YAS İŞİ. Dr. Timuçin Oral İTİCÜ. 18 Aralık 12 Salı

Transkript

1 YAS İŞİ Dr. Timuçin Oral İTİCÜ 18 Aralık 2012

2 Yasın Tanımı Duygusal olarak bağlı olduğumuz kişi, yer ya da nesnelerin kaybına ya da kayıp olasılığına verdiğimiz fiziksel, duygusal, bedensel, bilişsel ve psişik tepki yas dır. Yas kişi için anlam taşıyan bir sevgi nesnesinin yitiminden sonra psişik dengenin yeniden kurulmasını sağlayan mental süreçtir. 2

3 Diğer Tanımları Yas, Keder (Grief): Herhangi bir kayba yanıt olarak oluşan normal, dinamik süreç Yas, Matem (Mourning): Yukardaki anlamda da kullanılır ama daha özgül olarak yasın etrafa açıkça ifade ediliyor olması Yas, Ağıt (Bereavement): Kayıptan yakınma durumu Komplike Yas : Engellenmiş ya da gizlenmiş yas süreci

4 Kayıp yaşadığımızda, iç dünyamızın gerçekliği ile dış gerçeklik arasında bir uyum sağlamak zorunda kalırız. Bu süreçte, bir dizi psikolojik uzlaşma meydana gelir. Doğal bir durum olan yasın belirtileri bazen hastalık belirtileriyle karışabilir ve gereksiz tıbbi incelemelere ve gereksiz ilaç kullanımına yol açabilir. 4

5 Yası hep ölüm boşanma vs gibi büyük kayıplar sonrasında yaşanan bir olgu gibi düşünme eğilimi var. Oysa, aslında yas, basitçe herhangi bir yitime yanıt olarak iç dünyanız ile dış gerçeklik arasındaki bir uzlaşma sürecidir (Volkan-Zintl, 1993)

6 Aslında büyük/küçük her şeyin kaybının ardından yas tutarız. Bir küpenin teki de olabilir, hayatla ilgili bir umudun kaybı da. Göç de bir yas sebebidir, bazen ana baba evinden ayrılmak da. Burada daha çok ölümün ardından gelen yastan söz edilmekle birlikte, aslında içerik kişi için önemli her türlü kayıp ve ayrılığa uyarlanabilir.

7 Yasla bağlantılı olarak, kayıp denince sıklıkla akla gelen ölümdür. Boşanma, taşınma, ülkemizde son yıllarda çok yaygın olan göç gibi durumlar Mutlu kayıplar (okulu bitirip hayata atılmak, emeklilik vb)

8 Nerede tören varsa orada yas vardır Doğum günü Sünnet Mezuniyet Evlilik Emeklilik Ölüm Anma

9 Kayıp? Kayıp: Kaybolma, yitme, yitim Gayb: 1) Gizli olan. Görünmeyen. Belirsiz. 2) Güman. Hislerle veya akıl ile bilinmeyen şey Bir şeyin başka bir şeyde kaybolması Gözönünde olmayan, gizli olan, manevi olan Kaybetmek belki de Gaybetmek kökünden geliyor

10 Yası tamamlayabilme kapasitesi şunlara bağlıdır: duygusal olgunluk acı veren duygulanıma dayanabilme becerisi özgüvenin özerk biçimde düzenlenebilmesi yitirilen nesneye bağımlılığın derecesi yitimin nasıl yaşandığı (Wolfenstein, 1966)

11 Yası tutabilmek ya da yas isini yapabilmek gelişim öykümüze bağlıdır. Çocukluktan başlayarak bazı seyleri arkamızda bırakarak yola devam ederiz. (Vazgeçeriz). 11

12 Yası anlamak için 3 şey temeldir: Her kayıp kaçınılmaz olarak yas süreci yaratır Her kayıp daha önceki kayıpları tekrar canlandırır Her kayıp, eğer yası gerektiğince tutulursa, değişime ve büyümeye aracılık eder. 12

13 NORMAL YAS?

14 NORMAL YAS? Yas tamamen normal bir durumdur!

15 NORMAL YAS? Yas tamamen normal bir durumdur! Yasla ilgili hiçbir şey normal değildir!

16 Yas tutmak normal olmakla birlikte, hiçbir zaman kolay veya basit bir süreç değildir. Pek çok faktör nedeniyle normal sürecinden saparak komplike hale gelebilir. İnsanoğlu biyolojik olarak bağlanmaya eğilimlidir ve değer verdiklerinden vazgeçmeye hiçbir zaman hazır değildir.

17 Kişilik yapılanması Borderline düzeyde olduğunda kişinin herhangi bir keder yaşadığını görmezsiniz. Onlar yas tutmazlar (Searles, 1982). Sık sevgili değiştiren, yakın arkadaşlarını kolayca defterden silen ama sık sık yoğun bir boşluk duygusundan yakındığına tanık olduğunuz hasta örneği.. Aslında duyarsız değil çok duyarlı ve en küçük bir terk edilme olasılığına karşı da hazırlıklı (acımadı ki!)

18 Kubler-Ross: Yasın 5 aşaması İnkar Öfke Pazarlık Depresyon Kabullenme 16

19 Bowlby ve Parkes: 4 Fazlı Model Şok ve uyuşukluk: genellikle ilk tepkidir. Kişi temel gereksinimlerini bile karşılayamaz Özlem ve arayış: herşeyi eski haline getirmeye çabalama Dezorganizasyon: sorunlara konsantre olamama. Ölüm yaşamla karışmıştır. Reorganizasyon: yeni bir yaşama başlamak

20 Yasın Evreleri Akut evre (kriz dönemi) İlerleyen evre (psikolojik yas işini nin gerçekleştiği keder dönemi) Düzeni ve sırası yok Döngüsel Kişiye özel 18

21 Akut evre belirtileri Yitimin hemen arkasından panik görülmesi olağandır. Nefes darlığı, boğazda düğümlenme, iç çekme, kaslarda gevşeklik, iştahsızlık Ani ve beklenmedik kayıpların ardından şok ve uyuşukluk gözlemlenebilir. Bilinçdışı süreçlerin etkisiyle, kaybettiği yakınının bazı hareketlerini, tepkilerini, özelliklerini taklit etmeye başlayabilir. Ölen kişinin geri gelmesi şeklindeki acı verici istek ve inanamama çoğu kez ön plandadır.

22 Hazırlıklı olabilmek Psikolojik hazırlık fırsatını tanımış olan ölümler: sıralı ölüm (yaşlılık, kronik hastalıklar) Aman, birşey olmasın O ölürse ben ne yaparım? Bayramda mutlaka gidip görelim, bir sonraki bayramda görmek kısmet olmayabilir Gürültülü belirtiler ortaya çıkmaz ya da çok daha kısa sürer. Yas daha sessizdir

23 Akut evrede zihinsel mekanizmalar Yadsıma Bölme Pazarlık Sıkıntı Öfke Zorlu düşünceler Kriz dönemi düşleri

24 Yadsıma Bazı anlarda, kişi ölümün gerçek olmadığını, bir yanlışlık, bir karışıklık olduğunu düşünebilir. Yadsıma, şoku emerek, dayanılması güç olan gerçeği yavaş yavaş sindirmemize yardımcı olur; bir bakıma tampon işlevi görür. Tarih boyunca insanlığın geliştirdiği gelenekler sayesinde, yadsımaya saplanıp kalmaktan kurtuluruz. Ölmüş kişiyi görmek, yıkamak Cenazeye katılmak, mezara indirmek Taziyeye gitmek yadsımadan çıkmamıza yardımcı olur.

25 Bölme Yadsıma ile bağlantılıdır: zihnin bir yanı yadsırken, diğer yanının gerçeği bilmesine izin verir. Ölen kişiyi anlık olarak yanında hissetmek Kapı çaldığında bir an için onun geldiğini düşünmek Sokakta yürüyen bir yabancıyı o sanıvermek Akşam eve gelmesini beklemek Ölenin odada varlığını hissetmek, sesini duymak veya hayalini görmek gibi anlık varsanılı yaşantılar psikotik belirtilerle karıştırılmamalıdır.

26 Pazarlık Pazarlık sırasında, yitimin gerçekleştiğine dair daha yüksek düzeyde bir farkındalık vardır. Direnç, bizi ölümü tersine çevirme, zamanı geri sarma çabasına iter: Şöyle yaparsam, kardeşim ölmemiş olacak ve bunun yalnızca bir rüya olduğunu anlayacağım. Keşke son saatlerinde yanında olsaydım O doktora değil de, öbür doktora götürseydim İstediği şeyi alsaydım

27 Sıkıntı / Kaygı Sıkıntı Kayıp, reddedilme ve güçsüzlük duygularını harekete geçirir. Yitimin hemen ardından bazen korku ve panik olur. Daha sonraları çeşitli derecelerde sıkıntı olur. Varoluşsal kaygı

28 Zorlu Düşünceler Elde olmadan zihne giren imgeler (intrusive) olur yalnızken, uykuya dalarken, ölen kişi ile ilgili canlı ve ayrıntılı imgeler göz önüne gelir. savaş, katliam, afetler, işkence sonucu ölümlerde, suçluluk duygusu daha yoğun

29 Öfke Bırakılmak, arkada kalmak, ölüm nedeniyle bile olsa bizi öfkelendirir. Beni bırakıp da nereye gidiyorsun? Ölene öfkelenmek kolay olmadığı için öfke bir suçlu arar (bazen doktor, bazen aileden birine) Ölene öfke, yavaş yavaş gerçeğin kabul edilmekte olduğuna bir işarettir. Bu öfkenin evrensel olduğu kişiye anlatılabilir.

30 Rüyalar Kriz dönemindeki düşler, ölümü kabullenmeyle ilgili çatışmayı yansıtır. Kişi ölü, çürümüş, solmuş olarak görülebilir. Kayıp gerçekleşmemiş duygusu uyandıran, ölen kişinin çıkıp geldiği ve yalnızca yolculuğa çıkmış olduğunu açıkladığı sevinçli rüyalar olabilir Öfke duyulan rüyalar, gerçeğin kabulüne yaklaşıldığının işaretini verirler. Tekrarlayan rüyalar bir başka şekil alır ve yasın bir evreden diğer bir evreye geçtiğini gösterir.

31 İlerleyen dönem: Yas işi (Freud) Bizim için ne anlama geldiğini değerlendirmek üzere ilişkiyi yeniden gözden geçirmek İlişkiyi geleceği olmayan bir anıya dönüştürmek Yas işi çok yorucudur: İlişki, bilinçdışında tekrar tekrar gözden geçirilir. Geçmiş, zihinde sürekli canlanır. Dalgınlık, yorgunluk ve halsizlik hissedilir Kederden vazgeçmek, bilinçdışında ihanet gibi hissedilebilir. Yitimin ardından daha fazla ağrı, sızı hissedilir.1-2 boyunca daha fazla sigara içerler. Alkol ya da uyuşturucudan medet umabilirler

32 Başa Çıkma Düzenekleri Kontrol etme ve bastırma Entelektüelize etme Rasyonalizasyon Yalnız kalmama Yalnız kalma Kaçınma Üzerine gitme Aktivasyon Yerine koyma Ölenle bağlantıyı korumanın yolları

33 Başa Çıkma Düzenekleri Kontrol etme ve bastırma Entelektüelize etme Rasyonalizasyon Yalnız kalmama Yalnız kalma Kaçınma Üzerine gitme Aktivasyon Yerine koyma Ölenle bağlantıyı korumanın yolları Dindar kişiler için, tevekkül faydalı olabilir ama, Tanrı ya isyan düşüncesi de gelebilir ve ayrı bir sıkıntı kaynağıdır; suçluluk yaratır, inancını sorgulamaya başlayabilir. Ölümün adaletsizliğine, tesadüfî oluşuna, anlamsızlığına, geri döndürülemezliğine bir isyan vardır. Normal akışta düşünülmeyen gerçeklik bütün sertliğiyle yüzeye çıkar. Yaşam sonludur. Hepimiz ölümlüyüz.

34 Yas Tutma İşi Düzenli mezarlık ziyaretleri anıları canlı tutar. Anılar ölenle ilişkiyi sürdürmeye yarar, ancak bir yandan da kaybın acısını da uyarır. 31

35 Yas Tutma İşi Ölenle bağlantıyı korumanın yolları bulunur: Eşyalarını korumak, ev hayvanına bakmak, ölenle özdeşleşmek (amaçlarına sarılmak, işini sürdürmek) Düzenli mezarlık ziyaretleri anıları canlı tutar. Anılar ölenle ilişkiyi sürdürmeye yarar, ancak bir yandan da kaybın acısını da uyarır. 31

36 Yasın Boyutları Bilişsel: bilgiye ihtiyaç duyma, gerçek olanı anlamaya çalışma Duygulanım: duygu dışavurumu için ihtiyaç duyma Davranış: dış olayların etkisiyle (tören vs) ölümü fark etmeye anlamlandırmaya çalışma Değer biçme: kayıpta bir mana bulmaya çalışma

37 Yas tutma işinin bileşenleri (Worden) Kaybın gerçekliğinin kabul edilmesi Yas acısının yaşanması (working through) Kaybedilenin artık var olmadığı bir yaşama uyum sağlamak Öleni duygusal olarak yeniden konumlandırma ve hayata devam etme (yasın bitişi)

38 Kaybın gerçekliğinin kabul edilmesi: İlk tepkiler şok ve inanmama olmakla birlikte, zorda olsa, giderek ölenin hayatımızdan çıktığını ve geri gelmeyeceğini kabul etmek zorunda kalırız.

39 Yas acısının yaşanması (working through): Üzüntü, öfke, can acısı, boşluk hissi ve yalnızlığı yaşamak; Gidenle aramızdaki halledilmemiş sorunları, öfkeyi, suçluluk hislerini, Yaşamın tesadüfiliğini ve kendi ölümümüzle yüzleşmeyi görmezlikten gelmeyip, üzerinde düşünmek,konuşmak, anlamaya çalışmak ve bütün bunları zihnimizde yerine koymak

40 Kaybedilenin artık var olmadığı bir yaşama uyum sağlamak: Ölümle hayatımızda oluşan hem gerçek, hem de sembolik bütün boşlukları ve bunun etkilerini zamanla idrak edip, çözümlediğimizde, hayatımızı yeniden düzenleriz ve uyum sağlama gerçekleşir. 36

41 Yas Tutmanın 5 türü Göçebelik Anıtlaştırmak Normalleştirmek Eylem Aramak

42 Göçebeler Hayatlarında ne yapmak istediklerine ilişkin emosyon yelpazesi, inkar, öfke ve konfüzyon içerir. Yas çözümlenmemiştir. Kayıplarının yaşamlarını nasıl etkilediğinin farkında değillerdir. 38

43 Anıtlaştırıcılar Sevdikleri kişinin anısını korumak için anıtlar ve ritüeller oluştururlar. Onlar adına parklar, bahçeler, şarkılar, vakıflar vs yaparlar. 39

44 Normalleştiriciler Arkadaşlarına ve topluma odaklanırlar. Kayıp yakınlarının yaşam biçimlerini de yeniden oluşturmaya çalışırlar.

45 Eylemciler Onlara yaşama amacı sağlayacak eylemler veya işler yaparlar. Eğitime odaklanıp diğer insanlara yardım etmeye çalışırlar. Özellikle kayıp ani ölümle olmuş ise, ölüm nedeniyle ilgili konularda çalışırlar.

46 Arayıcılar Dünyaya ve evrene bakarak varoluşsal sorular sorarlar. Yaşamlarına anlam katacak ve kaybettikleri kişiye ait kayıp duygusunu kaldıracak dini, felsefi ya da ruhani inançlara sarılırlar.

47 Öleni duygusal olarak yeniden konumlandırma ve hayata devam etme (yasın bitişi) Yas ne zaman biter? Ya da bitebilir mi?

48 Yasın sonlanması Herkes değişen hız ve yoğunlukta yas tutar. Komplike olmayan normal yas genellikle 1-2 yıl arasında sürer. Daha sonraları, giderek hafifleyen şiddetlerde, yıldönümleri sırasında canlanır ve söner. Pratik olarak, kişi yitime dair düşünceleri artık her gün hatırlamaz, tekrarlamaz ve duygusal olarak yanıt vermez hale geldiğinde yas sonlanmıştır.

49 Yasın pratikteki sonu, artık kaybettiğimiz kişiyi rutin olarak sıkça aklımıza getirmediğimiz, onunla ilişkimiz üzerinde düşünmediğimiz ve duygusal tepkiler vermediğimizde gelir. Yokluğunu acı ile hissetmeden onu hatırlamaktan zevk alabiliriz. Komplike olmamış yasta, ölenin ardından bir ya da iki yıldönümünü ya da bayram yılbaşı gibi dönemler yakıcı acı hissedilmeden atlatıldığında olur.

50 Yas işi sırasında görülen düşler, yine yas işinin izini sürmemize olanak sağlar. Ölen kişiyi kurtarmaya çalışma ama başaramama rüyaları, çukur/mezar rüyaları, ölen kişiye ulaşamama, ölen kişinin gitmesi ya da veda etmesi gibi rüyalar bu evrede yaygındır. Yas bitmeye yüz tuttuğunda, genellikle rüyalar daha canlı renkleri ve doğanın canlanışını, daha enerjik durumları içermeye başlar.

51 Komplike Yas Kişinin kaybın ardından, dayanılmaz, başa çıkılamaz hissettiği, uyumunu bozan davranışlara yöneldiği ya da yası tamamlayamayıp, bitmeyen bir yas süreci içinde sıkışıp kaldığı bir durumdur.

52 Komplike Yas nasıl anlaşılır? Bir belirtinin uzun sürmesi Yaşamı etkileme düzeyi

53 Risk Faktörleri Yaş (kaybeden kişinin yaşı, ölen kişinin yaşı) Kaybedilen kişi ile yas tutan arasında çözümlenmemiş meseleler Çözülmemiş geçmiş kayıplar ve ayrılığa dayanamayan bir duygusal yapı Yas tutmayı engelleyen dış koşullar Ölümün meydana geliş şekli (ani, vahşi, utandıran) Ölüm sırasında uzakta olmak, başka işler olması

54 Yas tutmayı engelleyen dış koşullar Vedalaşma Ritüeller Modern yaşam (taziye evleri örneği)

55 Yas tutmayı engelleyen dış koşullar Vedalaşma Ritüeller Modern yaşam (taziye evleri örneği) cenaze merasimleri: hazırlıklara katılmak, yıkamak, başsağlığını kabul etmek dini ve ailevi geleneklerden uzak kalmak yas tutmayı da zorlaştırır ölüm sırasında başka yerde olmak, başka işlerle meşgul olmak, cenazeye katılamamak komplike yas açısından risk faktörü

58 Ani Ölümün oluş şekli Şiddet içeren (intihar, kaza, cinayet) Stigma taşıyan (intihar, AIDS, madde) Birden çok

59 Çözülmemiş geçmiş kayıplar ve ayrılığa dayanamayan duygusal yapı Bağımlı ilişki yas içerir (Freud) Ölenle olan içsel bağı nedeniyle acı çeker ve yas tutma işinin amacı kaybedilen nesneyle olan bağın ve ilgili duyguların bırakılmasıdır. Başlangıçta kişi nesneyi terk etmektense realiteyi terk eder, kayıp gerçek değilmiş, kişi gitmemiş gibi davranır. Ego zayıflar, kurtaran ise narsisizmdir; kendine sevgi nesneye sevgiye galip gelir. Kişi bağından kurtulur ve bağlanmaya hazır olur.

60 Kaybedilen ve kaybeden arasında halledilmemiş konular Ambivalan ilişki (Klein) Bebek meme/anneyi iyi ve kötü olarak ikiye böler (paranoid-şizoid konum) Yetişkin yaşamdaki kayıplar bu konuma gerilemeye yol açar. Normal sevgi ilişkilerinin doğasında olan ambivalans kayıp sonrasında tolere edilemez. Bu fark edildiğinde depresif konuma geçilir. Bir ilişki ne kadar mutlu ve olgunsa, vedalaşması o kadar daha kolay olur.

61 Komplike Yas A. Olay (uzamış reaksiyon ölçütü): En az 14 ay önce, eşin, başka bir yakının ya da yakın ilişkide olunan bir kişinin kaybı (özellikle 12 ay denilmemektedir, çünkü yıldönümü reaksiyonu yoğun dalgalanmaya neden olabilir). B. Belirti ve Bulgular: Geçen ay aşağıdaki yedi belirtiden üç tanesinin günlük işlevselliği bozacak şiddette mevcut olması 54

62 Zorlayıcı (Intrusive) belirtiler 1.Kayıpla bağlantılı elde olmadan zihne giren rahatsız eden anılar ya da fanteziler 2.Kayıpla bağlantılı şiddetli duygusal acı ve krizler 3.Rahatsız edecek derecede güçlü şiddette ölenin geri gelmesi isteği Kaçınma ve uyum sağlamada başarısızlığın belirtileri 4.İleri derecede yalnız olma ya da kişisel boşluk hissi 5.Kaybedilen kişiyi hatırlatan kişiler, yerler ya da aktivitelerden aşırı derecede uzak durma 6.Uykunun alışılmadık ölçüde bozuk olması 7.Mesleki, sosyal, boş zaman uğraşları ya da ilgilenilmesi gereken kişilerle ilgili aktivitelere ilgi kaybı ve yeniden uyum sağlamakta başarısızlık

63 Depresyonla Komplike Olan Yas Kişi çoğu kez çözümlenmemiş yas içinde olduğunun farkında değildir. Depresyon ifade edilememiş öfke içe dönmüştür. Kaybettiği kişiye karşı öfkesini ve bunun sonucu olan suçluluğu içe döndürmüştür. Normal yasta değersizlik duyguları ve özsaygının yitimi görülmezken, depresyonda bu belirtiler görülür. Rüyalar, depresif içeriklidir. İlaçların yararı sınırlıdır.

64 Majör Depresyon Yaygın üzüntülü duygudurum Komplike Yas Kaybedileni özlemekle bağlantılı üzüntü İlgi ve zevk kaybı Kayıpla ilgili anılara ilgi sürer, tekrar görme arzusu ve bekleyişi vardır, onunla ilgili düşünmek keyif vericidir Yaygın suçluluk hissi Geçmiş başarısızlıklar/ hatalarla ilgili ruminasyonlar Suçluluk kaybedilenle ilişkiye odaklıdır Kaybedilenle ilgili düşüncelerle meşguliyet Ölümün istenmeden akla gelen imgeleri Kaybı hatırlatan kişi ve durumlardan kaçınma

65 Komplike Yas Tipleri Kronik yas Gecikmiş yas Aşırı yas Maskeli yas (Worden,1991) 58

66 Ne Zaman Komplike Yas Düşünülmeli? İntihar düşünceleri Artmış alkol alımı ya da reçeteli reçetesiz ilaç kullanımı Kendine zarar verici davranışlar Öz bakımda bozulma Yaşam tarzında radikal değişimler Donukluğun devam etmesi İzolasyon Kayıptan beri aşırı kaygılı ve huzursuz olunması İşlevsellikte bozulma

67 Ne Zaman Komplike Yas Düşünülmeli? Uyku ve yeme bozukluklarının eşlik ettiği kronik depresif durum Sahte öfori Kalıcı suçluluk ve/veya benlik saygısında azalma Süregiden irritabilite ve öfke Paranoid düşünceler Değer verdiği kişiler ya da kendi ölümüyle sürekli zihinsel meşguliyet Başka alanlarda ortaya çıkan kayıp temaları Yakın ilişkilerde başarısızlık 60

68 Ne Zaman Komplike Yas Düşünülmeli? Yoğun ve yeni yas duygusu olmadan kaybedilenle ilgili konuşamama Kaybedilenin eşyalarını kaldıramamak, odasını korumak Kronik bedensel belirtiler (anksiyeteye bağlı ya da ölenin fiziksel belirtilerine benzer) Hastalanmak ya da ölmekle ilgili aşırı korku Kaybedilenin aşırı idealizasyonu Kaybedilenin alışkanlıklarını kompulsif olarak uygulamak

69 Koruma ve Tedavi Yas çoğunlukla sağaltım gerektirmez. Normalde yas tutan kişilerin çoğu yardım aramaz. Yas tutan kişi depresif duygudurumu olağan kabul eder. Yaşadıklarını ve eşlik eden duygularını, çevresiyle konuşması için kişi yüreklendirilmelidir. Cenazeye ve sonraki törenlere katılım, kabristan ziyaretleri engellenmemelidir. Erken dönemde hipnotik dışında ilaç önerilmez. Duyguları maskeler, yas sürecini bozar sedasyondan mutlaka kaçınılmalıdır. Yas komplike olduysa, kişiyi hekime yönlendirmelidir. 62

70 Çocuk ve Ergenler 3 yaş öncesi, önemli birini kaybeden çocuk bir eksiklik hisseder. (Küçük bir çocuğun duyduğu açlık gibi) 3-5 arası, ölü bir böceğin, kedinin ne olduğunu bilir. Ama ölümü tam olarak kavrayamaz arası, ölümü bilir ama ölebileceğini düşünmez. (geçici birşey gibi düşünür, alttan alta ölmediğine inanabilir) 10 yaş sonrası ölümün bir son olduğunu yavaş yavaş anlamaya başlar. 63

71 Çocuk ve Ergenler Bir çocuk, evcil bir hayvanın ölümüne üzülüp ağlayabilir, çünkü buna dayanabilir. Ama ana baba ölümü karşısında üzüntü belirtisi göstermeyebilir, çünkü bu üzüntüye dayanacak yaşta değildir. Ergenin yaşı ilerledikçe, yası yetişkin tipi yasa benzemeye başlar. Ancak ergenlik zaten bilinçdışı çatışmaların alevlendiği ve su yüzüne çıktığı fırtınalı bir dönemdir. Dolayısıyla, bu dönemde yaşanan bir kayıp ergeni daha fazla risk altına sokabilir. 64

72 Yas Danışmanlığı Genel olarak, geçici inkar, bölme, suçluluk ve öfkenin doğal olduğunu öğrenmek iyi gelir. Yas sürecinin zor, acılı ve karmaşık olduğunu, bazen tuhaf gelen şeylerin de olabileceğini öğrenmek faydalıdır. Ölüm hakkında konuşmanın tabu olmadığı söylenebilir. Kişi yakınlarıyla ne hissettiğini konuşması için cesaretlendirilir. Komplike yasın ön göstergeleri açısından uyanık olunmalıdır.

73 Yas tutma işini başarıyla sona erdiğinde, kendimiz ve etrafımızdakiler için daha derin bir anlayış kazanırız. Kaybettiğimiz ilişkiden bize iyi gelen şeyleri başkalarına aktarma yetisi kazanırız. Yeni ilişkilere hazır hale geliriz. Yaşamın sonlu olduğu gerçeği dünyaya bakışımızı değiştirir. Ertelediğimiz istekleri, planları gerçekleştirmek için istek duyarız.

74 Sonuç Derin bir kaybı yaşamış olmak kişiyi olgunlaştırır. Acının üstesinden gelebilmiş, yasın bütün o zorlayıcı aşamalarından yaşayarak geçebilmiş olmak kendimize bakışımızı ve hayata karşı duruşumuzu değiştirir.

75 Sonuç Derin bir kaybı yaşamış olmak kişiyi olgunlaştırır. Acının üstesinden gelebilmiş, yasın bütün o zorlayıcı aşamalarından yaşayarak geçebilmiş olmak kendimize bakışımızı ve hayata karşı duruşumuzu değiştirir. Acımasız olsa da,

76 Sonuç Derin bir kaybı yaşamış olmak kişiyi olgunlaştırır. Acının üstesinden gelebilmiş, yasın bütün o zorlayıcı aşamalarından yaşayarak geçebilmiş olmak kendimize bakışımızı ve hayata karşı duruşumuzu değiştirir. Acımasız olsa da, yas aynı zamanda bir hediyedir