Dinler Tarihi Araştırmaları-II DİNLER TARİHİ DERNEÖİ YA YINLARI/2. (Sempozyum: Kasım 1998, Konya) ANKARA

Transkript

1 DİNLER TARİHİ DERNEÖİ YA YINLARI/2 Dinler Tarihi Araştırmaları-II (Sempozyum: Kasım 1998, Konya). Türkiye Diyanet Vakfı Islam Araştırmaları Merkezi Kütüphanesi Dem. No: Tas. No: ANKARA 2000

2 MONOFİZİT KİLİSELERiNDE DİN ANLAYlŞI (KIPTİ KİLİSESi ÖRNEGİ) Prof Dr. Mustafa ERDEM' Hz. İsa merkezli Hıristiyanlık, günümüzde 1.5 milyara ulaşan sayısıyla dünyanın çeşitli yerlerine yayılmıştır. İki bin yıllık tarihi süreçte, hali hazır konumuna ulaşıncaya kadar çeşitli siyasal, sosyal ve teolojik problemlerle karşılaşmıştır. Hıristiyan tabiri, ilk defa Antakya'da ve Hz. İsa'dan yaklaşık yıl kadar sonra kullanılmaya başlamıştır. İncillerde bulunmayan bu tabir bugün geniş bir kitlenin dini inancının adı olarak kullanılmakla birlikte, zaman zaman Hıristiyan mezhep isimleri onun yerine kullanılmaktadır. Bu nedenle birleştirici, bütünleştirici olma özelliği kısmen yok olmuş, kijiselere dayalı veya bölgesel dini inanışların temsilcilerinin kullandığı isimler Hıristiyan tabirinin önüne geçmiştir. Kıptl kaynaklarına göre İskenderiye Kilisesi, M.S. 40 yıllarında İskenderiye'ye gelen Markos tarafından kurulmuştur. Kıpti Kilisesinin son patriklerinden olan Şunnude, Hıristiyanlık tarihinde ilk Kilise'nin Kudüs'te kurulduğunu, Mısır Kilisesi'nin ise Afrika'da ilk olduğunu belirtmekte ve bunu "Afrika Kiliselerinin Anası" olarak nitelemektedir. Hatta ona göre, dünya kiliseleri içinde ilahiyat eğitiminin yapıldığı en eski kilise İskenderiye Kilisesi' dir. Batılı bilim adamları ise İncil'in Mısır'a giriş tarihinin bilinmediğini ileri sürerek Kıptilerin iddialarını reddetmektedir. Kıpti Kilisesi'nin daha doğrusu Mısır'daki Hıristiyanlığın ilk yılları hakkında ciddi bilgiler yoktur. Orada Kilisenin ilk teşkilinin Demetrius ( ) zamanında olduğu kabul edilmektedir. Hıristiyanlığın ilk asırlarında Kıptiler Hıristiyanlarca Kanonik sayılan İncillerin yanında "İbranilere göre İncil", "Mısırlılara Göre İncil" nüshalarını da muhafaza etmiştir. Bunlar lll. asırcia ortadan kalkmıştır. Demetrius'un zamanında kısmen teşkilatianma fırsatı bulan Hıristiyanlar Severus (202) ve Desius (250) zamanında büyük haskılara maruz kalmış ve Ankara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dinler Tarihi Anabilim Dalı Öğretim Üyesi. 89

3 bu baskılar Dexletien ( ) zamanında zirveye çıkmıştır. Bu baskı dönemlerinde İskenderiyeli Clement ( ) Origen'e ( ) ve talebesi Denys tarafından bazı fikir hareketleri geliştirilmiştir. 313 tarihinden itibaren Kıptiler teşkilatlanmaya başlamış, Ayin dili Yunanca'dan Kıptice'ye dönmüş, Hıristiyanlık Mısır'da yayılarak Halk Kıpti ismini almıştır. Başlangıçtan itibaren bir sır dini olarak kapalı devre ve resmi otorite karşısında illegal yollardan varlık mücadelesi veren Hıristiyanlık 313 milan fermanından sonra hürriyete kavuşmuştur. Bu süreçte din adına çeşitli din ve toplumların etkisiyle farklı anlayış ve görünüm kazanmıştır. Devlet olarak tebaanın problemlerini asgari düzeye indirmeyi hedefleyen resmi otorite, farklı dini tezahürlerle bunalan Hıristiyanların içinde bulundukları sıkıntıları giderme arzusu eklenince ilk genel konsil olarak nitelenen İznik Konsili (325) toplanmıştır. Teolojik konulardaki görüş ayrılıklarını gidermeye yönelik bir organizasyon olarak tertiplenen bu konsil maksadının tersine iç çekişmelerin daha da artmasına sebep olmuş ve bunu ileri tarihlerde başkaları izlemiştir. İznik Konsili'nde alınan karar konsil üyelerinin büyük çoğunluğunu tatmin etmemiştir. İmparator Konstantin'in desteğiyle alınan bu kararın tepkileri uzun süre devam etmiştir. Testis'in Hıristiyanlık içindeki yeri ve özellikle İsa'nın insani tabiatıyla Testis'te nasıl bir büfünleşme sağlayabileceği şiddetli çatışmalara sebep olmuştur. Ariusçular ruhsuz bir bedene büründüğünü söyleyerek Oğul'un tanrısallığını inkar etmişler; buna karşılık İskenderiye ekolü; O'nun tam olarak bedenleşmesinden sonra, iki tabiatın tam olarak birleştiğini belirterek İsa'nın tanrısal tabiatı üzerinde ısrar etmiştir. Antakya ekolü ilahiyatçılarından Diodore ve Theodore Meryem ile ilgili inançlarından dolayı İsa'nın annesidir. Onlara göre Meryem, Tanrının değil İsa'nın beşeri tabiatı üzerinde ısrar etmişlerdir. Onlara göre Meryem, Tanrının değil İsa'nın annesidir. İstanbul piskoposu Nestorius da bu görüşü benimseyerek Antakya ekolünü desteklemiştir. İskenderiyeli Cyrille, bu yeni akım Ortodoks Katelik imanına bir darbe ve kilise hiyerarşisinde İskenderiye'ye karşı Antakya'nın bir zaferi olarak gördüğü için karşı çıkmıştır. Cyrille'e göre ilahi yönden insani yönü, insani yönden de kelimei ayırmak mümkün değildir. Bu durum tefsiri yapılamayan bir birlikteliktir. İsa; biri diğerine karışmayan ve biri diğerini yok etmeyen iki tabiattan meydana gelmiş, iki şeyin bir arada toplandığı garip bir birlikteliktil İmparator II. Theodore'in isteğiyle Cyrille'in tertipiediği 90

4 Efes Konsilinde (431), İsa'nın insaniyet konusunu, kelimenin (verbe) tanrısal uknumu olarak belirtmek için Meryem "Theotokos" (Tanrının Annesi) ilan edilmiştir. Böylece Katalik iman, İsa'nın tek kişilikli; iki tabiatlı olduğu şeklinde tespit edilerek İstanbul Piskoposu Nestorius mahkum edilmiştir. Efes Konsili, İskenderiye'nin İstanbul ve Antakya üzerindeki zaferini sembolize etmektedir. Bu konsilden sonra Mısır piskoposlarının prestiji yükselmiştir. İskenderiye ilahiyatçıları, Antakya ekolü ile olan mücadelelerini çok ileriye götürmüş, bedenleşmiş oğul'un ilahi tabiatı üzerinde fazlaca durmuşlardır. Bu arada İsa'nın insani tabiatı yutulmuş, O, Allah'ın oğlu ve ilahi tabiatlı olarak düşünülmüştür. İşte bu dönemde, İsa'nın biricik tabiatı doktrinini savunan Monofizitlik Mısır'da çabucak popüler hale gelmiştir. Bu yeni fikri akım, İskenderiye ilahiyatçıları üzerinde, Antakya ilahiyatçılarından çok Yunan Felsefesinin etkili olduğunu göstermektedir. Ayrıca İsa'nın tanrılaştıniması için kişisel ahlaki bir disipliningerekli olduğunu savunan Yeni Eflatuncu felsefenin ve Eski Mısır inanışının bir gereği olan, krallara tanrısal karakter veren antik paganizmin, Monofizitlik üzerinde etkili olduğu düşünülmektedir. Hıristiyan dünyasındaki bu iç teolojik çekişmelerin büyüyerek devam etmesi üzerine 451 'de Kadıköy konsili toplanmıştır. Bu Konsilde Hıristiyan imanı "Hepimiz ittifakla bir tek oğul ve biricik İsa'yı kabul ediyoruz. Ye yine İsa'da tek bir tabiatileri sürenler bu iman formülüne karşı çıkmış ve onu O'nun bir tek şahısta birleşmiş iki tabiatını kabul ediyoruz. Bu tabiatlar kendi aralarında birleşmemiş, bölünmemiş, ayrılmamış ve değişikliğe uğramamıştır;'. bid'at olarak nitelemişlerdir. Onlar şöyle bir iman formülü geliştirmişler: "Amin, Amin, Amin, inanıyorum ve son nefesime kadar ikrar ediyorum ki, bu hayat veren tabiat, annemiz ve hepimizin hanımefendisi, İsa'nın annesi Mübarek Meryem'den olma, Kurtarıcımız İsa Mesih'tir. Tanrı onu karışma, bozulma ve değişme olmaksızın ilahi yönüyle bir tabiat yapmıştır. inanıyorum ki, onun ilahiliği bir an, bir göz açıp kapama müddeti kadar bile insani yönünden ayrılmamıştır". Dini ve milli duygular Kadıköy Konsili'nde alınan kararlara muhalefet edilmesinde etkili olmuştur. Çünkü bu konsilde, Roma'nın yanında İstanbul Patrikliği de belli imtiyazlar elde etmiş, sadece dünya kiliseleri hiyerarşisi içe- 91

5 risinde İskenderiye'nin yeri iptal edilmiştir. imparatorluk ve Doğu Kilisesi içinde İstanbul'un üstünlük kazanmasına kızan Kıptiler, Monofizitliği milli bir din olarak telakki etmiş, Kadıköy Konsili taraftarlarını "Melkitler", yani imparator taraftarı olarak adlandırmışlardır. Kadıköy Konsili sonrası, Merkezi iktidarın seçim ve değerlendirmeleri sebebiyle, Monofizitlikten Ortodoksluğa geçen piskopos merkezlerinin değişkenliğiyle özelleşen kavgalar çoğalmıştır. Piskoposların bu değişikliğine bir son vermek için Jüstinyen bütün Monofizit piskoposları toplatmış, onları manastırlara hapsetmiş, köklü bir çözüm arayışı içine girmiştir. Bu durum İmparator Theododora zamanında Monofizit silsilenin yenilenmesine (542) kadar devam etmiştir. İşte bu tarihte, Ortodoks hiyerarşisinin yanında Suriye'deki Yakubi Kilisesi şeklinde bağımsız Monofizit Kıpti Kilisesi'nden bahsedilebilir. Kıpti Kilisesi'nin kurum olarak başlangıç tarihini tespit etmek oldukça güçtür. Kıpti yazarlar bunu Markos'a kadar geri götürürken, Batılı kaynaklar bunun imkansızlığı konusunda ısrar etmektedir. Kıptilere yapılan baskılarda din faktörü göz önüne alındığında, din olarak Hıristiyanlığın, ilk dönemlerinde Mısır'a girdiği düşünülebilir. Ancak canını korumaktan aciz olan Kıptilerin kurum ve kurallarıyla kiliselerini ayakta tutmaları tartışılabilir. Kıptiler, Kadıköy Konsili öncesi koydukları kesin tavır neticesi inanç esasları ve İsa hakkındaki imanlarını büyük ölçüde netleştirmişlerdir. Bu Konsil sonrasinda Kıptiler, Hıristiyan dünyasının Doğu Kiliseleri arasında yer almış, Monofizit inanca sahip özerk bir kilise olmuştur. Onlar Hıristiyanlık öncesi inançlarının da etkisiyle İsa'da ilahi ve insani iki tabiatın tam olarak birleştiğine inanmışlardır. Kıptiler, bu inançlarını her türlü çile ve tecrübe ile Ortaçağ boyunca ve İslamın Mısır'a girişinden önce, Hıristiyan olmayan efendileri ve Hıristiyan olup da aynı görüşü paylaşmayan dindaşlarından gördükleri baskı ve zulme rağmen devam ettirmişlerdir. Onların bu inancı, çeşitli esinti ve çalkantılarda doğmuş ve kendini sağlamlaştırarak korumuştur. Kıptiler Arasmda Din Hıristiyanlık, ilk yıllarında Yunanlılar ve o kültür ortamında yetişenleri hedef olarak seçmiştir. Fakat daha sonraki yıllarda, mistisizm ve zahitliğe doğru bir eğilim başgöstermiştir. Onlar önceleri dünyayı tam olarak terketmeden günlük işleriyle meşgul olmuşlar, ibadetlerini yapmışlardır. 92

6 Bunun yanında evlilikten uzak kalarak kendilerini ibadete veren, hasta ve yoksullarla meşgul olan olmuştur. Zamanla züht hayatına ağırlık veren kitle, kısmen de olsa, Mısır Kilisesi üzerinde etkili olmuştur. Bu akım muhtemelen, Platoncu ve Pythagorcu filozoflar kanalıyla Yunanlılar tarafından Mısır'a gelmiş ve yerli Mısır Dini'ni etkilemiştir. Ayrıca devamlı baskı, zulüm ve işkenlere maruz kalan Kıptilere, dünya cehennem olmuş ve ilk Hıristiyanlar gözden uzak yerlerde inziva yoluyla dini değerlerini yaşatmayı amaçlamışlardır. Mısır'da züht hayatını gerçekten yaşayanların ilki olarak 250 Decian takibatından çöle kaçan Paul bilinmekle birlikte züht hayatının kurucusu olarak An tony ( ) kabul edilmektedir. Onun bu hayatı tercih edişinde kilisede dinlediği Matta ineili'ndeki "İsa ona dedi: Eğer kamil olmak istersen, git, nen varsa sat ve fakiriere ver, göklerde hazinen olacaktır. Ve gel benim ardımca yürü". (19/21). Antony, Kıptiler arasında yaygın olan paganist uygulamalardan nefret etmiş, cenazelerin mumyalanmamasını tavsiye etmiştir. Onun teşkilatiandırdığı keşişler, bedence eziyet ve işkence ederek ruhları korumayı gaye edinen bir hayat tarzı benimsemiştir. Bu münzeviler kendilerini Kutsal Kitabı okumaya ve ibadete adamış tam bir perhiz ve çok sert bir oruca da karar vermişlerdir. Antony'nin miras bıraktığı Manastır hayatı idealleri, Pachomius ( ) tarafından daha sistemli bir hale dönüştürülmüştür. Bunun kurduğu manastır düzeninde cemaat hayatı, bir inziva hayatı şeklinde nizama sokulmuş ve insanın kendini öldürmesi reddedilmiştir. Bu düzende; züht hayatı, eziyet ve açlık cennete götüren yegane imkan değildir. Keşişlerin bir taraftan iffet, yoksulluk ve iffet yeminlerini korurken, diğer taraftan da hem bedeni hem de zihni melekelerini faydalı işlerde kullanmaları istenmiştir. Pachomius'un kurduğu sistem Kıpti Hıristiyanlığında büyük bir dönüm noktasıdır. Bu sistemde asker ve din adamlığı fonksiyonu aynı şahısta birleşmiştir. Bir keşişin bütün davranışları kontrol altına alınmış ve belli bir kurala bağlanmıştır. Bu cemiyette üyelerin elbiseleri, yiyeceği, uyku saati ve şekli, seyahati ve ibadet saatleri belirlenmiştir. Ceza kanunları tamamen ve yerli yerince bütün suçlulara eşit olarak uygulanmıştır. Mısır' da erkekleri dışında kadınlar da manastır hayatı yaşamıştır. Pachomius ile başlayan müşterek manastır hayatı, baştan sona Mısır'ın her tarafı- 93

7 na yayılmıştır. Rahibe Manastırları sahra veya sapa yerlerde değil şehir merkezlerinde de kurulmuştur. Her rahibe manastırı özerk enstitülüre sahip olmakla birlikte, özel müşavir ve günah çıkaran papazları da bulunmaktadır. Bu görevliler ya düzenli olarak veya çağrıldıkları zaman manastırları ziyaret etmekte ve oradakilere yardımcı olmaktadır. Kıpti rahibelerinin dış elbiseleri tamamiyle siyahtır. Siyah kumaştan bir örtü veya başka ince bir bez, çenenin altından geçirilerek yüz örtülecek şekilde başın etrafına dolanır. Onun üzerine omuzların üstüne düş.en ağır bir şal giyilir. Elbiseler yere kadar uzadığı için yüz ve elierin dışında hiçbir şey görülmez. Kıptilerin inançlarının oluşumunda Roma ve Bizans baskısının etkileri inkar edilemez. Onlar Hıristiyanlığın ilk yıllarında karşılaştıkları baskılar karşısında manastır hayatı şeklindeki dini anlayışı geliştirmiştir. Bunda mevcut siyasi otoriteye tepki olduğu muhakkaktır. Aynı şekilde sonraki yıllarda Monofizit anlayışın oluşumu ve gelişiminde bölgesel dini cereyanlara ilave olarak siyasi otoritenin baskısının etkileri de küçümsenemez. Mısır'ın Müslümanlar tarafından fethinden sonra Kıptiler, Hıristiyanlık içindeki ayrılıklarını daha da netleştirmişlerdir. Bizans'ın sosyo-kültürel etkisi azalmış, İslam öncesi zulüm ve baskı sonucunda ortaya çıkan milli birlik hareketi güçlenmiştir. Kültür ve ibadet dili olan Yunanca yerli halkın ve keşişlerin kullandığı diller karşısında silinmiştir. Henüz halk tarafından tam olarak terkedilmeyen Kıptice yerini Arapça'ya terketmekden önce, dini merasimlerin ve dini hürriyetin lisanı haline gelmiştir. Mısır'ın Müslümanlar tarafından fethinden sonra Kıptilere verilen din ve dil hürriyetine rağmen, onların sayısı hergün biraz daha azalmıştır. Günümüzde Kıpti Kilisesi Kıptilerin inanç felsefesinin temelinde Efes Konsili'nin önde gelen ismi Cyrille'in görüşleri vardır. Ayrıca bu dönemde Kıptiler arasında yaygın bir hayat tarzına dönüşen Manastır kültürünün de etkileri hissedilmektedir. Kadıköy Konsili'nden sonra Kıptiler, diğer Hıristiyan Kiliselerinden ayrılmıştır. Bu ayrılıkta, inanç esasları kadar milli unsurlar da etkili olmuştur. Sayıları hakkında 3-8 milyon arası reklamlar verilen Kıptilerin en önemli özelliklerinden biri Roma Papalığına bağlı olmamalıdır. Çoğunluğu Monofizit inanca sahip olup, kendi milli kiliselerine bağlıdır. 94

8 Kıpti Kilisesi'nin Kahire'de oturan bir patriği vardır. O, İskenderiye Metropolitliği'nin tarihi unvanını taşımaktadır. Kıptiler bunu Aziz Markos'un halefi saymaktadır. Kıpti ruhban sınıfının asıl görevi zahitliktir. İlim ve salih amel bunlar için önemli değildir. "Bir!akma, bir hırka" ile yetinmeye çalışırlar. Rahibelerin büyük çoğunluğu dul ve fakir kadınlardan oluşmaktadır. Başlıca üç lehçedeki Kıpti Kutsal Kitabının metni, Eski ve Yeni Ahid'in orjinal metinlerinin tenkidi için fevkalade önemli bir kaynaktır. Çünkü Yeni Ahit'in Kıpti versiyonları elde mevcut en eski Yunan el yazmalarından öncedir. Kıptiler çeşitli yönlerden Hıristiyan topluluklardan farklı özelliklere sahiptir. Bu özelliklerde bölgedeki sosyo-kültürel şartların etkisi vardır. Nitekim Kıptiler, Hıristiyanlığı eski Mısırlı dedelerinin mirası üzerine bina etmişler, çeşitli örf ve geleneklerini İslam sonrası kültürel değişimine göre şekillendirmişlerdir. Onları diğer Hıristiyan topluluklarından ayrıan bazı özellikler şunlardır: 1- Kıpti Takvimi Bizanslı Diocletion'un 284'te Kıptilere yaptığı katliam "Şehitler Yılı" olarak kabul edilmiş ve takvim başlangıcı sayılmıştır. Kıptiler kullandıkları takvimin gereği olarak No eli kendi takvimlerine göre 29 Ki ak' da (7 Ocak) 1900 yılından beri kutlamaya devam etmişlerdir. Kıptiler tabiatla iç içe ve geleneklerine bağlı olmalarının bir sonucu olarak Julyen takvimini kullanmaktadır ve yılın ilk ayı Eylül-Ekim'dir ( 11 Eylül-1 O Ekim). Kıptiler Hıristiyan olmakla eski kültürel değerlerini tamamen terketmemişlerdir. Yani dinleri ile bu takvim arasında ortak noktaları tesis etmişlerdir. 2- Dini Hayat Kıptilerin Dini hayatında kilisenin büyük yeri vardır. Kiliselerde kesinlikle heykel bulunmaz fakat resimlerle süslüdür. Doğu Kiliselerinin en ilginç merasimi antik İskenderiye ayinidir (Aziz Markos tipi). Kıptiler ayin boyunca ayakta dururlar. Kıptice okunan İncil cümleleri daha sonra Arapçaya çevrilir. Kadınlar bugün kijiselere girebilmektedir. 3- Ayinler Bunlar yedi sakrament kabul etmektedir. Vaftiz üç defa suya daldırma şeklinde, Baba, Oğul ve Ruhu'I-Kudüs adına papaz tarafından yaptırılır. Konfirmasyon, Evharistiya, Günah İtirafı, Rahip Takdisi, Son Yağlama ve Nikah 95

9 vardır. Evleome kilisede olur. Kıpti kanuniarına göre boşanmaya ancak birinin diğerini 4- ibadetler aldatması sebebiyle izin verilir. Kıptiler ibadetlerine oldukça düşkündür. En önemli ibadetleri oruçtur. Kıptilerin toplam 151 gün oruç ve 93 perhiz günleri vardır. Kuzey'den Güney'e çoğu Delta'da azı Yukarı Mısır'da olmak üzere 59 hac merkezleri vardır. En önemli ziyaret yerlerinden birisi, Assiut yakınlarındaki Dronha Manastırında yapılan bekar ziyaretidir. Kıptilerin milli ve dini bayramları vardır. Milli bayramlarına Müslümanlar da iştirak eder. Bunlardan biri "Nil'in Kabarınası Bayramı", diğeri de "Şemmu Nesim Bahar Bayramı"dır. Dini bayramları ise Meryem'in şerefine göre tanzim edilmiştir. 5- Sosyal Hayat Kıptilerde evlilik, doğum ve ölüm için ayrı ayrı merasimler yapılır. Monofizit kiliseler, Kıpti Kilisesi örneğinde olduğu gibi geleneklerine bağlı, milli karakterli kiliselerdir. Bölgesel etkenler, tarih ve kültür iç içe girmiştir. Bunların tamamı kendilerinin apostolik ve orijinal olduğu kanısındadır. Uzun yıllar farklı toplumların siyasi ve sosyal etkileri altında kalmaktan dolayı farklı anlayış ve uygulamaları vardır. Bibliyoğrafya - Afet İnan, Eski Mısır Tarihi ve Medeniyeti, Ankara Ahmet b. Ali el-makrizi, Kitabu'l-Hıtati'l Makrizi, Mısır 1326, C.IV. - A.S. Atiya, Coptic Church", The Encylopedia of Religion, Ed. M. Eliade, New York 1987, C.IV. -Edip Necip Selame, Tarihu'l Kenisetill-İnciliyye Fi Mısır, Kahire Edris Abdel-Sayed, Les Coptes d'egypte, Les Premiers Chretiens du Nil, Paris Francis Dvornik, Konsiller Tarihi, İznik'ten Ankara II. Vatikana, Çev M. Aydın, - F.H. Kruger, "Englise Copte", La Grand Encyclopedia, Paris Tarihsiz, c.xv. 96

10 - Gerald Graveland Walsh, The Great Reliigionsa of The Moderm World, Ed. Edward J. Jurji, New Jersey c.vı. - Günay Tümer, Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Ankara G. Wiet, Crum W. Ewing, "Kıptiler", İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1977, - De Bossuet, Elevations A Die u Sur To us Le s Mysteres, De la Religion Chretienne, Paris Jaroslav Cerney, El-Diyanattü-i-Mısriyyetü'l Kadime, Arapçaya Çev. Ahmet Kadri, Mısır Jules Leroy, "L'eglise Copte", Histoire de Religionas, ed. Henri Charles Puech, Belgiqe 1972, C.ll. -Mahmud Fevzi, el-baba Şunnunde ve Tarihu'I-Keniseti'I-Kıbtiyye, Darul Maarif (Mısır) Margurite-Marie Thiollier, Dictionnaire des Religions, Belgique Mehmet Aydın, Din Fenomeni, Konya Mehmet Aydın, Hıristiyan Genel Konsileri ve II. Vatikan Konsili, Konya Menessa Yuhanna, Tarihu'l Kenisti'I-Kıbtiyye, Kahire Murat Kamil, Coptic Egypt, Cairo Pierre Du Bourguet, Les Coptes, Paris Salomon Reinach, Orpheus Histoire des Religionas, Paris 1976, C.ll. 97