonucunda seçilen 21 tane alanla bölgenin biyolojik çe itlili inin %89unun korunabilece i ortaya ç km t r. Bu 21 alan n 7 tanesi Barhal Havzas ve civar ndad r (bkz Harita 5)

21 Harita 5: A a Kafkaslar Bo luk Analizi Öncelikli Biyolojik Çe itlilik Alanlar 4.4. Flora Alan Avrupa-Sibirya bitki co rafya bölgesinin Kol ik alt-bölgesinde yer almaktad r. Özellikle alpin çay rlar ve endemik bitkilerin fazlal ile dikkat çekicidir. Bunun yan s ra Barhal Vadisi taban nda Akdenize özgü birçok otsu ve çal türü bulunmaktad r. Tipik birer Akdeniz elementi olan Arbutus andrachne, Juniperus foettidisimma, Olea europea ve Cotinus coggyera alanda görülebilen türlerdir. 17

22 Bölgede varolan bitki türlerinden 30 tanesi küresel olarak tehdit alt nda, 28 tanesi Türkiyeye endemik ve 19 tanesi sadece Artvin yöresinde görülmektedir. Tablo 2: Alandaki endemik bitki türleri ve tehdit kategorileri Bitki Türü Ad Tehdit Kategorisi Dianthus andronakii DD Centaurea woronowii EN Centaurea leptophylla CR Acer cappadocicum var. stenocarpum VU Rhododendron smirnovii VU Rhododendron ungernii VU Silene scythicina EN Heracleum sphondylium artvinense CR Betula browicziana CR Helichrysum artvinense EN Onosma circinnatum EN Centaurea hedgei VU Betula medwediewi VU Cynoglossum holosericeum VU Bupleurum schistosum VU Acer divergens var. divergens EN Lilium kesselringianum VU Brunnera macrophylla VU Centaurea aggregata albida VU Salix caucasica VU Centaurea woronowii Silene scythicina

23 4.5. Fauna Alandaki en yayg n orman tipi Sar çam- Ladin ormanlar d r Alan n bitki zenginli i aç s ndan di er bir önemli özelli i de sahip oldu u bitki örtüsü tipi zenginli idir. Barhal Vadisi taban ndan yükseklere do ru görülebilecek formasyonlar a a daki gibidir: Dere Vejetasyonu Kar k Akdeniz Çal l klar Gürgen-Me e Çal l Me e-ard ç Çal l klar Gürgen, Me e, Ard ç, Ladin, Sar çam Ormanlar Ladin, Sar çam ormanlar Ard ç Seyrek Ormanlar Alpin Çay rlar Bölge faunas çok önemli hayvan türlerini içermektedir: Bozay, Leopar, Va ak, Çengel Boynuzlu Da Keçisi, Karaca, Su Samuru gibi tehlike alt ndaki memeliler; Da Horozu, Urkeklik, Ye il Ç vg n gibi nadir ku lar; endemik Hopa Engere i, çe itli bal k türlerinin yan s ra K rm z Benekli Alabal k, Kafkas Ar s gibi ekonomik önemi çok büyük olan türler ve çok say da kelebek türü ya am n bu bölgede sürdürmektedir. Bölge ayn zamanda her y l üzerinden geçen onbinlerce süzülen göçmen ku sayesinde dünyan n say l darbo azlar ndan birini olu turur. Proje kapsam nda yürütülmü olan herpetofauna ara t rmas nda bölgede toplam 22 amfibi ve sürüngen türü yürütülen arazi çal malar sonucunda saptanm t r. IUCN (International Union for Conservation of Nature Dünya Do ay Koruma Birli i) verilerine göre, ara t rma bölgesinde bulundu u saptanan amfibi ve sürüngen türlerinden Kafkas Semenderi (Mertensiella caucasica) Zarar Görebilir (Vulnerable) kategorisine dahil edilirken, di er tüm kurba a türleri ile birlikte bir su y lan türü olan Natrix natrix ise Dü ük Riskli (Least Concern) kategorisi alt nda s n fland r lm t r. Ara t rma sahas nda olmas muhtemel sürüngen ve amfibi türlerinin % 34.8i IUCN verilerine göre koruma alt na al nmas gereken türler konumundad r. Bunlardan, Kafkas Semenderi bölgede daha çok yava akan ve fazla derin 19

24 olmayan sulak alanlarda yay l göstermektedir. Bu sulak alanlar n kuruma tehlikesinin ortadan kald r lmas ve yap la man n engellenmesi türün korunmas için önemlidir 4. yapmaktad r. Çal ma bölgesinde dünya çap nda nesli tehlike alt nda olan Apollo (Parnassius apollo), Korubeni Kelebekleri (Glaucopsyche alcon, Glaucopsyche arion) hala büyük populasyonlar halinde bulunabilmektedir. Bölgede ayn zamanda Hazer Piri Reisi (Satyrus parthicus) gibi nadir türler bulundu u gibi (ki bu tür bu bölgede ilk defa kaydedilmi tir), sadece Kafkas iklim ku a nda ya ayan Kafkas Menek e Kelebe i (Boloria caucasica) gibi türler de yayg n ekilde gözlemlenebilmektedir. Bölgenin önemli herpetofauna türlerinden biri de Kafkas Semenderidir (CaucasianSalaman) Proje kapsam nda yürütülen kelebek ara t rmas çal mas nda alan n ola anüstü bir kelebek çe itlili ine sahip oldu u görülmü tür. Proje kapsam nda gerçekle tirilen çal malarda 210 tür kelebek kaydedilmi tir. ngilterede 55, tüm Avrupa k tas nda 500 ve tüm Türkiyede 364 tür oldu u dü ünülürse 210a yakla an tür çe itlili i ile Kaçkar proje bölgesinin kelebekler aç s ndan ne kadar zengin oldu u anla l r. Yusufeli Bölgesi 201 kelebek türü ile 28 Avrupa ülkesinin kelebek türü say s ndan daha çok kelebek türüne sahiptir. Bölge çok önemli olan baz türlere de ev sahipli i 4 Herpetofauna Raporu Kelebek zenginli i ile dikkat çeken alanda Apollo Korubeni Kelebe i, Hazer Piri Reisi, Kafkas Menek e

25 Proje bölgesindeki akarsularda ya ayan en önemli bal k türü halk aras nda k rm z benekli alabal k, da alabal, da alas veya dere alas olarak da adland r lan alabal k türüdür. Ne yaz k ki alandaki akarsularda ya ayan bal k türleri ile ilgili bilimsel bir çal maya ula lamad ndan bu türün tam te hisi ve di er bal k türleri hakk nda gerçekçi bilgi mevcut de ildir. Bölgedeki akarsularda alabal k avlanmas yasakt r. 21

26

27 4.6. Dereler Proje sahas içerisindeki ba l ca akarsu sistemleri Çoruh Nehri, Barhal Çay, Zemovan Çay, Hevek Deresi, K la Deresi, B çakç lar Deresi, Hatila Deresi ve Ba hatila Deresidir. Proje alan nda bulunan ba l ca akarsular Harita 7de gösterilmektedir. Çoruh Nehri Barhal Çay Zemovan Çay Hatila Deresi 23

28

29 Tablo 3- Proje alan nda bulunan akarsu sistemlerine ait bilgiler. AKARSU ADI SAHA ÇER S NDE BESLEND KOLLAR Çoruh Nehri Barhal Çay, Hüngemenk Deresi, Öküzda Deresi, üzümba Deresi, Barhal Çay Demirkelam Deresi, B çakç lar Deresi, Küyon Deresi, Lokar m Deresi, Omelt Deresi, Pa a Deresi, Erisman Deresi, Büyük Dere, De irmen Dere, Layethev Deresi, Hatilla Deresi Cala Deresi, Saç dibi Deresi, F nd kl Deresi, Basil Deresi, m Kapu un Deresi, Zuvaro Deresi, Ba hatilla Deresi, Gavul Deresi, Ça la Deresi, Zemovan Çay K la Deresi, Mikolis Deresi, A ut Deresi, Ahlanti Deresi, Sulu m Dere, Alikolat Deresi, Harat Deresi, K bleneknet Deresi, Berat Deresi Öküzda Deresi Çevreli Deresi, m Hevek deresi Tangoloz Deresi, Ovid Deresi m B çakç lar Deresi Ya murçay Deresi, Özgüven Deresi, Sad kan Deresi m Yüncüler Deresi Lantat Deresi, Dargit Deresi, Ya eli Deresi, 9974 m Hüngemenk Deresi Dokumac lar Deresi, P narboyun Deresi, 8166 m K la Deresi Büyükdüz, Onbulut, Kaleduran, ncir, Purça ve Kanl Dereleri 8135 m Büyükçay Karmovit Deresi, Pi avit Deresi, Gogoyit Deresi, Pakin Deresi 7204 m Ba hatilla Deresi Göle Deresi, Telrud Deresi, Öküzdam Deresi, 4489 m PROJE SAHASI ÇER S NDEK UZUNLUK m Proje alan nda üstünde H.E.S. projeleri bulunmakta olan dört ana akarsu sistemi mevcuttur; Alt parmak (Barhal) çay, Tekkale çay, Dokumac lar-yüncüler, Hatila deresi. Bunlardan sadece Hatila deresi Milli Park statüsü kapsam ndad r ve imdilik üzerinde yap lmas planlanan H.E.S. projesi yoktur. 25

30 5. H.E.S.lerin genel özellikleri ve proje alan nda planlanan H.E.S.lere ili kin bilgiler 5.1. Hidroelektrik Santraller Hidroelektrik santraller kabaca suyun belli bir kottan dü ürülüp türbinleri döndürmesi yolu ile elektrik üretirler (Bak n z Ek-2). Hidroelektrik santrallerin do aya en az zarar veren enerji üretim yöntemlerinden biri oldu u varsay lmaktad r. letilmesi a amas nda herhangi bir zehirli at k olu mamakla birlikte enerji için kullan lan su tekrar yata na b rak lmaktad r. Ne varki, hidroelektrik santraller do aya verdikleri zararlar aç s ndan bu kadar masum de ildirler. Öncelikle in aat a amas nda, bulunduklar alana göre, çok büyük çevresel etkileri olabilmektedir. Su alma yap lar olan regülatörler küçük birer baraj gibi davranarak akarsular n bütünlüklerini bozmaktad r. Su alma yap lar ile suyun yeniden akarsuya verildi i alan aras nda suyun çok büyük miktar n alarak akarsuyun do al ak m n de i tirmektedirler. lerleyen bölümlerde bu etkiler detayland r lacakt r Planlanan H.E.S. ve Barajlara ait teknik ve idari bilgiler Proje alan nda toplam 30 adet H.E.S. projesi bulunmaktad r. Bu projelerden 1 tanesi (Esendal H.E.S.) i letimde, 9 tanesinin Su Kullan m Hakk Anla mas tamamlanm, 2 tanesi Su Kullan m Hakk Anla mas Tasla haz rlanmas, 12 tanesi fizibilite, 6 tanesi ön rapor a amas ndad r. Projelerin toplan kurulu gücü 311,22 MW olup y ll k ortlama üretimi 1045,50 GWh olmas planlanmaktad r. Bu projelerin yakla k yat r m maliyeti 659,773, TLdir. Bu projelerden Cala H.E.S., Bozku Reg. ve H.E.S., Demirdöven H.E.S., P nar Reg. ve H.E.S.ve Damla Reg. ve H.E.S. projeleri Ç.E.D. süreci a amas ndad r. letimde olan Esendal H.E.S y l nda Köy hizmetleri taraf ndan yap larak üretime geçmi tir.

31 27

32 Alan etkileyecek di er bir proje olan Yusufeli Baraj ve H.E.S. ise Çoruh Nehri üzerinde yap lmas planlanan 10 projeden biridir. Bu proje, 1982 y l nda haz rlanan Çoruh Nehri Hidroelektrik Geli me Plan kapsam nda tasarlanm t r. Yusufeli Baraj ve HES, tamamland nda temelden 270 m yüksekli i ile dünyan n en yüksek kaya dolgu barajlar ndan biri olacakt r. Tesisin Türkiye enerji üretimine 540 MWlik (3 x 180 MW) kurulu güç ile katk da bulunmas beklenmektedir. Yüksek kurulu gücü ve y ll k elektrik üretimi (1,705 GWh/y l) ile ülkemiz y ll k enerji ihtiyac n n % 0.6s n kar lamas beklenmektedir 5. Yusufeli Baraj, Yusufeli ilçesi ile birlikte 17 köyü k smen veya tamamen sular alt nda b rakacakt r. Alanda planlanan H.E.S. projeleri Tablo 4te verilmi tir 5

33

34

35

36 Harita 9-17: Alt parmak ve Yusufelide yap lmas planlanan HESler (A3)

37 33

38

39 35

40

41 37

42

43 39

44

45 gösterilmektedir. Ancak in aat s ras nda ç kan hafriyat n bertaraf ve nas l ta naca sorun olabilmektedir. Özellikle e imli yamaçlarda su iletim hatlar n n yap mlar s ras nda ortaya ç kan hafriyat n dere yata na dökülmesi ile arada kalan vejetasyonun zarar görmesi ve dere yata n n yap s n n bozulmas etkileri de olabilmektedir. letme a amas ndaki etkisi ise üzerinde kuruldu u dere yata nda suyun kullan lmas neticesinde regülatör ve H.E.S. yap lar aras ndaki bölümlerinde suyun azalmas d r. 5.3 n aat unsurlar Bir hidroelektrik santral projesi, su alma yap s (regülatör), su iletim hatt, yükleme havuzu, cebri boru ve santralden olu maktad r (Bak n z Ek-2). Ayr ca in aa s ras nda beton santrali, konkasör tesisi (ta k rma tesisi), depo sahas, antiye gibi yap lar da gerektirmektedir. Konkasör tesislerinde genelde arazi haz rlama çal malar s ras nda olu acak hafriyat n kullan laca belirtilmektedir. Regülatör ve H.E.S. projelerinin ömürleri yakla k 50 y l olarak öngörülmektedir. Hidroelektrik üretim projelerinin in aat a amas ndaki en önemli etkileri; toz, gürültü, trafik v.b. olarak Nehir tipi H.E.S.ler suyu do rudan nehirden almakla birlikte, ço u zaman farkl büyüklükte su toplama yap lar na ihtiyaç duyarlar. Regülatör yap m ile meydana gelecek ilk çevresel etki akarsu sisteminin durgun su ortam na dönü mesidir. Örne in, Alt parmak Reg. ve H.E.S. projesi için planlanan su toplama yap s talveg yüksekli i 138 m olan ince kemer baraj içermektedir 6 (E E). Bir H.E.S. projesi örne i için Ek-2ye bak n z. Proje alan için planlanan HESlere ili kin ayr nt l bilgiler elde edilememi tir. A a daki tabloda bu her parça tesis için gerekli minimum alanlar kullan larak, beklenebilecek minimum alansal tahribat ortaya konulmaya çal lm t r

46 Tablo 5: Alanda Yap lmas Planlanan HES in aat unsurlar ve gerekli alanlar HES tesisleri için gerekli minimum 27 adet HES tesislerinin uzunluklar alanlar. letim Hatt için 30m ,9 m Cebri Boru 20m 12828,5 m Yükleme Havuzu 40m çap 1500m2 27 adet Su Alma Tesisi 40 m çap 1500m2 27 adet Santral Binas 1000m2

47 6. H.E.S. Planlama süreci ve proje alan nda sürecin i leyi i 6.1 H.E.S. lisans alma ve ruhsatland rma prosedürü Projesi kesinle en H.E.S. ve Regülatörlerinin lisans, Su Kullan m Hakk Anla mas, kati proje yap m, tesisi, tahsisi, imar plan ve in aat ruhsat a a daki kanun ve yönetmelikler çerçevesinde gerçekle tirilmektedir; 5627 ve 5784 Say l Kanunla de i ik 5346 say l Yenilenebilir Enerji Kanunu tarihli resmi gazetede yay mlanarak yürürlü e giren Elektrik piyasas nda Üretim Faaliyetinde Bulunmak Üzere Su Kullan m Hakk Anla mas mzalanmas na li kin Usul ve Esaslar Hakk nda Yönetmelik, 6831 say l Orman Kanununun 17. maddesi, tarihli resmi gazetede yay mlanarak yürürlü e giren Orman Arazilerinin Tahsisine Dair Yönetmelik, tarihli resmi gazetede yay mlanarak yürürlü e giren Çevre Etki De erlendirmesi Yönetmeli i, 5403 say l Toprak Koruma ve Arazi Kullan m Kanunu, 4342 say l Mera Kanunu, 5302 say l l Özel daresi Kanunu, 3194 say l mar Kanunu say l Elektrik Piyasas Kanunu hükümleri gere i enerji üretim tesislerinin yap m tamamen özel sektöre verilmi tir. H.E.S. projesi yapabilmek için gerekli olan elektrik üretim lisans ve Su Kullan m Hakk Anla malar esaslar, Elektrik Piyasas nda Üretim Faaliyetinde Bulunmak Üzere Su Kullan m Hakk Anla mas mzalanmas na li kin Usul ve Esaslar Hakk nda Yönetmelik ile belirlenmi tir. Bu Yönetmeli in amac, 4628 say l Elektrik Piyasas Kanunu hükümleri çerçevesinde halen piyasada faaliyet gösteren veya gösterecek tüzel ki iler taraf ndan hidroelektrik enerji üretim tesisleri kurulmas ve i letilmesine ili kin üretim, otoprodüktör, otoprodüktör grubu lisanslar için DS ve tüzel ki iler aras nda düzenlenecek Su Kullan m Hakk Anla mas imzalanmas 43

48 i lemlerinde uygulanacak usul ve esaslar belirlemektir. Bu yönetmeli e göre; Lisans: Bir tüzel ki inin piyasada (elektrik üretimi) faaliyet gösterebilmesi için EPDK'dan almak zorunda oldu u yetki belgesini, Su Kullan m Hakk Anla mas : Hidroelektrik enerji üretim tesislerinin su kullan m na ili kin i letme esaslar n ve DS 'ye ödenecek bedellerin ödeme eklini belirleyen yaz l hükümlere ve artlara göre DS ile irket aras nda akdedilen anla may, ifade etmektedir. Bu yönetmelik kapsam nda, DS ve E E (Elektrik leri Etüd daresi Genel Müdürlü ü) taraf ndan geli tirilen H.E.S. proje listeleri DS internet sayfas nda yay mlan r ve ilgili kurumlara da gönderilir. Listelerde; projelerin durumlar ve projelere ili kin ba vuru, fizibilite teslimi, Su Kullan m Hakk Anla mas hakk ndaki bilgiler gibi i lem safhalar yer al r. Tüzel ki iler taraf ndan da geli tirilecek projeler için de müracaat edilebilir 7. Yönetmelikte belirtilen süreçler do rultusunda DS veya E E taraf nda geli tirilip listelenmi ve ba vuruya aç k olan projelere irketler fizibilite raporlar haz rlayarak ba vururlar. Tüzel ki iler taraf ndan geli tirilen projeler için ilk 7 önce yönetmelikte belirlenen formatta bir ön rapor ile DS ye müracaat edilir. Projenin uygun görülmesi halinde firmadan fizibilite raporu haz rlamas istenir. Daha sonra bu fizibilite raporlar de erlendirilip, birden fazla ba vuru durumunda yönetmelikte belirlenen usuller do rultusunda bir firma elektrik üretimi lisans ve Su Kullan m Hakk Anla mas imzalamaya hak kazan r. Daha sonra, önce proje tan t m dosyalar ilgili yerel kurumlara gönderilerek, ilgi alanlar na göre bilgi ve görü ler istenir. Örne in, projenin yap laca alan n kullan m durumu, alanda tar m arazisi var m, arazi vas flar, mülkiyet durumlar, cansuyu durumu, projede tar msal sulama durumu ele al nm m gibi konular kontrol edilip Çevre ve Orman Bakanl na görü bildirilir. Daha sonra düzeltmeler yap lm bir durumda dosya kontrol için kurumlara yeniden gönderilip onayland ktan sonra Çevre Etki De erlendirme süreci ba lamaktad r. Daha sonraki a amalarda firmalar farkl kurumlara proje yap lacak arazinin vasf na göre kullan m izinleri, gerekli yerlerde kamula t rmalar için ba vurup gerekli izinleri ald ktan sonra in aata ba layabilmek için yap ruhsat n almaktad r. Bu yap lan i lemlerden sonra imar plan nda o maksat için tahsis edilmi yap için mimari, statik, tesisat ve her türlü fenni mesul projeleri fen ve sa l k kurallar na göre incelenip Yap Ruhsat düzenlenir. H.E.S. projesi ruhsat ve eklerine uygun bir ekilde in a edilip

49 ebekeye ba lanaca yere kadar ki bölümde yarataca do a tahribat çok yüksek düzeydedir. Yüksek gerilim hatlar ço unlukla dar vadilerden yerle im alanlar n n üzerinden geçmek zorunda kal p insan sa l na olumsuz etkileri olabilecektir. in aat bittikten sonra da yine l Özel daresince Yap Kullanma zin Belgesi verilir. Yukar da belirtilen hukuki i lemler gerçekle tirilmeden in aat faaliyetlerinin devam etmesi mümkün de ildir. Bu nedenle 3194 say l mar Kanunu ve yönetmelikleri gere ince ruhsat al nmadan ba layan in aatlar n durdurulmas ve bu in aatlar n yap ruhsatlar n n al nmas n n ard ndan devam ettirilmesi gerekmektedir. 6.2 Projelerde Gözard Edilen Unsurlar H.E.S. projelerindeki önemli sorunlardan birisi üretilen enerjinin nakledilmesi için gerekecek olan enerji iletim hatlar n n H.E.S. projelerine dahil edilmemesidir. letim hatlar n n maliyetinin yan s ra nereden geçece i, geçti i alanda yarataca orman tahribat projelerde yer almamaktad r. Oysa bu hatlar n ulusal Projelerin in aat s ras nda, özellikle su iletim kanallar n n yap m için, ula m yollar yap lmas gerekecektir. Bu yollar n yap m s ras nda do al ya ama zarar verilecek ve birçok a ac n kesilmesi gerekecektir. Ancak bu yollar n ve yolardaki trafi in do al ya am olan olumsuz etkilerine de de inilmemektedir. 6.3 Çevre Etki De erlendirmesi Durumu Çevre Etki De erlendirme Yönetmeli ine göre daha önce kurulu gücü 50 MW ve daha üzeri olan nehir tipi santraller Ç.E.D. yönetmeli inin EK-I listesinde, kurulu gücü 10 MW ve üzeri olan nehir tipi santraller EK-II listesinde say l rken, kurulu gücü 10 MW küçük olan H.E.S. projeleri Ç.E.D. sürecinden muaf tutulmu tur. 17 Temmuz 2008 tarih ve Say l Resmi Gazetede yay mlanarak yürürlü e giren yeni Ç.E.D. Yönetmeli i ile bu durum 0,5-25 MW n aras H.E.S. projeleri EK-II kapsam na al nm t r. EK-II projeleri ön Ç.E.D.e tabiidir, halk n kat l m ve bilgilendirilmesi süreçleri gerektirmemektedir. Ancak bu tarihten daha önce kabul edilen projeler eski 45

50 yönetmeli e tabii olup Ç.E.D. sürecinden muaf kalmaktad rlar. Artvin linde H.E.S. projelerinin yo unlu undan dolay bu projelerin H.E.S. süreçleri do rudan Çevre ve Orman Bakanl taraf ndan yürütülmektedir. Ç.E.D. Yönetmeli inin 6. maddesi gere i öncelikle Ç.E.D. süreci tamamlanmas gerekirken Su Kullan m Hakk Anla mas yap l p, EPDK taraf ndan elektrik üretim lisans verildikten sonra Ç.E.D. sürecinin ba lat lmas bir tezatt r. Oysa, Su Kullan m Hakk Anla mas yap ld ktan ve yat r mc belirlendikten sonra Ç.E.D. sürecinin ba lamas, i lem sonucuna göre elektrik üretim izninin verilmesi daha do ru bir yöntemken; Çevre ve Orman Bakanl, Ç.E.D. de erlendirmesini sürecin en sonuna, yat r mc n n çe itli giderler ve masraflar yapmas ndan sonras na b rakmakta, Ç.E.D. süreci adeta EPDK i leminin onay eklinde olmaktad r (Salman & Küçük 2006). H.E.S. projelerinin ayr lmaz bir parças olan elektrik iletim hatlar n n H.E.S. projelerine dair Ç.E.D. raporlar na dahil edilmemesi çok ciddi bir eksikliktir. letim hatlar H.E.S. projelerinin entegre bir parças d r. Santral in aat bittikten sonra elektrik iletim hatt na Ç.E.D. oluru verilmemesi olas l k dahilinde oldu una göre, onca yat r m n heba edilmesi söz konusu olaca na göre elektrik iletim hatlar na sonradan Ç.E.D. al nmas kamu iradesini etkileyebilecek bir unsur olmaktad r. Bu durumda H.E.S. in aat tamamland ktan sonra iletim hatlar na dair al nacak Ç.E.D. raporlar güvenilir olmayacak olup elektrik iletim hatlar n n H.E.S.lerle ayn projeler içerisinde entegre bir tesis olarak de erlendirilmemi olmas bir eksikliktir. ÇED raporlar sadece dosyada olmas gereken bir doküman olarak de erlendirilmemeli, tüm hidroelektrik santraller için gerçek anlam yla uygulanmal d r. Ayr ca, kurulu gücüne bak lmaks z n ve bir havzada yap lmas planlanan tüm H.E.S. projeleri için bütünsel ÇED istenmelidir 8. 8 Hidroelektrik Santrallerin yap m ile ilgili n aat Mühendisleri Odas Görü ü, TMH /2

51 kentsel alanda arazinin ve do al kaynaklar n en uygun ekilde kullan lmas ve korunmas ; su, toprak ve hava kirlenmesinin önlenmesi; ülkenin bitki ve hayvan varl ile do al ve tarihsel zenginliklerinin korunarak bugünkü ve gelecek ku aklar n sa l k, uygarl k ve ya am düzeyinin geli tirilmesi ve güvence alt na al nmas için yap lacak düzenlemeleri ve al nacak önlemleri, ekonomik ve sosyal kalk nma hedefleriyle uyumlu olarak belirli hukuki ve teknik esaslara göre düzenlemek oldu u belirtilmi tir. 6.4 Ulusal yasal ve yönetsel düzenlemelerle çat malar 2709 say l Türkiye Cumhuriyeti Anayasas n n 17. maddesinde, herkesin, ya ama, maddi ve manevi varl n koruma ve geli tirme hakk na sahip oldu u, 56. maddesinde herkesin, sa l kl ve dengeli bir çevrede ya ama hakk na sahip oldu u, çevreyi geli tirmek, çevre sa l n korumak ve çevre kirlenmesini önlemenin Devletin ve vatanda lar n ödevi oldu u belirlenmi tir. Ayr ca 2872 say l Çevre Kanunun 1. maddesinde Kanunun amac n n, bütün vatanda lar n ortak varl olan çevrenin korunmas, iyile tirilmesi; k rsal ve Çevre ve Orman Bakanl n n Kurulu Kanunun 9. maddesi k bendi gere ince, Çevre ve Orman Bakanl, su kaynaklar n korumak ve kullanma planlar yapmak için bütüncül havza planlamas yapmakla görevlendirilmi tir. Ne proje bölgesinde, ne de ülkemizin ba ka havzalar nda böyle bir plan henüz yoktur. Havza planlamalar yap lmadan, bölgenin kaynak de erlerinin neler oldu unun tümü ile tespiti ve bu kaynaklar n nas l de erlendirilmesi halinde üstün kamu yarar n n olu aca plana ba lanmadan, sadece elektrik üretimi aç s ndan haz rlanm H.E.S. projelerinin yap lm olmas Bakanl n kurulu kanunu ile çeli mektedir. Çevre ve Orman Bakanl m z n 2007 y l nda yay nlanan Çevre Durum Raporunda belirlenen Türkiye Çevre Politikas n n ana hedefi, sürdürülebilir kalk nma ile birlikte çevrenin korunmas ve geli tirilmesi; Çevre politikas n n ana stratejisi, do al kaynaklar n yönetimi, 47

52 insan sa l ve do al dengenin korunmas art yla sürdürülebilir bir kalk nma sa lanmas ve gelecek nesiller için do al fiziksel ve sosyal bir çevrenin b rak lmas olarak belirlenmi tir. Ne var ki, planlanan H.E.S. projeleri proje alan nda do al dengeyi bozup, bütüncül olarak sürdürülebilirli i etkileyebileceklerdir. 6.5 Uluslararas düzenlemelerle çat malar Türkiyenin Avrupa Birli ine kat l m sürecinde Birli in her konudaki mevzuatlar n uygulamas ve kendine adapte etmesi gerekmektedir. Bu mevzuatlardan bir taneside su yönetiminde genel bir emsiye yönetmelik niteli inde olan Su Çerçeve Direktifi (SÇD-2000/60/EC)dir. SÇD, nehir havzalar ölçe inde havza yönetim planlar yap larak tüm su kütlelerinin kalite ve miktar aç s ndan mümkün oldu unca do al/bozulmam duruma getirilmesini gerektirmektedir. Su Çerçeve Direktifi havza baz nda yönetim planlamalar yap p varolan sucul ekosistemlerin kalite ve miktarlar n n iyi duruma getirilmesini gerektirmektedir. Ancak, SÇD baz durumlarda yeni su yap lar n n in aas na izin vermektedir (Madde 32). Ancak bu izin baz kat artlarla sa lanmaktad r: olumsuz etkilerin azalt lmas için tüm önlemler al nmal ; bu gereklilikler kamu yarar na olmal (örne in, ta k n kontrolü); yeni geli meler çevre koruma amaçl mevcut AB çevresel standartlar na ula may engellememelidir. Buna ek olarak, SÇD ile ili kili önemli bir direktif olan Habitat Direktifi (92/43/EEC) üye ülkelerin do al habitatlar n bozulmas n engellemesini ve belirlenmi alanlarda (Natura 2000 alanlar ) ya ayan türlerin rahats z edilmemelerini, yani bu alanlara zarar verici yap sal geli melerden korunmas n gerektirmektedir. Avrupanun Yaban Hayat ve Ya am Ortamlar n n Koruma Sözle mesi-bern Sözle mesi, CITES Sözle mesi (Nesli Tehlike Alt nda Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararas Ticaretine li kin Sözle me) gibi ulusal ve uluslararas sözle melerle koruma alt nda olan çe itli yabani hayata dair (su samuru, kurt, çakal, ay, çengel boynuzlu da keçisi) ya am alanlar n n söz konusu H.E.S. in aa tesisleri nedeni ile rahats z edilmesi sonucu söz konusu türlerin ortamdan uzakla mas veya türlerin azalmas na neden olundu undan, uluslararas hukuka ayk r l k meydana getirebileceltir. Aç lacak yollar, patlat lacak dinamitler, gece gündüz i makinalar ndan kaynaklanacak gürültü gibi nedenlerle bu türler ya am ve beslenme alanlar ndan uzakla mak zorunda kalabilecektir.

53 7. H.E.S.lerin Bilinen Etkileri ve Proje Alan nda Durum 7.1 Genel Etkiler n aat a amas ndaki çevresel etkiler genel olarak gürültü, toz, hava kirlili i, hafriyat ve in aat at klar, erozyon, i çilerden kaynakl at klar ve in aat için aç lacak yollar olarak özetlenebilir. Projelerin yap laca alanlar n do al alanlar n kalbinde yer ald göz önünde bulundurulursa, in aat a amas nda dinamit patlat lmas n n ve in aat makinalar ndan ç kan gürültülerin yaban hayat üstünde son derece olumsuz etkileri olaca tahmin edilebilir. Proje alan ndaki arazi yap s genellikle dik ve derin vadilerden olu maktad r. Bu alanlarda kanal, yol ve elektrik iletim hatlar yap m s ras nda arazinin e iminden dolay etki çok büyük olacak, çok fazla hafriyat olu mas, vadi taban na ve akarsu yata na zarar verecektir. 49

54 Tablo 6: Planlanan HESler için e im gruplar LET M KANALLARI VE CEBR BORU TES S ALANLARININ E M DURUMU DEGER ALAN HA % % 0-8 1,4 0,5 % ,1 0,8 % ,9 2,5 % ,2 24,8 % ,8 58,1 % 100-ve üzeri 37,2 13,4 TOPLAM 278,6 100 Tablo 7: Yusufelinde yap lmas planlanan baraj rezervuar alan e im gruplar S n flama Yusufeli Ha Baraj Rezervuar Alan Ha 0-8% 4053,7 675,5 8-16% 5009,2 325, % 23616,8 519, % 88501,6 856, % 95062,6 856,4 >100% 15474,7 343,9 TOPLAM ,6 3577,3 Projelerin in aat a amalar nda, özellikle tüneller ve kanallar n, yap mlar s ras nda çok büyük miktarda hafriyat aç a ç kacakt r. Proje tan t m dosyalar nda bunlar n in aat dolgu malzemesi olarak kullan laca belirtilmektedir. Ancak ç kacak malzemenin çoklu u göz önünde bulunduruldu unda ve proje alan n n oldukça dik vadilerden ve orman alanlar ndan olu tu u dü ünülür ise, artacak hafriyat n nas l ve nerede depolanaca n n önemli bir sorun te kil edece i görülmektedir. HES yap m nda ç kar lan çok miktardaki toprak-ta malzemesinin dere yataklar na dolduruldu u, özellikle Karadeniz de yap lan birçok HES projesinde gözlemlenmi tir. Proje sahas nda HES yap lmas planlanan dere yataklar n n darl ve e imli arazilerde yap lacak kaz çal malar ndaki kaz malzemesin çoklu u dikkate al n rsa, benzer bir durumla kar la lmas kaç n lmaz olacakt r. n aat a amas nda kald r lan bitki örtüsü, s yr lan üst toprak ve e im nedeniyle

55 erozyon derecesinde art olacakt r. Proje alan nda yüzey topra s olup genellikle 0,5 metreyi geçmemektedir. Bu durum özellikle bölgenin dik ve e imli yap s dü ünüldü ünde erozyon ve toprak kaymas riskini art racakt r. Bu nedenle in aat çal malar n n ard ndan, yüksek e imli, erozyon ve toprak kaymas potansiyelinin oldu u alanlarda gerekli önleyici tedbirler al nmal ve bu alanlar ortam uygun bir ekilde yeniden bitkilendirilmelidir. Ayr ca can suyu ad yla b rak lan az miktardaki su, dere boyunca yay lm olan ve kuvvetli ya larda suyun önünde bir set gibi duran bitki örtüsünün ya amas için yeterli olmayacak ve kuruma sonucu bu örtü ortadan kalkacakt r. Hafriyatla daralt lm ve üzerinden örtüsü uzakla t r lm dere yataklar, özellikle bahar aylar nda sellere kar korumas z kalacakt r. Farkl büyüklükteki su toplama yap lar (regülatörler) nehir üstüne oturtulmu bir baraj etkisi yaratacakt r. Büyük barajlara oranla su alt nda kalacak alan fazla büyük olmasa da, bu havuzlar akarsuyun bütünlü ünü bozacak, peyzajda de i ikliklere sebep olacakt r. Ayr ca akarsuyun do al ak ve ak miktar engellendi inden, suyun ta d oksijen miktar ile kimyasal yap s nda da de i iklikler orataya ç kacakt r. Bu durum, ortamdaki canl lar, özellikle ortam de i ikliklerine çok hassas olan alabal klar olumsuz yönde etkileyebilecektir. Suyun toplama kanallar yolu ile su iletim hatlar na transferi ile birlikte su alma noktas n n mansab nda su h z, su derinli i ve slak çevrede meydana gelebilecek de i iklikler sucul ekosistem aç s ndan çok önemlidir. Hidrobiyolojik parametrelerdeki en küçük de i iklik, sucul canl lar n ya am ko ullar n büyük oranda etkiler. Yap lan çe itli ara t rmalar sucul canl lar n su h z konusunda seçici davrand klar n göstermektedir. Ara t rmalar, su miktar ve zamanlamas n n akarsu ekosistemlerinde canl gruplar n n da l m n kontrol eden en önemli faktörlerden bir tanesi oldu unu göstermektedir (Power et al. 1995, Resh et al. 1988). Benzer ara t rmalarda, akarsu taban nda ya ayan (bentik) omurgas zlar n su h z, su derinli i ve taban kaymas gibi hidrolik parametrelerindeki de i imlerden etkilendikleri gözlemlenmi tir. Su h z, ask daki kat maddelerin boyutunu ve konsatrasyonunu da etkilemektedir. Akarsu taban n n ekillenmesinde su h z n n yine büyük önemi vard r. Sucul ekosistem için önemli olan çözünmü gazlar n (O 2 ve CO 2 ) ve besin maddelerinin transferinde su h z önemlidir. Su h z, ayr ca baz sucul türlerin solunum ve üreme faaliyetlerini de etkilemektedir (Allan et al. 1993). Sonuç olarak; su h z, derinli i, zamanlamas ve miktar ndaki 51

56 de i iklikler bir bütün olarak sucul ekosistemin ya am ko ullar n belirlemektedir. Bu parametrelerdeki en küçük de i iklik sucul canl lar n ya am ko ullar n etkileyecektir (Poff et al. 1997). Ayr ca, regülatörler bal klar n geçi lerini de engelleyeceklerdir. Ne proje tan t m dosyalar nda ne de Ç.E.D. raporlar nda bal k geçitleri, tipleri ve nas l yap lacaklar, bu geçitlerden ne kadar ve ne zaman su b rak laca gibi konulara yeterince de inilmemektedir. Oysa ki yap lacak bal k geçitlerinin özelliklerinin, ortamda ya ayan bal klar n cinslerine ve davran özelliklerine göre belirlenmesi gerekmektedir. Akarsular n taban yap s da sucul organizmalar için çok önemlidir. Su taban canl lar için beslenme, saklanma ve yumurtlama için uygun ko ullar sa lamaktad r. Akarsu yata n n kumlu, çak ll veya ta l olmas, burada ya ayan türlerin hem özelliklerini hem de yo unluklar n belirleyen faktörlerdendir. Özellikle alabal klar n beslenmesinde ve üremelerinde, taban yap s ve su derinli i çok önemlidir. Akarsuyun h z, debisi ve derinli inde meydana gelecek de i iklikler ise, taban yap s n do rudan etkileyecek de i iklikler olacakt r. Su toplama yap lar ndan elektrik üretimi amac yla su al nmas sonucunda akarsulardaki su miktarlar n n azalmas, do al olarak akarsuyun etraf n ve ona ba l olan ya am da do rudan etkileyecektir. Su miktar n n azalmas ile, suya ba l olan tüm ya am formlar, suyun etraf nda yaratt iklim ve neme ba l olan canl lar, suyun etkile im içinde bulundu u yeralt su durumu ve bu sulardan yaralanan insanlar ve insan faaliyetleri etkilenecektir. Su toplama yap lar ndan, elektrik üretilecek olan santrallere suyu ta yacak olan iletim hatlar aç k kanal, kapal boru veya tünel eklinde yap lmaktad r. Aç k iletim kanallar genel olarak yakla k 2 m derinlikte ve 2 m geni likte yap lmaktad rlar. Proje alan nda ya ayan hayvanlar n bu kanallar a arak geçebilmesi mümkün de ildir. Bu nedenle kanallar, habitat bölünmesine de sebep olacaklard r. H.E.S. projelerinin in aa edilece i su kaynaklar ndan al n p, elektrik üretiminden sonra b rak lacak olan suda ve kaynakta b rak lan cansuyunda ortaya ç kacak olan biyolojik, fiziksel ve kimyasal de i imler sucul ekosistem aç s ndan son derece önemlidir. Su s cakl veya oksijen miktar ndaki küçük de i imler sucul ya am ciddi ekilde etkilemektedir. Yusufeli ve Alt parmakta planlanan HES projeleri ile, kaynak derelerle birlikte toplam 233 km uzunlu unda dere etkilenecektir. ki yan ndaki alanlar ve ta k n alanlar yla birlikte, 1748 Ha dere yata, su rejimindeki de i iklikler nedeniyle etki alt nda olacakt r