Kamu Diplomasisinde İlişki İnşa Etme Söylemi

Transkript

1 Kamu Diplomasisinde İlişki İnşa Etme Söylemi Dr. Gaye Aslı Sancar * Gelişen iletişim teknolojileri ve Berlin Duvarının beraberinde getirdiği küreselleşmiş dünyada diplomatik ilişki ve iletişim biçiminin geleneksel hali günümüzde devletlerin dış politika amaçlarına ulaşmalarına yetmemektedir. Bu noktada kamu diplomasisi; küresel dünyanın yeni aktörleri olan sivil toplum örgütleri ve çok uluslu şirketlere ulaşan ve politikalarını destekleyen bir kamuoyu yaratılması için yabancı kanaat önderleriyle iletişime geçmeyi sağlayan yeni bir iletişim biçimi olarak karşımıza çıkmaktadır. Kamu diplomasisine atfedilen önem hiç kuşkusuz onun uluslararası kamuoyu oluşturma işlevinde yatmaktadır. Çalışmada öncelikle diplomaside kamuoyu oluşturma aracı olan yumuşak güç kavramına değinilecek ve kamu diplomasisinin kavramsal çerçevesine yer verilecektir. Kamu diplomasisinde ilişki inşa etme söylemi ele alınacak ve kamu diplomasisinin gerçek anlamda ilişki inşa etmeyi nasıl sağlayabileceği tartışılacaktır. Diplomaside Kamuoyu Oluşturma Aracı Olarak Yumuşak Güç Yabancı halklar ve kamuoyu ile iletişim kurulması elbette küreselleşme ile ortaya çıkmamıştır. Soğuk Savaş dönemi bu anlamda devletlerin yumuşak güçlerini kullanmalarının örneklerine yer vermiştir. Soğuk Savaş beraberinde Amerikan dış politikasına ve ABD ulusal çıkarlarına destek sağlayan denizaşırı bilgilendirme programlarını ve ABD ile eğitim ve değişim programları uygulanan ülkelerin vatandaşları arasındaki karşılıklı anlayışın teşvik edilmesini getirmiştir. Soğuk Savaş, kalplerin ve zihinlerin kazanılması sözünü kabul ettirmiştir 1. Berlin Duvarının yıkılması ile de kalplerin ve zihinlerin kazanılması hız kazanmıştır. Tiedeman, diplomasinin iletişim teknolojileriyle beraber paradigma değiştirdiğini ve yeni aktörlerin uluslararası ilişkilerde büyük rollere sahip olduğunu belirtmektedir 2. Dünyayı değiştiren küreselleşme beraberinde diplomasiye alternatif yeni ilişki biçimleri getirmiştir. Soğuk Savaşın * Galatasaray Üniversitesi İletişim Fakültesi Halkla İlişkiler Anabilim Dalı Araştırma Görevlisi 1 Joseph Duffey. How Globalisation Became U.S. Public Diplomacy at the End of the Cold War, Handbook of Public Diplomacy. Nancy Snow and Philip M. Taylor. (Eds.) New York, Routledge, 2009, s Anna Tiedeman. Branding America: An Examination of U. S. Public Diplomacy Efforts After Sebtember 11, Master Thesis., Advisor: Prof. Carolyn Gideon, Medford, Tufts University The Fletcher School of Law and Diplomacy, 2005, s. 8.

2 bitimiyle beraber sınırlar ortadan kaybolmuş ve gelişen iletişim teknolojileri, Soğuk Savaş ile beraber önemi anlaşılan yabancı halklarla iletişimin daha etkili gerçekleştirilmesine olanak sağlamıştır. Bununla beraber, diplomasi çok yönlü iletişime geçmiştir. Sadece devlet adamlarının ve görevlilerinin birbirleriyle ilişkisi olan klasik diplomasi anlayışı artık yerini kamuoyunun kazanılması ve Lippmann ın dediği gibi bireylerin zihinlerindeki resimlerin şekillendirilmesi 3 amacını taşıyan yeni bir anlayışa bırakmıştır. Devletlerarası ilişkilerde bireylerin zihinlerindeki resimlerin şekillendirilmesi devletlerin kamuoyunu oluşturmalarından geçmektedir. Kamuoyu, herhangi bir alandaki kişisel kanaatlerin toplamını açıklamak için kullanılan bir kavram olarak kitle kanaati ile eş anlamlıdır 4 ve konuyla ilgili kişilerin görüşlerinin toplamıdır 5. Lippmann a göre kamuoyu analizinin olay sahnesi, insanın bu sahne hakkında zihinlerindeki resme göre sahneye verdiği cevap çerçevesinde incelenmelidir ve onların arasında aktörlerin deneyimlerine dayalı bir oyun oynanmaktadır 6. Halkla ilişkiler biliminin ortaya çıkışının temelinde de yatan amaç olarak kamuoyunu oluşturmak Joseph Nye ın deyimiyle hükümetin yumuşak gücü ne bağlıdır. Yumuşak güç ise, bir devletin sahip olduğu teknolojik, eğitim, kültürel ve sosyal değerlerinden meydana gelmektedir. Nye sert güç ve yumuşak güç sınıflamasında istenilen sonucu elde etmek için bir anlamda amaca ulaşırken uygulanan yolun ne olduğunu açıklamaktadır: Polis gücü, finansal güç ve işe alma-işten kovma yeteneği diğerlerinin duruşlarını değiştirmek için kullanılabilen sert güç örnekleridir. Sert güç rüşvetlere ve tehditlere yaslanır. Ancak bazen bazıları bu sonuca gündemi belirleyerek ve diğerlerini etkileyerek, tehditsiz ya da bedelsiz sahip olurlar. Bu yumuşak güçtür. Yumuşak güç diğerlerinin tercihlerinin de sizin istediklerinizle aynı olmasını sağlama yeteneğine yaslanır 7. Temeli, Nye ın yumuşak güç kavramında yatan kamu diplomasisi, yabancı halkları zor kullanmadan ikna etmeyi amaç edinmiştir. Nye a göre; barışı kazanmak savaşı kazanmaktan 3 Walter Lippmann. Public Opinion. Third Edition, New York, Free Press Paperbacks, 1997, s Arsev Bektaş. Kamuoyu, İletişim ve Demokrasi. 2. Basım İstanbul, Bağlam Yayınları, 2000, s Dennis L. Wilcox ve Glen T. Cameron. Public Relations Strategies and Tactics. 8. Basım, Boston, Allyn and Bacon, 2006, s Walter Lippmann. Public Opinion. Third Edition, New York, Free Press Paperbacks, 1997, s Joseph S. Nye.The Powers to Lead. New York, Oxford University Press, 2008, s. 29.

3 zordur ve de yumuşak güç barışı kazanmakta temeldir 8. Görüldüğü gibi kamu diplomasisi yumuşak gücün uygulamaya dönüşmüş halidir. Kamu Diplomasisi Kavramı Kamu diplomasisi kavramı ilk kez ABD deki Tufts Üniversitesi Fletcher Hukuk ve Diplomasi Okulu Dekanı Edmund Gullion tarafından 1965 yılında kullanılmıştır. Kamu diplomasisi, aynı üniversitenin Edward Murrow Kamu Diplomasisi Merkezi nin ilk zamanlarında yayınlanan bir broşürde şu şekilde tanımlanmıştır 9 : Kamu diplomasisi, dış politikaların düzenlenmesi ve yürütülmesi üzerindeki kamu tutumlarının etkilenmesi ele almaktadır. Geleneksel diplomasinin ötesindeki uluslararası ilişkiler boyutlarını, hükümetlerin diğer devletlerdeki kamuoyunu oluşturmalarını, özel grupların etkileşimini ve bir devletin ve bunların birbiriyle olan ilgi alanlarını, Dışişleri raporlarını ve bunların politikaya etkisini, işi iletişim olanlarla diplomatlarla ve dış temsilciler arasındaki iletişimi ve de kültürlerarası iletişim sürecini kapsamaktadır. Yukarıda görüldüğü gibi kamu diplomasisinin iletişim kavramından ayrı düşünülmesi söz konusu değildir. Dolayısıyla bu ilk tanımlama konunun iletişim boyutuna yer vermesi bakımından öngörülü bir tanımlamadır. Kamu diplomasisi, devletin dış politika amaçları nezdinde olumlu algılama ve itibarın yaratılıp yönetilmesini gerektiren bir iletişim biçimidir. Bu iletişim biçiminin hedef kitlesi de yabancı halklar, kamuoyu ve kamuoyu önderleridir. Kamu diplomasisi bir hükümetin ulusal amaçlarının ve güncel politikalarının olduğu kadar ulusunun fikir ve ideallerinin, kuruluşlarının ve kültürünün yabancı halklarca anlaşılması amacıyla gerçekleştirilen iletişim sürecidir 10. Kamu diplomasisinde devlet politikalarının dışında ulusun fikir ve ideallerinin de yabancı halklarca tanınmasının sağlanması, onun kültürlerarası diyaloğu gerçekleştirebilecek potansiyele sahip olduğunu açıklamaktadır. Kamu diplomasisi aktivitelerini hükümetin sponsor olduğu aktiviteler olarak tanımlayanlar da bulunmaktadır. Osgood ve Etheridge e göre kamu diplomasisi sponsorun 8 Joseph S. Nye. Soft Power. New York, Public Affairs, 2004, s.xıı. 9 The Edward Murrow Center of Public Diplomacy. What is Public Diplomacy?. Erişim: 3 Ağustos Hans N. Tuch. Communicating with the World: U.S. Public Diplomacy Overseas. 2. Basım, New York, St Martin s Press 1993, s. 3

4 gerçekleşmesini istediği jeopolitik amaçlara ulaşılması için kamuoyunu üretmesidir. Yine onlara göre bazı açılardan kamu diplomasisi bir ulusun dış politikasına hizmet eden propaganda olarak tanımlanmaktadır 11. Görüldüğü gibi kamu diplomasisi onu uygulayanların çıkarlarına yönelik tanımlamalarla da açıklanmaktadır. Riordan a göre; kamu diplomasisi ve hatta diplomasi giderek fikirlerle ve değerlerle ilgili olacaktır 12. Kamu diplomasisinin giderek değerlere ve fikirlere yönelmesi de onun neden geleneksel ve XXI. yüzyıl kamu diplomasisi olarak ayrıldığını açıklamaktadır. Geleneksel kamu diplomasisi hükümetlerin küresel kamulara hitap etmesiyle ilgili olup bilgilendirme, etkileme ve bahsedilen kamuların ulusal amaç ve dış politikalara dâhil edilmesi çabalarından meydana gelmektedir 13. Geleneksel diplomasi ile kamu diplomasisinin temel ayrımı eskisinin devletlerin temsilcileri ya da uluslararası aktörler arasındaki ilişkilerle ilgili olması buna rağmen sonrakinin yabancı toplumlardaki genel kamu ve daha özelde resmi olmayan gruplar, örgütler ve bireylerle ilgili olmasıdır 14. Elbette bu ikisi arasındaki tek ayrım bu değildir. XXI. yüzyıl kamu diplomasisi ilişkilerin yönetilmesi üzerine kuruludur. Kamu Diplomasisi Aracılığıyla İlişki Yönetimi Kamu diplomasisinde ilişki yönetimi kavramı daha çok onun yeni tanımlamalarında yer almaktadır. Yun, kamu diplomasisinde ilişki yönetimini halkla ilişkilerin mükemmellik teorisiyle birlikte düşünmekte, bu anlamda kamu diplomasisi ile mükemmel halkla ilişkiler teorisi arasındaki bağlantıyı kurmaktadır. "Kamularla ilişkiler, itibar ve imajdan daha çok halkla ilişkilerde mükemmellik etkilerinin en iyi göstergesini sağlamaktadır. İlişki kavramı, kuruluşlar ve yabancı hükümetlerle birinci elden deneyimi barındıran kamularla ilgilidir. Tam tersine, imaj ve itibar kavramları daha az özeldir ve de kitlelere ikinci el deneyimlerle bağlanmaktadır. Bu nedenle gelecekte araştırmaların odak noktaları hükümetlerin kongre üyeleri, gazeteciler ve 11 Kenneth Osgood ve Brian C. Etheridge. The New International History, United States and Public Diplomacy: New Directions in Cultural and International History. Kenneth Osgood ve Brian C. Etheridge. (Eds.) Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2010, ss Shaun Riordan Dialogue-based Public Diplomacy. A New Foreign Policy Paradigm?, Jan Melissen, (Ed.) The New Public Diplomacy Soft Power in International Relations. Second Edition, New York: Palgrave Macmillan, 2007, s Nancy Snow. Rethinking Public Diplomacy, Handbook of Public Diplomacy. Nancy Snow and Philip M. Taylor. (Eds.) New York, Routledge, 2009, s Jan Melissen. The New Public Diplomacy: Between Theory and Practice. The New Public Diplomacy: Soft Power in International Relations. Jan Melissen, (Ed.), Second Edition. New York: Palgrave Macmillan, 2007, s. 5.

5 kanaat önderleri özel ve stratejik yabancı kamularla ilişkileri olacaktır 15. Görüldüğü üzere kamu diplomasisi aracılığıyla devletlerin yabancı kamu olarak stratejik öneme sahip kişilerle ilişki yönetimini gerçekleştirmesi; politikalarına destek aranmasında avantajlar kazanmasını sağlayabilmektedir. Yun un açıklaması kamu diplomasisi ve halkla ilişkilerin kavramsal olarak geçirdikleri değişim sürecini ortaya koymakta, her ikisinin de gerçekleştirdiği rıza üretiminin nasıl yeni isimler aldığını kanıtlamaktadır. Szondi, kamu diplomasisinin boyutlarını ele aldığı çalışmasında onun amaçlarından birinin ilişki inşa etmek olduğunu açıklamaktadır 16. Ona göre, kamu diplomasisinin; durum, iletişimin amacı, güç ve zaman olmak üzere dört farklı boyutu vardır. Kamu diplomasisinin durum boyutu; kamu diplomasisinde iletişimin meydana geldiği koşul olarak savaş veya barış durumlarından herhangi biridir. İkinci olarak iletişimin amacı, tek yönlü ikna ya da ilişki inşa eden iki yönlü iletişimi oluşturmak olarak açıklanmıştır. Üçüncü boyut olarak güç ile istenilen çıktıların alınması sağlanmaktadır. Son olarak dördüncü boyut olarak zaman, kamu diplomasisi uygulamalarının kısa, orta vadeli ya da uzun vadeli olmasını açıklamaktadır. 15 Seong-Hun Yun. Toward Public Relations Theory Based Study of Public Diplomacy: Testing the Applicability of the Excellence Study. Journal of Public Relations Research 18, No:4, 2006, s.309 dan aktaran Snow. a.g.e., s Gyorgy Szondi. Public Diplomacy and Nation Branding: Conceptual Similarities and Differences. Discussion Papers in Diplomacy, Netherlands Institute of International Relations Clingendael, No:112, Netherleands, s. 8.

6 Şekil 1: Kamu Diplomasisi Boyutları Kaynak: Gyorgy Szondi. Public Diplomacy and Nation Branding: Conceptual Similarities and Differences. Discussion Papers in Diplomacy, Netherlands Institute of International Relations Clingendael, No:112, Netherleands, 2008, s.8. Szondi nin belirlemiş olduğu yukarıdaki kamu diplomasisi boyutlarına bakacak olursak; en ideal kamu diplomasisi durumunun barış zamanında yumuşak gücü ortaya çıkarmak için uzun zamana yayılmış ilişki inşa etmek olduğu karşımıza çıkmaktadır. Yukarıdaki şekle göre Szondi kamu diplomasisinde sadece iknaya dayalı bir iletişim biçiminin ilişki inşa etmeye yetmeyeceğine dikkat çekmektedir. Szondi nin dört boyut sınıflandırmasında dikkat çeken bir diğer nokta, çıkan iletişimin amacı nın iki yönlülüğüdür. Kamu diplomasisinin gerçekleştirdiği iletişim biçiminde onu uygulayan ve uygulamaya maruz kalan tarafın her zaman eşit şansa sahip olmadığı bir gerçektir. Örneğin onu savaş sırasında kullanan bir devlet, hedef kitlesi olan halka da kamu diplomasisi uygulamaları için fırsat vermemektedir. Nitekim kamu diplomasisinin savaş zamanında uygulandığı durumlarda ilişki inşa etmek sadece bir söylemden ibarettir. Kamu diplomasisinin ilişki inşa etme boyutundan bahseden bir diğer çalışma İngiltere de hükümetten bağımsız düşünce kuruluşu olan Foregin Policy Center (Dış Politika Merkezi) Müdürü Mark Leonard ve diğerleri nin üç boyutlu kamu diplomasisi modelidir. Çalışmada kamu diplomasisinin amaçları siyasi ve askeri, ekonomik, ve sosyal kültürel olarak üçe ayrılmıştır. Kamu diplomasisinin saatler ve günlerle ölçülen reaktif, haftalar ve aylarla

7 ölçülen proaktif ve yıllarla ölçülen ilişki inşa etme boyutları sırasıyla haber yönetimi, stratejik iletişim ve ilişki inşa etme deyimleriyle isimlendirilmiştir 17. Görüldüğü gibi sınıflandırmanın temelinde iletişim sürecinin zaman aralığı belirleyici faktördür ve de kamu diplomasisinin ilişki inşa edebilmesi için yıllar boyunca sürmesi gerekmektedir. En uzun zaman dilimine yayılan ilişki inşa etme; anahtar bireylerle değişim programları, eğitimler, seminerler konferanslar aracılığıyla gerçek ve sanal ağlar inşa etmeyi amaçlamaktadır 18. Washington daki Amerikan Üniversitesi Öğretim Üyesi Rhonda Zaharna, da kamu diplomasisinin ilişki inşa etme rolüne dikkat çekmiştir. Zaharna, kamu diplomasisi inisiyatiflerini iki iletişim modeli ile sınıflandırmakta; ona siyasi amaçları ilerletmek için mesajların tasarımını ve dağıtımını gerçekleştiren bilgi iletme, propaganda ve algı yönetme aracı olarak enformasyonel çerçeveden ve de siyasi amaçları ilerletmek için sosyal yapıların inşa edilmesini sağlayan ilişkisel çerçeveden bakmaktadır 19. Bilgi transferinde birincil öneme sahip enformasyonel çerçevede mesaj, kitle iletişim araçlarıyla verilmekte ve araştırmalar enformasyon transfer ağındaki bireysel öğelere odaklanmaktadır. İletişim aracı olarak kişilerarası iletişimi benimseyen ilişkisel çerçeve de ise, ilişki inşa etmeye odaklanarak iletişim sorunlarını çözecek sosyal yapıların elde bulundurulacağı öngörülmektedir. Zaharna ya göre; kişilerarası iletişim, ilişkilerin inşa edilmesinde ve sürdürülmesinde en etkili araçtır 20. İlişkisel çerçevede karşılıklılık ve güven inşa etmek esastır. Siyasi sponsor ile kamu arasındaki etkileşim geniştir. Hedef kitle olarak kamu sürece aktif olarak katılmakta ve sosyal paydaş olarak görülmektedir. İlişkisel çerçeve etkileşimli iletişim araçlarını yerleştirmeyi amaç edinmiştir 21. Sınıflamalardan da görüldüğü gibi kamu diplomasisinde ilişkinin nasıl inşa edileceği çoğunlukla muallakta kalmış, onun yönünü belirleyenler bu yönde izleyeceği stratejileri açıkça belirtmemişlerdir. Kamu diplomasisinin izleyeceği yol hakkında ip uçları veren diğer modeller bulunsa da bu modeller ilişki söylemine yer vermediğinden dolayı çalışmamızda yer almamıştır. Sonuç olarak modellerde yer alan ilişki inşa etme söylemi kamu diplomasisi uygulayıcılarının faaliyetlerinde genişçe yer alamamakta, ilişki yönetimi söylemden eyleme dönüşememektedir. 17 Mark Leonard, Catherine Stead ve Conrad Smewing. Public Diplomacy. London, The Foreign Policy Centre, 2002, ss A.g.e., ss Rhonda Zaharna. Mapping out a Spectrum of Public Diplomacy Initiatives, Handbook of Public Diplomacy. Nancy Snow and Philip M. Taylor. (Eds.) New York, Routledge, 2009, s Rhonda Zaharna. Battles to Bridges. New York, Palgrave Macmillan, 2010, ss Zaharna, Mapping out a Spectrum of Public Diplomacy Initiatives., s. 92.

8 SONUÇ Kamu diplomasisinin karşılıklı anlayış ve işbirliği amaçlarında olduğu gibi ilişki inşa etme söyleminin de eyleme dönüşmemesi onun asıl amacının gerçekleştirilen kamu diplomasisi faaliyetinin iki yönlü olduğu intibasını yaratmak olduğunu ortaya koymaktadır. İlişki inşa etme söyleminin kamu diplomasisi uygulamalarında eyleme dönüşmesi onu ancak barış döneminde uygulayan devletlerde mümkün gözükmektedir. Kamu diplomasisinin savaş zamanında uygulanması, onun tek yönlü olacağının ve monoloğu benimseyeceğinin açık bir göstergesidir. Nitekim savaş zamanında kamu diplomasisi uygulayanlar başvurdukları bu yöntemi çıkarlarının sürdürülebilirliği için kullanacaklardır. İşte bu noktada dış politika sorunlarını barışçıl yöntemlerle çözmek isteyen devletlerin kamu diplomasisinin ilişki inşa etme işlevini kendi fırsatları olarak görmesi, gerçek anlamda geliştirilen diyaloğu ve inşa edilen kültürlerarası ilişkileri beraberinde getirecektir. Yine kamu diplomasisi uygulamalarının etkisi onların farklı hedef kitlelere farklı strateji ve mesajlar ile doğru orantılı olacaktır. Kamuoyunu oluşturma aracı olarak kamu diplomasisi bunun bir üst seviyesi olan ilişki yönetimini de farklı araçlarla gerçekleştirecektir. Bu anlamda kamu diplomasisinde ilişki yönetimi, kullanılacak kültürel diplomasi, inanç diplomasisi ve yurttaş diplomasisi gibi araçlarla sağlanacaktır. Bir ülkenin sahip olduğu ulusal markalar da ilişki yönetimi için gerekli olan ilk adımı atacak, bu markaların tüketicileri markanın menşe ülkesine de sempati ile yaklaşacaktır. Bir diğer araç olarak uluslararası kültür, sanat ve spor etkinlikleri ise kamu diplomasisini uygulayan devlet hakkında orta vadede olumlu algılamalar oluşturulmasına katkıda bulunacaktır. Sonuç olarak bu gibi ortamlarla yan yana gelen bireylerin ve halkların varlığı ve sayıca çokluğu kamu diplomasisinde giderek devletleri kaynak olmaktan çıkararak halklardan halklara iletişimi mümkün kılacaktır. Kamu diplomasisinde karşı tarafı dinlemek, sorunlarını anlamak ve sorunlara çözüm getirmek ve yeni köprüler inşa etmek ortak olarak yaratılan dinleme ve paylaşma alanlarından geçecektir. Son olarak her iki tarafa eşit dinleme ve paylaşma şansı verilmesi kamu diplomasisini adil ve çift yönlü kılacaktır.

9 KAYNAKÇA Bektaş, Arsev. Kamuoyu, İletişim ve Demokrasi. 2. Basım İstanbul: Bağlam Yayınları, Leonard, Mark., Stead, Catherine., and Smewing, Conrad. Public Diplomacy. London, The Foreign Policy Center, Lippmann, Walter. Public Opinion. Third Edition, New York, Free Press Paperbacks, Melissen, Jan.(Ed.) The New Public Diplomacy: Soft Power in International Relations. Second Edition. New York: Palgrave Macmillan, Nye, S. Joseph. The Powers to Lead. Oxford, Oxford University Press, Nye, S. Joseph. Soft Power. Public Affairs, Osgood, Kenneth. ve Etheridge, C. Brian. (Eds.), United States and Public Diplomacy: New Directions in Cultural and International History. Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, Snow, Nancy and Taylor, M. Philip. (Eds.), Handbook of Public Diplomacy. New York: Routledge, Szondi, Gyorgy. Public Diplomacy and Nation Branding: Conceptual Similarities and Differences, Discussion Papers in Diplomacy. Netherlands Institute of International Relations Clingendael, No:112, Netherlands, The Edward Murrow Center of Public Diplomacy. What is Public Diplomacy?. Erişim: 3 Ağustos Tiedeman, Anna. Branding America: An Examination of U. S. Public Diplomacy Efforts After Sebtember 11, Master Thesis., Advisor: Prof. Carolyn Gideon, Medford, Tufts University The Fletcher School of Law and Diplomacy, Tuch, Hans. Communicating With the World: U.S. Public Diplomacy Overseas. 2. Basım New York St Martin s Press, Wilcox, Dennis L.ve Cameron, Glen T. Public Relations Strategies and Tactics. 8. Basım, Boston, Allyn and Bacon, Zaharna, Rhonda S. Battles to Bridges. New York, Palgrave Macmillan, 2010.