BÜLTENİ Karadağ Türkiye Külturel ve Medeniyet Toplam Geçirgenliği Üzerinde Yuvarlak Masanın Sunumları (Podgorica, 16 Mayıs 2009 yılında)

Transkript

1 Glasilo o duhovnom, kulturološkom, nacionalnom identitetu i položaju Bošnjaka/ Muslimana u Crnoj Gori Specijalno izdanje, Decembar Z B O R N I K izlaganja sa Okruglog stola o crnogorsko - turskom kulturološkom i ukupno civilizacijskom prožimanju (Podgorica, 16. maja godine) BÜLTENİ Karadağ Türkiye Külturel ve Medeniyet Toplam Geçirgenliği Üzerinde Yuvarlak Masanın Sunumları (Podgorica, 16 Mayıs 2009 yılında)

2 Stari Istanbul Dvorac Emirgan Istanbul - Dersaadet Detalj iz Aja Sofije Detalj Plave džamije

3 REVIJA FORUM Z B O R N I K izlaganja sa Okruglog stola o crnogorsko - turskom kulturološkom i ukupno civilizacijskom prožimanju (Podgorica, 16. maja godine) BÜLTENİ Karadağ Türkiye Külturel ve Medeniyet Toplam Geçirgenliği Üzerinde Yuvarlak Masanın Sunumları (Podgorica, 16 Mayıs 2009 yılında) Podgorica, Decembra godine Podgorica, Aralık 2009 yılında

4 IZDAVAČ Forum Bošnjaka/Muslimana Crne Gore Adresa: Podgorica, Ul. Avnoja-32; E mail: info@forumbosnjaka.con * * * Predsjednik Savjeta: Husein - Ceno Tuzović Predsjednik Upravnog odbora: Mirsad Rastoder Urednici: Melita Rastoder i Adnan Prekić * * * Grafička priprema: Adil Tuzović Ervin Tuzović Štampa: 3M MAKARIJE, Podgorica, Nikšićki put bb

5 Crnogorsko - tursko kulturološko prožimanje Forum Riječ priređivača Başyazarinin sözü Povodom obnove diplomatskih odnosa Crne Gore i Turske, a polazeći od činjenice da je tek dobro međusobno poznavanje ljudi, kao i naroda i država pretpostavka i za uspostavljanje njihovih dobrih ukupnih odnosa, Forum Bošnjaka/Musli ma na Crne Gore je, u cilju doprinosa uspostavljanju što boljih i sadržajnijih crnogorsko-turskih diplomatskih i ukupnih odnosa, dana 16. maja godine, organizovao naučnu raspravu na temu. Kulturološko i ukupno civilizacijsko prožimanje Crne Gore i Turske. Više je razloga zbog kojih je ovaj dijalog neophodan. U Crnoj Gori, kao i u svim ostalim balkanskim državama, gotovo da nema oblasti života u kojoj nije vidljiv i pečat raznovrsnog međucivilizacijskog prožimanja. Crna Gora, čak, iako najmanja balkanska država, baštini najduži period međudržavnih odnosa sa Turskom, odnosno velikim Otomanskim carstvom. Ovi odnosi, praktično, datiraju još od kraja 15. vijeka, odnosno još iz perioda uspostavljanja veoma specifičnih odnosa otomanske administracije sa ondašnjom crnogorskom dinastičkom porodicom Crnojevića, o čenu možda i najilustrativnije govori činjenica da u Turskoj i dan danas počivaju dva sina jednog od izvornih rodonačelnika savremene Crne Gore, Ivana Crnojevića. Naime, Ivan - beg je, nakon iskazivanja lojalnosti otmanskoj vlasti(1481), najmlađeg sina Stanišu sa još nekoliko odabranih crnogorskih mladića poslao(1485) na školovanje u Carigrad(Istambul). Ovaj je tokom školovanja prešao u islam, tom prilikom promijenio ime u Skenderbeg Crnojević( po ujaku(daidži) Skenderbegu Kastrioti) i potom bio na raznim visokim dužnostima u vojsci i vlasti Osmanlija, dok je najstariji Đurađ, naslijedio oca Ivana nakon njegove smrti( 1490), da bi već godine abdicirao i prešao u Tursku, gdje je prema, istina, nepotvrđenim podacima zasnovao novu porodicu i ima potomke. Nakon njegove abdikacije, Crna Gora je pripojena Skadarskom sandžakatu, da bi 1514 bila organizovana, kao posebni sandžakat a za prvog Ülkelerin arasında iyi ilişkiler kurmak için insanların ve ülkelerin birbirlerini iyi tanıması ön şarttir. Karadağ ve Türkiye arasında yenilenen diplomatik ilişkileriyle Karadağ Boşnakları/Müslumanları Forumu, daha iyi Karadağ Türkiye diplomat topluluk ilişkileri kurulması için katkıda bulunmak anlamında, gün 16 mayıs 2009 yılında, bilimsel müzakareyi Karadağ Türkiye Külturel ve Medeniyet Toplam Geçirgenliği konusunun üstüne organize etmiştir. Bu diyalog gerekli olduğundan pek çok sebep var. Karadağ da, Balkan ülkelerindeki gibi, hayatın alanlarında her yerde değişik uyugarlık bağlarının iz biraktığı görülür. Karadağ her ne kadar küçük Balkan devleti olsa da Türkiye, demek istenilen büyük Osmanlı İmperatorluğu ile ilgili uzun süren ikili ilişkilerin bağlantıları. Bu ilişkiler 15. asırın sona ermesinden bu yana devam ettiği söylenebilir. Yani o ilişkiler Osmanlı Yönetimi ve önceki Karadağ ın Crnojeviçler hanedeni arasında özel ilişkilerin kurulma döneminde başlamış. Modern Karadağ ın ilk kurucusu, İvan Crnojeviç in oğullarının mezarları Türkiye de bulunduğu belki de en açıklayıcı maliyetidir. Şoyle ki, İvan bey, Osmanlı Hükumet e sadakat gösterdikten sonra birkaç seçilmiş Karadağlı gençlerle birlikte en küçük oğlunu Stanişa yı eğitim için İstanbula göndermiş. Stanişa, eğitim görürken, İslamiyete geçti ve ismini Skender bey Crnojeviç olarak değiştirmiş (Dayısı Skender-bey Kastrioti vesilesiyle aynı ismi almış). Daha sonra Stanişa Osmanlı askerlerdeki yüksek mevkilerde çalışmış, onun büyük ağabeyi Djuradj ise, babası İvan ın ölümünden sonra onun tahtına geçmiş (1490). Yıl 1496 da tahttan feragat ettikten sonra Türkiye ye geçmiş. Bazı daha doğurulanmamış bilgilere göre, yeni aile kurmuş ve onun soyundan gelenler varmış. Onun feragatından sonra, Karadağ İşkodra Sancağı nın topraklarına katılmış ve 1514 yılında özel sancak olarak organize edilmiş. Tıpkı Skender-bey Crnojeviç ilk sancak bey görevine alındı ve orada tam 16 yıl görev yapmış. Temmuz 1878 yılında Karadağ bağımsızlığı tanınmış 3

6 Forum Crnogorsko - tursko kulturološko prožimanje sandžak-bega imenovan je upravo Skenderbeg Crnojević, koji je na toj dužnosti ostao punih 16 godina. Zvanično, diplomatski odnosi između Otomanskog carstva i Crne Gore prvi put su uspostavljeni oktobra 1879, odnosno već naredne godine, nakon Berlinskog kongresa ondašnjih velikih sila( jul 1878.godine) na kojem je Crnoj Gori priznata nezavisnost. Sa početkom tzv Balkanskih ratova(1912) i povlačenju Turske sa Balkana, ovi odnosi su prekinuti. U slijedu i spletu niza tadašnjih događaja nestala je i sama Crna Gora - prisajedinjena je Srbiji(1918), da bi se tek 16.maja godine, sa obnovom državne nezavisnosti Crne Gore, ponovo stekli uslovi i za obnovu diplomatskih odnosa dviju savremenih država Turske i Crne Gore. Turska je među prvima priznala nezavisnost Crne Gore, 12. juna godine. Vlada Crne Gore je, 24. jula godine donijela odluku o otvaranju Ambasade Crne Gore u Republici Turskoj. Prolazili su, naravno, ovi odnosi kroz razne faze uspona i padova, sukoba ali i međusobnog visokog uvažavanja. Posebno su u tom smislu ilustrativni crnogorsko turski odnosi iz perioda Sultana Abdul Hamida II i Knjaza(Kralja) Nikole Petrovića. Uprkos svemu i u Crnoj Gori je još veoma vitalna svijest kojoj su još u svježijem pamćenju kojekakve srednjevjekovne bitke sa Turcima nego nedavni neslavni pohodi na Dubrovnik, Trebinje, Foču, Goražde, Vukovar, Sarajevo, Srebrenicu... Cijenimo, stoga, da je na svima kojima je stalo do eliminisanja ovih predrasuda i uspostavljanja što boljih crnogorsko-turskih odnosa, obaveza da učinimo ono što možemo u tom cilju. A rasprava na naznačenu temu jeste realni i sasvim mogući doprinos. Ovim skupom i Zbornikom izlaganja tom prilikom, Forum Bošnjaka/Muslimana čini svoj prilog. Forum Bošnjaka/Muslimana Crne Gore je nevladina organizacija koja okuplja najširi krug stvaralaca i javnih ličnosti iz svih oblasti rada i stvaralaštva, kao i organizacija i udruženja koja se bave položajem, nacionalnim i ukupno kulturološkim identitetom bošnjačkog naroda u Crnoj Gori i, nadasve, njihovom zbližavanju sa ostalim narodima Crne Gore i okruženja. Nemjerljiv doprios ovom značajnom poduhvatu svakako je i doprinos inicijatora i predsjedavajućeg skupa, Rifata Rastodera, potpredsjednika Skupštine Crne Gore, kao olduğu Berlin Kongresi nden bir yıl sonra Osmanlı İmperatorluğu ve Karadağ arasında resmi olarak diplomatik ilişkileri Ekim 1879 yılında kurulmuştur. Balkan Savaşları başlamasıyla (1912) ve Türkiye Balkanlar dan çekilmesiyle bu ilişkiler sona ermiş. O zamanki olaylar sırasında Karadağ da sona ermiş Sırbistan ın topraklarına katılmış (1918). Ancak 16 Mayıs 2006 yılında, Karadağ bağımsızlığı yenilenmesiyle iki modern ülkeler, Türkiye ve Karadağ arasında diplomatik ilişkilerin yenilenmesi için şartlar tekrar elde edilmiştir. 12 Haziran 2006 yılında Karadağ bağımsızlığını tanıyan ilk ülkelerden biri Türkiye olmuştur. Karadağ Hükümeti 24. Temmuz 2008 yılında Türkiye de Karadağ Büyükelçiliği açılmasına karar vermiştir. Tabi, bu ilişkilerin farklı iniş-çıkışlarının dönemleri varmış. İhtilaf dönemleri olduğuna rağmen kendi aralarında yüksek saygı göstermesi de varmış. Özelikle bu konuda açıklayıcı örnek olarak Sultan Abdulhamit II ve Prens Nikola Petroviç döneminden Karadağ-Türkiye ilişkileri denir. Her şeye rağmen, Karadağ in vicdanında yakında yer alan Dubrovniğ e, Trebinje ye, Foça ya, Gorajde ye, Vukovar a, Saray Bosna ya, Srebrenica ya utanç verici hücumlardan hala daha çok Türkiye ye karşı ortaçağ muhareveler yaşıyor. İnaniyoruz ki, bu nedenle, önayargıları ortadan kaldırmak ve daha iyi Karadağ Türkiye ilişkileri kurmak için istekli olan herkesin yapabilecek şartları mecburiyettir. Belirlenmiş konudaki müzakare gerçek ve tamamen potensiyel katkıdır. Bu toplantı ve Sunumlar Bülteni yle Boşnak/Müsluman Forumu katkıya katılıyor. Aksi takdirde, Boşnak/Müsluman Forumu en geniş yaratıcılar grubu ve bütün çalışma alanlarından egemen temsilcileri ve sonra Karadağ Boşnaklarının statüs, uyruk ve külturel kimliği ile ilgili çalışan örgütler ve dernekleri toplayan sivil toplum örgütüdür. Bu önemli taahüte veren ölçülemez destek aşağıda verilen kişilerin desteğidir: toplantıya öncülük edenler, toplantıda başkanlık yapan, Karadağ Meclisi nin başkanının yardımcısı, Rifat Rastoder ve katılanlar: Karadağ Meclisi nin başkanı - Ranko Krivokapiç, Karadağ da Türk Büyükelçisi - Mehmed Murat Oğuz, Türkiye de Bosna-Hersek Fahri Konsolosu - Kemal Baysak, Boşnak/ Müsluman Forumu nun Konsey başkanı Husein-Ceno Tuzoviç, B/M Forumu nun Yönetim Kurulu nun başkanı 4

7 Crnogorsko - tursko kulturološko prožimanje Forum i učesnika: Ranka Krivokapića, predsjednika Skupštine Crne Gore; Mehmeda Murata Ouza, ambasadoru Turske u Crnoj Gori; Kemalu BAYSAKU, biznismenu iz Izmira, inače počasnom konzulu BiH u Turskoj Huseina-Cena Tuzovića, predsjednika Savjeta, kao i Mirsadu Rastoderu, predsjedniku Upravnog odbora Foruma Bošnjaka/ Muslimana Crne Gore; Prof. dr Sonje Tomović-Šundić, savjetnice u Kabinetu Predsjednika Crne Gore; Dragana Đurovića, pomoćnika Ministra inostranih poslova za konzularna pitanja i Dijasporu Crne Gore; Dr Đorđa Suhiha, predsjednika Skupštine Glavnog grada Crne Gore - Podgorice; Zorana Šoškića, sekretara Sekretarijata za kulturu i sport Podgorice; Rada Adžića, potpredsjednika Prijestolnice Cetinja, te Željka Stamatovića, direktora Konzularnog odjeljenja MIP-a Crne Gore. Posebno poštovanje i zahvalnost pripada, svakako, učesnicima rasprave na temu: Kulturološko i ukupno civilizacijsko prožimanje Crne Gore i Turske: Dr Ogur OZCAN: Tursko-crnogorski odnosi u vrijeme Sultana Abdulhamida II i Knjaza Nikole; Dr Šerbo RASTODER: Kratak pregled iseljavanja muslimana iz Crne Gore u Tursku; Mr Jasmina ĐORĐEVIĆ: Turcizmi u južnoslovenskim jezicima; Dr Marko CAMAJ: Turcizmi u albanskom jeziku; Dr Dragana KUJOVIĆ: Školska literatura u Crnoj Gori na orjentalnim jezicima; Dr Zvezdan FOLIĆ: Islamska zajednica u spoljnopolitičkim projekcijama jugoslovenske Vlade u periodu ; Dr Novak KILIBARDA: Moralni elitizam usmene poezije Crnogoraca i Srba; Dr Čedomir BOGIĆEVIĆ: O neuništivosti kultura i civilizacija; Dr Asim DIZDAREVIĆ: Primjeri humanosti; Dr Hatice ORUC: Nahija Limski Nikšići u popisnim knjigama Bosanskog sandžaka; Mr Adnan Pepić: Arhivski spisi o staroj Podgorici; Dr Hilmi IBAR: O Trakijskom univerzitetu. Konačno, oanj ko je presudno doprinio da ideja o ovm skupu zaista postane i stvarnost, jeste Turska agencija za razvoj i međunarodnu saradnju(tika), na čelu sa gospodinom Đokćenom KALKANOM, te im i ovom prilikom, u ime organizatora, iskazujemo visoku zahvalnost. Mirsad Rastoder; Karadağ Cumhuriyeti Kabineti nin danışmanı Prof. dr Sonja Tomoviç Şundiç, Dışişleri Bakan Yardımcısı - Dragan Djuroviç, Podgorica Başkentin Meclis Başkanı dr. Djordje Suhih; Podgorica kültür ve spor Sekretarlığı Sekreter Zoran Şoşkiç, Cetinje Eski Başkentı Başkanı nın Yardımcısı - Rade Adziç, Dışişleri Bakanlığı nın Konsolosu nun Bölüm Müdürü Zeljko Stamatoviç. Özel saygı ve şukrana ait olan Karadağ Türkiye Külturel ve Medeniyet Toplam Geçirgenliği konusu üzerinde tartışanlar: Dr Uğur Özcan Sultan Abdulhamid II ve Prens Nikola Döneminde Türk Karadağ İlişkileri, Dr Şerbo Rastoder: Karadağ dan Türkiye ye Müslumanlar ın Göçmesi hakkında Genel Açıklama; Türk Sözleri Güney Slav Dillerinde; Dr Marko Camaj: Türk Sözleri Arnavutça da; Dr Dragana Kujoviç: Karadağ ın Okul Literatürü Doğu Dillerde; Dr Zvezdan Foliç: İslam Cemaatı Dönemindeki Yugoslavya Hükümeti nin Dış Politik Projelerinde; Dr Novak Kilibarda: Karadağlılar ve Sırplar ın Halk Şiirlerinde Ahlak Seçkincilik; Dr Asim Dizdareviç: Merhamet Örnekleri; Dr Hatice Oruç: Limski Nikşiçi Nahiyesi Kayıt Defterlerinde Bosna Sancağında; Mr Adnan Pepiç: Eski Podgorica hakkında Arşiv Evrakları; Dr Hilmi Ibar: Trakya Üniversitesi Hakkında. Sonuçta, bu toplantı için fikir gerçek olabileceğine en önemli katkıda bulunan mutlaka Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı (TİKA) ve TİKA nın başında olan Dr. Gökçen Kalkan dır. Bu vesileyle, organizatörlerin adına, büyük şükran dileklerimizi söylüyörüz. 5

8 U pauzi rasprave: R. Krivokapić sa K.Canović, K.Baysakom, Ervinom Spahićem, Đoksenom Kalkanom, M. Kutlarac... Rifat Rastoder sa nj. ex. Muratom Oguzom, Hilmijem Ibrom i Cengiz Daneom J.Đorđević, R. Rastoder, D.Kujović M.Kotlarac, K. Baysak A. Pepić, Murat Oguz, H. Oruc, O. Ozcan, Š. Rastoder, M.Rastoder B.Agović, E. Spahić, Kalkan

9 Crnogorsko - tursko kulturološko prožimanje Forum SADRŽAJ Pozdravne riječi: - Rifat RASTODER, potpredsjednik Skupštine Crne Gore i Predsjedavajući skupa Ranko KRIVOKAPIĆ, predsjednik Skupštine Crne Gore Murat OGUZ, ambasador Turske u Crnoj Gori Husein - Ceno TUZOVIĆ predsjednik Savjeta Foruma Bošnjaka/Muslimana...13 Izlaganja: Dr Ogur OZCAN: Tursko-crnogorski odnosi u vrijeme Sultana Abdulhamida II i Knjaza Nikole...15 Dr Šerbo RASTODER: Kratak pregled iseljavanja muslimana iz Crne Gore u Tursku...27 Mr Jasmina ĐORĐEVIĆ: Turcizmi u južnoslovenskim jezicima...33 Dr Marko CAMAJ: Turcizmi u albanskom jeziku Dr Dragana KUJOVIĆ: Školska literatura u Crnoj Gori na orjentalnim jezicima Dr Zvezdan FOLIĆ: Islamska zajednica u spoljnopolitičkim projekcijama jugoslovenske Vlade ( )...45 Dr Novak KILIBARDA: Moralni elitizam usmene poezije Crnogoraca i Srba...49 Dr Čedomir BOGIĆEVIĆ: O neuništivosti kultura i civilizacija...53 Dr Asim DIZDAREVIĆ: Primjeri humanosti...57 Dr Hatice ORUC: Nahija Limski Nikšići u popisnim knjigama Bosanskog sandžaka...59 Dr Hilmi Ibar Trakijski univerzitet - Edrene...75 Odluka o osnivanju Društva crnogorsko - turskog prijateljstva

10 Forum Crnogorsko - tursko kulturološko prožimanje 8

11 Crnogorsko - tursko kulturološko prožimanje Forum Rifat Rastoder, potpredsjednik Skupštine Crne Gore i predsjedavajući skupa Afirmacija zajedničkog nasljeđa Dame i gospodo, Izuzetna mi je čast što sam u prilici da Vas u svoje i ime organizatora skupa, prvi sve pozdravim i zahvalim Vam što ste se odazvali našem pozivu. Pozdravljam posebno gospodu: - Ranka Krivokapića, predsjednika Skupštine Crne Gore; - Mehmeda Murata Ouza, ambasadoru Turske u Crnoj Gori, - Prof. dr Sonju Tomović-Šundić, savjetnicu u Kabinetu Predsjednika Crne Gore; - Dragana Đurovića, pomoćnik Ministra inostranih poslova za konzularna pitanja i Dijasporu Crne Gore; - Dr Đorđa Suhiha, predsjednika Skupštine Glavnog grada CG-PG; - Zorana Šoškića, izaslanika predsjednika Podgorice, inače sekretara Sekretarijata za kulturu i sport; Pozdravljam i zahvaljujem se, što su danas sa nama i: - Radu Adžiću, potpredsjedniku Prijestolnice Cetinja - Željku Stamatoviću, direktor Odjeljenja MIP-a CG za konzularne poslove; Konačno, sa posebnim, zadovoljstvom pozdravljam i predstavljam Vam gospodina Đokćena KALKANA, koordinatora Programa Turske agencije za razvoj i međunarodnu saradnju u Crnoj Gori. Čovjeka koji je za samo jednu prvu godinu mandata na ovoj funkciji, učinio više na zbližavanju naših naroda i država nego što mnoga slična predstavništva učine za više punih mandata. Samo ilustracije radi, TIKA je, tek za nekoliko minulih godine, diljem Crne Gore, što se kaže - od Ulcinja do Žabljaka i od Rožaja do Cetinja, realizovala ili je realizacija u toku na desetine raznovrsnih projekata podrške ovdašnjim ustanovama, organizacijama, udruženjima i pojedincima, u vrijednosti preko 4. miliona eura. TIKA je, inače, glavni sponzor i današnjeg našeg skupa. Najsrdačniji pozdravi i izrazi dobrodošlice i gostima iz Turske: Dr Hatice ORUC iz Ankare, Prof. Uguru OZHANU iz Istambula; prof. Dr Hilmiju IBRU i prof. Džigisu DANEU iz Edrena; kao i velikom prijatelju balkanskih naroda i država Kemalu BAYSAKU, biznismenu iz Izmira, inače počasnom konzulu BiH u Turskoj, rijetkom entuzijasti i poborniku uspostavljanja saradnje između građana i naroda Crne Gore i Turske; 9

12 Forum Crnogorsko - tursko kulturološko prožimanje Konačno, posebno poštovanje i zahvalnost na odzivu učesnicima rasprave na temu: Kulturološko i ukupno civilizacijsko prožimanje Crne Gore i Turske: 2. Mr Jasmini Đorđević 3. Dr Dragani Kujović 4. Dr Šerbu Rastoderu 5. Dr Novaku Kilibardi 6. Dr Čedomiru Bogićeviću 7. Dr Zvezdanu Foliću 8. Dr Marku Camaju 9. Dr Asimu Dizdareviću 10. Mr Adnanu Pepiću Žaljenje štoo nijesu u prilici da danas budu sa nama uputuli su: prof.dr Mirjana Teodosijević iz Beograda, Fuad Nimani, ministar za ljudska i manjinska prava i Jusuf Kalamperović, ministar Unutrašnjigh poslova u Vladi Crne Gore, Omer Peročević iz Bara, Nail Draga i Selim Resulbegović iz Ulcinja, Hamdo Kočan iz Podgorice, Džemal Senel i Mahmut Katipoglu (Ćatović) iz Izmira, kao i Fikret Akova, predsjednik opštine Burhanija Turska, te i njih sve srdačno pozdravljam. Dame i gospodo, Polazeći od uvjerenja da je tek dobro međusobno poznavanje ljudi, kao i naroda i država, pretpostavka za uspostavljanje i njihovih dobrih ukupnih odnosa, povodom predstojećeg Dana nezavisnosti Crne Gore i obnove diplomatskih odnosa sa Turskom, inicirali smo i evo upriličili ovaj po svemu reprezentativni skup. Najznačajniji segment skupa, svakako je tematska rasprava o zajedničkom kulturološkom nasljeđu naroda Crne Gore i Turske. Riječ je o prvoj u seriji rasprava koje o sličnoj problematici kanimo organizovati. Naime, kao što je poznato, sticaj istorijskih okolnosti je učinio da se upravo na ovim balkanskim prostorima gdje i Crna Gora baštini svoje, bezmalo, milenijumske temelje državotvornosti, sučele i ostave neizbrisive tragove gotovo sve velike civilizacije. Države Crna Gora i Turska, samo su - po mnogo čemu - ilustrativan primjer. Kako istorijske procese i događaje, koje po prirodi stvari čine i loša i dobra iskustva nije moguće izmijeniti, valja ih se sjećati onakvih kakvi jesu, ali i, zarad savremenih zajedničkih stremljenja i budućnosti, iz njih posebno afirmisati ono što jeste podsticaj pozitivnim civilizacijskim tokovima. Pri snažnom smo uvjerenju da viševjekovna istorijska upućenost Crne Gore i Turske, uprkos još vitalnom nasljeđu i drugačije svijesti, obiluje upravo i takvim primjerima. Među prijateljima, vjerujem, nema razloga tajiti recimo dilemu - da li bi se mi koji govorimo bilo koji od ovdašnjih jezika uopšte i mogli sporazumjeti kada bi nam neko, nekim čudom, iz našeg maternjeg, uskratio riječi it turskog jezika. Ili, pak, šta bi uopšte bilo sa identitetom nas koji, po vjerskom i ukupnom kulturološkom sklopu pripadamo i islamskom civilizacijskom krugu, bez vjere i običaja koje smo naslijedili upravo od turskih duhovnih i kulturnih poslenika. O impozantnom materijalnom nasljeđu da se i ne govori. Veoma značajan dio duše sa ovih prostora ugrađeno je, svakoko, i u temalje savremene Turske. Valja se samo naći na bilo kojoj od čaršija diljem Turske i to doživjeti. Neki istraživači, čak, tvrde da je u Turskoj danas višestruko više Bošnjaka/Muslimana porijeklom sa područja Crne Gore, nego što ih je sada u Crnoj Gori, a impozantan je i broj današnjih žitelja Turske, albanskog etničkog porijekla, kao i drugih ovdašnjih naroda, uključujući i Crnogorce i Srbe. Uostalom zar u Turskoj ne počivaju i potomci dvoica sinova jednog od rodonačelnika Crne Gore - Ivan bega Crnojevića (Staniša, zvani Skenderbeg Crnojević, kao i stariji brat Đurađ Crnojević) i vjerovatno žive njihovi potomci. Nažalost, nijesam baš siguran da savremene generacije o tome dovoljno i znaju? Cijenili smo, stoga, da je upravo afirmacija zajedničkog kulturološkog nasljeđa, kroz što kompetentniju prezentaciju činjenica i iskustava, najbolji podsticaj u stvaranju uslova za punu reafirmaciju saradnje i sveukupnih odnosa naših dviju država, odnosno građana i naroda. A da bi sve zaista i imalo dugoročni karakter, odlučili smo se i za formiranje Društva crnogorsko-turskog prija teljstva, koje će nastaviti da se bavi proučavanjem, prezentacijom, popularizacijom i ukupnom valorizacijom zajedničkog istorijskog, duhovnog i ukupno - kulturološkog nasljeđa i drugih vrijednosti i aktivnosti od obostranog interesa. Ozvaničenje odluke o formiranju ovog društva, kao što se dalo vidjeti i iz dostavljene agende, učinićemo odmah po završetku tematske rasprave. A sada, pozivam Predsjednika Skupštine Crne Gore, gospodina Ranka Krivokapića, da uzme riječ. 10

13 Crnogorsko - tursko kulturološko prožimanje Forum Ranko Krivokapić, predsjednik Skupštine Crne Gore Viteštvo - jedna od zajedničkih vrijednosti Poštovane dame i gospodo, poštovani izaslanici predsjednika države, Vaše ekselencije, poštovani učesnici skupa, meni je zapala izuzetna čast da pozdravim ovaj skup u ime države koja je u vjekovnom dijalektičkom jedinstvu postojala sa najvećom ondašnjom imperijom, u ime države koja je uspjela da razvije puno zajedničkih vrijednosti čak i u vremenu sukobljavanja sa tom imperijom. Tadašnju kraljevinu Crnu Goru, kao i kneževinu Crnu Goru ili vladikat, sve jedno, sa Turskom je uvijek objedinjavala jedna te ista vrijednost - viteštvo. Riječ je o vrijednostima sa kojima dvije države brane svoje sa punim uvjerenjem da to ne znači izgubiti ljudskost i da to ne znači izgubiti moralnost. Sa tim riječima je i naš kralj ispratio sa Skadra turske trupe riječima koje su u crnogorskom kodu i tada najviše značile - ljudi i junaci. Iako Turska i nije bila opsjednuta Crnom Gorom koliko smo mi željeli da jeste i koliko smo željeli da sebi damo na značaju sasvim je sigurno da smo mi svoje najbolje vrijednosti duhvonosti, trajanja, slobodoumnosti izgradjivali upravo na sukobu sa velikom imperijom koja je obilježila civilizaciju, što se kaže istoka i zapada. Iz tih vrijednosti Crna Gora je puno naučila, što ne znači da upravo iz tog dijela istorije ne treba još učiti. Jer, ako su naša djeca riječ Turska učila kao naziv najvećeg neprijatelja koji nas nije pobijedio, nova generacija bi riječ Turska zasigurno trebala učiti kao ime države koja uspijeva da odgovori izazovima novog vremena, kao države koja treba da donese Evropskoj uniji novi vid kulture koji je neizostavno već utkan u njene korijene. Iako mi dozvolite da kažem ono što sam već rekao prije nekoliko dana u Rimu, izum novog svijeta nije multipolarnost, izum novog svijeta je multikulturalnost i multietničnost. Kako se Crna Gora prosvijetlila da ljudskog, humanost ne znači ista vjera, ista nacija, da znači mnogo više od toga i iznad toga, mislim da će i ulazak Turske u Evropsku uniju upravo donijeti Evropi novi kulturološki pomak, novi civilizacijski pomak pred izazovima 2l. Vijeka. Crna Gora je mjesto gdje se susrijeću civilizacije, sa svim srećama i nesrećama takve pozicije. Mir uvijek od takvih mjesta pravi srećna mjesta. I uvjeren sam da je mir konačno došao u Crnu Goru i na Balkan, te da će i istorijsko prožimanje Crnoe Gore i Turske dobiti na značaju prvenstveno u našem obrazovanju. Da i jedni i drugi ne učimo samo što smo dobro uradili kroz istoriju nego i što smo pogriješili kroz istoriju. Crna Gora je počela da uči o svojim greškama u istoriji, i mislim da je to najboljia lekcija iz istorije koji ćemo svi naučiti. Svijest da pobjede mogu biti teže od poraza i svijest da porazi mogu biti i pobjede. U suočavanje sa ovom činjenicom Crna Gora je krenula kada se vratila sebi i nema dileme da će Crna gora biti dobar i pouzdan partner na afirmaciji zajedničkog nasljeđa različitih civilizacija koje su se srele i na crnogorskom tlu. U želji da vaš skup odgovori na ova i druga slična pitanja u interesu jedinstvenog cilja - ulaska u zajednički evropski dom, u interesu jačanja bezbjednosti u tom domu, država Crna Gora će na ovome što je već stekla u prijateljstvu sa Turskom, na ovome čemu ćete vi doprinositi, obogatiti Evropsku uniju novom dimenzijom humanizma. Hvala na vašem trudu, pregalaštvu i želji da izgradimo zajedno nove vrijednosti življenja i trajanja. 11

14 Forum Crnogorsko - tursko kulturološko prožimanje Murat Oguz, ambasador Turske u Crnoj Gori Primjer za nauk Poštovani predsjedniče skupštine, poštovani narodni poslanici, poštovani državnici, predstavnici opština, nau čni radnici i organizatori, dragi prijatelji, najiskranije vas i najsrdačnije pozdravljam. Možete pretpostaviti koliko je moje zadovoljstvo što sam danas ovdje i što kao ambasador jedne zemlje, bez velikog ličnog truda, uz pomoć prijatelja iz Crne Gore, doživio jedan ovakav skup. Iz toga razloga puno vam se svima zahvaljujem. Naravno, ovo je za nas i velika obaveza. Kao prvo u svojstvu ambasadora Turske moram još više raditi na uspostavljanju još boljih odnosa izmedju naše dvije države. To ćemo ostaviti, naravno vremenu koje je pred nama, kada ćemo svojim primjerima i onim što ćemo činiti za ovu zemlju i sa ovom zemljom, potvrditi o čemu govorim sada. Zajedno sa našim predsjednikom Sku pštine koji će u julu posjetiti Crnu Goru, a mislim da će i naš predsjednik države uskoro posjetiti Crnu Goru. Ovi će se primjeri nastaviti u budućnosti kao oblik naše saradnje. Drugo što želim reći, je to da ćemo i mi u Turskoj nastojati da organizujemo nešto slično i na ovakvom niovu. Puno vam se zahvaljujem što ste nam dali primjer u tome. Želim otvoreno reći da su balkanske zemlje, uključujući Crna Gora, vrlo bitni za nas. U uvjerenju da snažna i nezavisna Crna Gora dobro i za Tursku, podržavamo Crnu Goru u svakom pogledu. Dakle, rodbinske i prijateljske veze koje nas spajaju nijesu i jedine. Vi i Zapadni Balkan ukupno povezujete Tur sku sa Evropom. Vi ste naš most prema Evropi. Zbog toga ćemo učiniti sve što je moguće da i našim ekonomskim odnosima doprinesemo da naše obje zemlje što prije budu sastavni dio Evrope. Rodbinska povezanost svakako je posebna priča. Juče sam gostovao na Univerzitetu Crne Gore i studentima održao jedno kratko izlaganje. Rekao sam im, između ostalog, da ako im se pruži prilika da jednog dana posjete Tursku i ako ih pitaju odakle dolazite, da se ne iznenade ako čuju i još konkretnije pitanje: Jeste li iz Bijelog Polja, Podgorice ili iz nekog drugog grada iz Crne Gore? Iz tog razloga vi se u Turskoj ne možete osjećati kao stranci, nego jednostavno kao da ste u svojoj zemlji, u svojoj kući. Ovo nije fraza, ovo je realnost. Kad sam saznao da ću doći ovdje u Crnu Goru razmišljao sam na sljedeći način: rekli su mi da moji poznanici imaju puno rodbine u Crnoj Gori, da će mi oni pomoći. Mom prijatelju sam rekao : pa zar nije tvoja porodica u Makedoniji, rekao mi je da je njegova majka iz Makedonije, a da je otac iz Crne Gore. I to je Turska danas. Iz tog razloga ja se danas osjećam malo i Crnogorcem i nadam se da će odnosi naše dvije zemlje uspješno ići uzlaznom putanjom.iz tog razloga je Tika ovdje. I dok god bude potrebe mi ćemo da pomažemo jer smatramo da je vrlo bitno da Crna Gora bude snažna država. Stalo nam je da naši prijatelji bbudu dobro u svakom pogledu. Iz tog razloga i znamo šta nam je činiti u narednom periodu. Na kraju, još jednom se želim posebno zahvaliti organizatorima ovog skupa i kao ambasador i kao jedan turski državljanin, kao jedan Balkanac, kao jedan Crnogorac. Hvala svima onima koji su doprinijeli da se ovakav okrugli sto održi. 12

15 Crnogorsko - tursko kulturološko prožimanje Forum Husein Tuzović, predsjednik Savjeta Foruma Bošnjaka/Muslimana Podstrek za dalji rad Kao predsjednik Savjeta Foruma Bošnjaka/Muslimana inicijatora organizatora skupa, uz najsrdačnije pozdrave i izraze zahvalnosti što ste se odazvali našem pozivu, u najkraćem o Forumu. Forum Bošnjaka/Muslimana osnovan je, kao nvo - organizacija sa ciljem da okuplja Bošnjake i sve ljude dobre volje, svih političkih profila i zanimanja, da zajednički radimo na unapređenju sopstveniog statusa i kao pojedinaca građana i kao naroda. Da, istovremeno, i zajedno radimo na daljem kulturnom i ukupnom obogaćivanju i snaženju Crne Gore. S tim u vezi, slobodni smo i podsjetiti da Forum, takođe, godinama već, u kontinuitetu, radi i zalaže se i za temeljito i objektivno suočavanje sa istinom o događajima iz posljednje jugoslovenske drame i naročito sa istinom o događajima sa mogućim elementima zločina. U kontinuitetu, godinama već, Forum se bori i za primjenu evropskih standarda u zaštiti ljudskih i naročito manjinskih prava. U tom smislu, značajan i primjetan u javnosti je bio naš angažman i doprinos referendumskoj odluci o nezavisnosti Crne Gore, kao i doprinos uobličavanju Ustava Crne Gore u dijelu o ljudskim i manjinskim pravima. Glasilo - Revija Forum je naša legitimacija. Na profesionalan, objektivan i kompetentan način nastojimo analizirati i prezentirati aktuelnu stvarnos Crne Gore i šireg okruženja. Riječju, svime što činimo potvrđujemo samo čvrstu utemeljenost i privrženost Bošnjaka Crnoj Gorii, potv r đujemo samo da smo u njoj svi svoji na svome, te se nadamo da nam to više niko i nikada neće, niti može spo riti. Želimo i dalje samo doprinositi multivjerskom, multietničkom, multikulturnom napretku Crne Gore, kako bi ona upravo po tome i kao buduća članica EU, zaista, bila prepoznatljiva. I današnji skup samo je još jedan korak u tom pravcu. Hvala Vam na pomoći u tome, uz dodatnu posebnu zahvalnost gospodi iz Turske agencije za međunarodnu sardanju (TIKA) na čelu sa koordinatorom Đokćenom Kalkanom, koji je i glavni sponzor manifestacije. Sve ovo je za nas još jedan snažan podstrek za dalji rad. 13

16 Cetinje, dvor Kralja Nikole

17 Crnogorsko - tursko kulturološko prožimanje Forum Dr. Uğur ÖZCAN: Tursko-crnogorski odnosi u vrijeme Sultana Abdulhamida II i Knjaza Nikole Sultan Abdulhamid II ve Prens Nikola döneminde Türk Karadağ İlişkileri Refleksije prijateljstva dvoice vladara İki Hükümdar Arasında Dostluk Yansımaları Crna Gora je nezavisnost stekla na Berlinskom Kongresu godine. Osmanlijsko Carstvo je odmah nakon toga, sa do tada buntovnom i ratničkom Crnom Gorom, započelo uspostavljanje diplomatskih odnosa. Osmanlijska Imperija je prva priznala nezavisnost Crne Gore i već tokom naredne godine na Cetinje poslala Halil Halida-beja, svog prvog izvanrednog poslanika (ambasadora) u Crnoj Karadağ Devleti ilk olarak 1878 Berlin Antlaşması yla bağımsızlığını kazanmıştır. Osmanlı Devleti, o zamana kadar savaşlar ve isyanlarla gündeme gelen Karadağ ile, artık bağımsız bir devlet olarak diplomatik ilişkileri başlatmıştır. Karadağ ın bağımsızlığını ilk tanıyan ve ilk yerleşik elçi Halil Halid Bey i 1879 yılında Çetine ye gönderen de yine Osmanlı Devleti olmuştur. Karşılıklı açılan elçilikler, iki Kralj Nikola Sultan Abdulhamid II 15

18 Forum Crnogorsko - tursko kulturološko prožimanje Gori. Otvaranje ambasada u dvijema državama značio je početak rješavanj otvorenih pitanja među dvjema državama, ali je to bilo i svojevrsno sjeme prijateljstva koje je počelo da niče. Ono što je posebno vrijedno pažnje jeste činjenica da u periodu između godine, odnosno u periodu od sticanja nezavisnosti Crne Gore do napuštanja prijestola Abdulhamida II, između Osmanlijskog Carstva i Crne Gore nije bilo nikakvih sukoba, čak ni pomena o bilo kakvom ratu. Otvaranje Poslanstvo Osmanlijskog Carstva na Cetinju Otvaranje poslanstva Osmanlijskog carstva na Cetinju, koje se danas koristi kao obrazovna institucija, bilo je ustvari prvi konkretni čin najave jednog novog prijateljstva. Nešto kasnijim, otkupom objekta u izgradnji, ambasada je dobila novu adresu. Manifestaciji postavljanju tugre 1 koju je poslao sultan Abdulhamit II i ceremoniji otvaranja poslanstva, koja je održana 5. marta godine, prisustvovali su Knjaz Nikola i svi visoki državni zvaničnici,. Šef diplomatske misije (ambasador) Osmanlijskog Carstva na Cetinju, Ahmet Dževat Paša, prilikom govora zahvalnosti na ceremoniji, između ostalog je rekao: Onog trenutka kada je ova tugra uljepšala zgradu ambasade, uvjeren sam da će već postojeći dobri odnosi između Vlade Osmanlijskog Carstva i Crne Gore napredovati za još jedan stepen. 2 Knjaz Nikola je, zatim, obećao da će za vrt ambasade poslati 100 stabala iz bašte svoga dvora i da će naložiti da se iskopa zemljište za njih. Na taj način, Osmanlijsko Carstvo je, sa druge strane, izbjegavši probleme zakupa, dobilo novu službenu zgradu. 3 Od sticanja crnogorske nezavisnosti, problemi su se najčešće rješavali u diplomatskom i mirovnom duhu u skladu sa prijateljskim osjećanjima. Nesumnjivo je da je lično prijateljstvo između Nikole i Abdulhamita II imalo veliki uticaj na prijateljstvo dvaju država. Takođe, po pozivu Abdulhamita II posjeta knjaza Nikole Istanbulu znak je interesa za zbližavanjem dviju zemalja koji ne treba zaboraviti. Prva posjeta knjaza Nikole Istanbulu i njen odjek Prva posjeta knjaza Nikole Istanbulu, upriličena u cilju utvrđivanja granica među dvjema državama, na poziv Abdulhamida II, relaizovana je 20. avgusta godine. Pripreme za doček su trajale danima, dok je brod Izzettin Vapur u Hümayunu, tradicionalno korišten za ceremonije susreta lidera velikih država, pripremljen i za tu priliku. Knjaza Nikolu je dočekao visoki diplomatski kor. Dočekan je, inače, topovskom paljbom iz 21 topa, nakon čega je u pratnji Gazi Osman Paše i Haridžije Naziri Paše stigao u Dolmabahçe palatu. Princ Nikola je tokom posjete boravio u ljetnjoj palati Göksu Kasrı poznatoj kao jednoj 1 - Tuğra kaligrafski amblem ili potpis sultana Osmanlijskog Carstva koji se nalazio na svim zvanicnim dokumentima, prepiscima, pečatima i novcu. 2 - BOA, Y.A.HUS, 189/ ülke arasındaki sorunların halledilmesi noktasında önemli bir adım olmuş ve dostluk tohumları yeşermeye başlamıştır. Dikkat edilirse arası yani Karadağ ın bağımsızlığını kazanmasından, Abdülhamid in tahttan inmesine kadar geçen zamanda, Osmanlı Devleti ve Karadağ arasında herhangi bir savaştan söz edilememektedir. Bugün eğitim mekânı olarak kullanılan, Osmanlı Devleti nin Çetine Sefarethanesi, dostluğun bir simgesidir adeta. Ahmet Cevat Paşa nın elçiliği döneminde inşaat hali n de satın alınarak tamamlanmış ve elçiliğin yeni adresi olmuştur. II. Abdülhamid tarafından gönderilen tuğra nın asılış ve binanın açılış töreni, Prens Nikola ve devlet erkânının katılımıyla 5 Mart 1886 da gerçekleşmiştir. Osmanlı Devleti nin Çetine sefiri Ahmet Cevat Paşa, açılışta yaptığı teşekkür konuşmasında Bu tuğra bu elçilik binasını süsledikçe, Hükûmet-i Seniyye ile Karadağ arasındaki zaten var olan iyi ilişkilerin bir kat daha iyileşeceği ümidindeyim. demiştir 1. Prens Nikola ise elçilik bahçesine dikilmek üzere kendi sarayından 100 ağaç göndermeyi ve bir kuyu açtırmayı vaat etmiştir. Böylelikle, Osmanlı Devleti kira sorunundan kurtulurken, diğer taraftan yeni bir hizmet binasına kavuşmuştur 2. Karadağ bağımsız olduktan sonra, çoğu zaman sorunlar dostluk hisleri gereğince diplomasi ve barış yoluyla çözülmeye çalışılmıştır. Bu dostlukta hiç şüphesiz ki Nikola ve Abdülhamid in şahsi dostluklarının büyük etkisi vardır. Ayrıca II. Abdülhamid in daveti üzerine gerçekleşen Prens Nikola nın İstanbul ziyaretlerinin iki ülke yakınlaşmasındaki payını da unutmamak gerekir. Nikola nın Birinci İstanbul Ziyareti ve Yansımaları Prens Nikola nın İstanbul u ilk ziyareti, iki ülke arasındaki sınırların tespiti görüşmelerinin devam ettiği sıralarda, II. Abdülhamid in daveti üzerine Ağustos 1883 te gerçekleşmiştir. Günler öncesinden hazırlıklar yapılmış, büyük devlet liderlerinin karşılama törenlerinde kullanılan İzzettin Vapur-u Hümâyunu hazır hâle getirilmiştir. 20 Ağustos ta üst düzeyde diplomatik bir törenle karşılanan Nikola, İstanbul a teşrif ettiğinde yirmi bir pâre top atışıyla selamlanmış ve Gazi Osman Paşa ve Hâriciye Nâzırı Arif Paşa tarafından karşılanarak, Dolmabahçe Sarayı na kadar eşlik edilmiştir. Nikola nın ikametgahı ise İstanbul un en güzel mekanlarından birisi olan Göksu Kasrı olarak belirlenmiştir. Prenses Milena, bu ilk İstanbul ziyaretine eşlik etmemiştir. Fakat II. Abdülhamid onu unutmamış ve Prenses Milena ya gümüşten yapılmış değerli bir İstanbul albümü göndermiştir. Nikola, görüşme sırasında, Abdülhamid in jestleriyle karşılaşmış ve ailesine gösterdiği ilgi onda, Petroviç ailesi hakkında çok iyi bilgilendirildiği imajını uyan- 1 - BOA, Y.A.HUS, 189 / Mehmet Mercan, Sadrazam Ahmed Cevad Paşa, Marmara Üniversitesi Sos.Bil.Ens. Türkiyat Araştırmaları Ens. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 1998, s

19 Crnogorsko - tursko kulturološko prožimanje Forum od najljepših rezidencija u Istanbulu. Knjeginja Milena nije prisustvovala ovoj posjeti Istanbulu. Međutim, Abdulhamid II je nije zaboravio već je knjeginji Mileni kao poklon poslao vrijedan srebreni album. Iz razgovora tokom susreta, Nikola je stekao utisak o veoma dobroj informisanosti Sultana o porodici Petrović. Sultan Abdulhamid je, između ostalog, o Knjeginji Mileni rekao slje deće: Vjerujte mi, njene aktivnosti vrlo pomno pratim. Molim Vas, prenesite joj da joj se divim. Knjaz Nikola je, kako će sam potvrditi, u vezi sa Abdulhamidom zaključio da je on veoma inteligentan i dobro informisan vladar i koliko god politički problemi Osmanlijskog Carstva bili komplikovani, evidentno je da on posjeduje sposobnost za rješavanje takvih problema. U kasnijem telegramu zahvalnosti na dočeku, Knjaz Nikola ističe da je napustio Istanbul sa izuzetnim pozitivinim utiscima. Sultan Abdulhamid je u pismu koje je poslao kao odgovor na knjaževu zahvalnost izrazio želju da se to prijateljstvo nastavi. Možemo zaključiti da je ova prva posjeta knjaza Nikole Istanbulu zapravo prekretnica u osmanlijsko crnogorskim odnosima. To je, takoreći, razbilo tabue. Ova po s jeta je omogućila da se stvori prostor za dublje prijate ljske odnose između dvije države koje su se vijekovima doživljavale kao neprijatelji. Druga posjeta knjaza Nikole Istanbulu I druga posjeta Knjaza Nikole Istanbulu takođe se dogodilo jednog avgustovskog dana. Bila je planirana za godinu, ali je realizovana tek godine. Knjaz Nikola je nastojao da nađe najpogodije vrijeme za relaizaciju ove posjete. Na poziv Sultana Abdulhamida učinio je to na dan svečanog otvaranja Bosfora. Istovremeno, tog dana se održavala i proslava godišnjice Abdulhamidovog stupanja na prijesto. U međuvremenu, je bilo naloženo da se vila Emirgan popravi o trošku Ministarstva finansija. Gradonačelnik opštine je lično išao u Emirgan, dajući instrukcije za bezbjednost i čistoću ulica, na licu mjesta je strogo pratio pripreme. Takođe, Padišah je svoje dvorske službenike (Hademe-i-hassa-i şahane) dao u službu Knjaza Nikole. Dvorac Emirgan Ono što je privuklo dodatnu pažnju zvaničnika i javnosti u Istambulu jete to što je Knjaz Nikola u posje tu sa sobom poveo Knjaginju Milenu i sina Mirka. U delegaciji, dırmıştır. Sultan Abdülhamid, Prenses Milena hakkında şunları söylemiştir. İnanın bana, Onun yaptığı işleri ilgiyle takip ediyorum. Lütfen kendisine ona hayran olduğumu iletiniz Abdülhamid ile ilgili pozitif değerlendirmelerde bulunan Nikola, onun çok kabiliyetli ve iyi bilgilendirilmiş birisi olduğunu ve Osmanlı Devleti nin politik sorunlarını ne kadar karışık olursa olsun çözebilecek kapasite ve yeteneğe sahip olduğunu belirtmiştir. Ziyaretin sona ermesinin ardından Nikola, İstanbul da gördüğü misafirperverlik karşısında bir teşekkür telgrafı göndererek, ziyaretten fevkalade olumlu intibalarla ayrıldığını söylemiştir. Sultan Abdülhamid ise Prens in teşekkürüne cevaben gönderdiği mektupta, bu dostluğun devamını temenni etmiştir. Netice itibariyle şunu söyleyebiliriz ki Prens Nikola nın İstanbul a yaptığı bu ilk ziyaret, Osmanlı Karadağ ilişkilerinde önemli bir dönüm noktasıdır. Adeta tabular yıkılmıştır. Yüzyıllarca birbirlerini düşman olarak gören bu iki devlet, yapılan bu ziyaret sonucunda dostluk ilişkilerine yönelik daha güçlü adımlar atabilmişlerdir. Nikola nın İkinci İstanbul Ziyareti nin Gerçekleşmesi ve Sonuçları Prens Nikola nın İstanbul a ikinci seyahati yine bir Ağustos günü gerçekleşmiştir. Prens Nikola, 1896 yılında ertelediği ikinci İstanbul seyahatini gerçekleştirmek için uygun bir zaman kollamıştır. Bu fırsatı 1899 yılında yakalayan Nikola, Abdülhamid in kendisine hediye etmek istediği Boğaziçi ndeki yalı vesilesiyle İstanbul a gelmek için harekete geçmiştir 3. O tarihler aynı zamanda Abdülhamid in cülus yıldönümüdür. Bu arada Emirgan daki sahilhane, belediye tarafından tamir ettirilmiş masrafları da maliye tarafından ödenmiştir. Belediye başkanı bizzat Emirgan a giderek sokakların güvenliği ve temizliği noktasında titiz davranılması talimatını vermiş ve hazırlıkları yerinde incelemiştir. Ayrıca Padişahın hizmetinde çalışan hademeler (Hademe-i hassa-i şahâne), Prens in hizmetine verilmiştir. Prens Nikola büyük yankı uyandıracak olan bu ziyaretinde beraberinde, Prenses Milena ve oğulları Mirko yu da getirmiştir. Bir hafta kadar kalmayı planladıkları ziyarette, ayrıca Hâriciye Nâzırı Mösyö Gavro Vukoviç ve eşi, Prens Nikola nın yâveri Mösyö Martinoviç, Prenses Milena nın Dame d honneuru(nedime) Matmazel Nayikom, hususi kalemi Mösyö Charles Puigget ve Doktor Peraziç gelmişlerdir. Nikola ya, İstanbul ziyaretinde, Osmanlı Devleti nin Çetine Sefiri Ahmet Fevzi Paşa da eşlik etmiştir. Sultan Abdülhamid, Prens Nikola ve ailesini getirmek üzere getirmek üzere İzmir Vapur-u Hümâyunu nu tahsis etmiştir. İlgili gazetelerde Abdülhamid in emri üzerine bu ziyareti konu edinen ilanlar ve makaleler yayınlanmıştır. Mülki ve askerî erkân, İzmir Vapuru na giderek karşıla- 3 - BOA, Y.E.E, 46/124 Kataloglarda belge tarihi 1327 olarak geçse de bunun sehven 1317 yerine 1327 şeklinde yazıldığı düşünülmektedir. 17

20 Forum Crnogorsko - tursko kulturološko prožimanje takođe, bili Ministar inostranih poslova, g-din Ga vro Vuković sa ženom, pomoćnik Princa Nikole g-din Martinović, pratnja Knjaginje Milene, g-đica Najikom, lični pisar Charles Puigget, kao i Doktor Perazić. Delegaciji iz Crne Gore se u posjeti Istanbulu pridružio i šef diplomatske misije Osmanlijskog Carstva na Cetinju, Ahmet Fevzi Paša. Abdulhamid je za dolazak knjaza Nikole i njegove porodice obezbijedio izmirski carski brod İzmir Vapur-u Hümayun u. Po Abdulhamidovom naređenju, ova posjeta je bila glavna tema saopštenja i članaka objavljenim najznačajnijim novinama. Civilni i vojni zvaničnici pridružili su se ceremoniji dočeka na Izmirskom brodu. Predstavnik Savjetodavnog Odbora Vlade, Turhan Paša predvodeći posebnu delegaciju dočekao je knjaza Nikolu i njegovu porodicu u luci. Nakon ceremonijalnog dočeka, Abdulhamid je u čast gostiju, Knjaza, Knjaginje i sinova priredio banket. Banketu su pored knjaza Nikole, knjaginje Milene i princa Mirka, prisustvovali i domaćin Turhan Paša, crnogoski ministar spoljnih poslova g-din Vuković, crnogorski ambasador u Turskoj g-din Bakić i službenici administrativne rezidencije Osmanlijskog carstva (Mabeyn-i Hümayun). U salonu za banket goste je toplo dočekao Padišah, nakon čega ih je ugostio ručkom. Za knjeginju Milenu rezervisano je mjesto sa desne strane sultana Abdulhamida, dok je knjaz Nikola sjedio sa njegove lijeve strane. Preko puta Knjaza i Knjaginje sjedjeli su sultanovi sinovi. U sredini je bio i Burhanedin Efendija. Sa desne strane Burhanedin Efendije sjedio je princ Mirko, a sa njegove lijeve strane supruga Ministra spoljnih poslova, gospođa Vuković. Nakon ručka Abdulhamid je pozvao princa Mirka i zamolio ga da pokaže svoje muzičke sposobnosti. Mirkov dobar performans je sve toplo iznenadio i oduševio. Poslije Mirka, red je došao na Abdulhamidovog sina, Burhanedina. Burhanedin Efendija je, poput Mirka, bio izuzetno nadaren za muziku. Na ovaj galantni gest princa Mirka, on je odgovorio sviranjem crnogorske himne. Nakon ove simbolične predstave, obojica su dobila nagradu. Abdulhamid je knjazu Nikoli rekao da je kompozicije koje je izveo Burhanedin upravo on lično njemu dao da čuje na što je Nikola pokazao zadovoljstvo. Kao što se može vidjeti iz ovakvih prikaza, jedna zvanična atmosfera je prerasla u mnogo prisniji ambijent. Nakon ručka koji je Abdulhamid organizovao u Knjaževu čast, knjaz Nikola je prisustvovao svečanoj paradi flote na obali Emirgana. Na splavu koji je za tu priliku obezbijedio carski admiralitet (Bahriye Nezareti) organizovani su vatromet i druge demonstracije vatrom kojim je priređen fascinantan prizor u moreuzu. Sljedeći dan je u čast gostiju iz Crne Gore priređen još jedan banket koji je medijski propraćen. Knjaz i Knjaginja su se zahvalili Abdulhamidu na takvoj posvećenosti i interesovanju. Nakon razmjenjivanja odlikovanja i ordena, Abdulhamid je crnogorskom knjazu i knjaginji i svima koji su bili u njihovoj pratnji, predao izuzetno vrijedne poklone kao što su tkanine, tepisi i sedžade, proizvode fabrike Hereke, čije je troškove pokrila carska blagajna. ma törenine katılmışlardır. Diğer taraftan Şûrâ-yı Devlet Mükiye azâlarından Turhan Paşa, özel bir heyetle birlikte Nikola yı ve ailesini limanda karşılamıştır. Karşılama töreninden sonra Abdülhamid, konukları Prens, Prenses ve oğllarının şerefine bir ziyafet tertip etmiştir. Bu ziyafette Prens Nikola, eşi Prenses Milena, oğlu Prens Mirko, prensin mihmandarlığını yapan Turhan Paşa, Karadağ Hariciye Nazırı Mösyö Vukouvich, Karadağ sefiri Mösyö Bakiç, ve Mabeyn-i Hümâyun memurları hazır bulunmuştur. Ziyafet salonuna alınan misafirleri Padişah, sıcak bir şekilde karşılamış daha sonra yemeğe geçilmiştir. Abdülhamid sol tarafında Prenses Milena ya, sağ tarafında ise Prens Nikola ya yer vermiştir. Prens ve prenses in tam karşılarında şehzadeler oturmuştur. Onlardan birisi de Burhaneddin Efendi dir. Burhaneddin Efendi nin sağ tarafında Prens Mirko otururken sol tarafında ise Karadağ Hariciye Nazırının eşi Madam Vukoviç yer almıştır. Yemeğin ardından Abdülhamid, Prens Mirko yu çağıra rak müzik yeteneğini sergilemesini rica etmiştir. Mirko nun performansı göz doldurmuş ve ilgi odağı olmuştur. Mirko dan sonra sıra Abdülhamid in oğlu Burhaneddin e gelmiştir. Burhaneddin Efendi, tıpkı Mirko gibi, müziğe son derece kabiliyetli birisiydi. Prens Mirko nun bu nazik jestine o da Karadağ Milli marşını çalarak karşılık vermiştir. Bu küçük gösterinin ardından her ikisine de ödüller verilmiştir. Abdülhamid, hatıratında Karadağ Prensi Nikola ya oğlu Burhaneddin in bestelediği parçaları bizzat Burhaddin Efe ndi nin kendisinden dinlettiğini söylemiş ve Nikola nın bunu çok beğendiğini ifade etmiştir. Görüldüğü gibi görüşmeler resmi bir havadan ziyade daha samimi bir aile ortamında gerçekleşmiştir. Abdülhamid in Prens onuruna verdiği yemeğin ardından, Prens Nikola, Emirgan yalısında bir takım gösterilere de şahit olmuştur. Bahriye Nezareti nden kendisi için özel olarak gönderilen duba üzerinde, ateş gösterisi ve havai fişek gösterileri düzenlenmiş ve atılan fişekler boğazda büyüleyici bir atmosfer oluşturmuştur 4. Ertesi gün Karadağlı konuklar onuruna bir ziyafet daha verilmiş gazetelerde ilan edilmiştir 5. Prens ve Prenses, Abdülhamid in kendilerine gösterdiği bu ilgi ve alakadan dolayı teşekkürlerini iletmişlerdir 6. Karşılıklı verilen nişan ve madalyaların ardından Abdülhamid Karadağ Prens Prenses ile beraberindekilere, Hereke fabrikası ürünlerinden olan ve masrafları hassa hazinesi tarafından karşılanan kumaş, halı, seccade gibi çok değerli hediyeleri takdim etmiştir. Prenses Milena nın Harem Dairesinde Ağırlanması Prenses Milena ise Harem dairesinde ağırlanmıştır. Daha çok kırsal kültürüyle yoğrulmuş olan Prenses Milena biraz endişelidir. Türklere karşı ön yargısı henüz tam olarak kaybolmuş değildir. Bu düşünceleri, Harem dairesinde Va- 4 - İkdam 30 Ağustos 1899 s BOA, DH.MKT, 2244/ BOA, Y.PRK.HR, 28 /1. 18

21 Crnogorsko - tursko kulturološko prožimanje Forum Boravak Knjaginje Milene u Haremskoj rezidenciji Knjaginja Milena Knjaginja Milena je ugošćena u Haremskoj rezidenciji. Knjaginja Milena, koja je više navikla na ruralnu kulturu, osjećala se malo nelagodno. Predrasude o Turcima nisu odmah nestale. Nakon priređenih gozbi i usrdnosti s kojom ju je sultanova majka ugostila u Haremskoj rezidenciji, ta ubjeđenja su u mnogome ublažena. Takav doček u Haremskoj rezidenciji ostavio je izuzetan utisak na Milenu. U njenu čast, priređene su gozbe sa raznovrsnim voćem, kolačima i kafom, a sve to je propraćeno tonovima saza i pjesmom. Milena se u Haremskoj rezidenciji upoznala sa Abdulhamidovim ćerkama i suprugama. Na taj način brige i predrasude Knjaginje Milene su prosto nestale. Tom prilikom se susrela sa potpuno različitom slikom od onoga što je ranije čula, i samim tim je bila prilično prijatno izenađena. Sultanova majka je sa Knjaginjom Milenom razgovarala o njenoj kćerci Stani koju je ranije upoznala i tom prilikom je zaključila da je lijepa kao njena majka. Na takvu naklonost Milena nije sakrivala zadovoljstvo, sve sumnje i brige u vezi sa odlaskom u Istanbul koje je imala prije posjete, pretvorile su se u radosti. Tokom ovog zaista ispunjenog 11-dnevnog putovanja, knjaz Nikola je u čast svih stranih ambasadora u Dersaadetu 4 na emirganskoj obali priredio banket i u ime zdravlja i dobrobiti padišahu i vladama svih prisutnih ambasadora 4 - Turci su u otomansko vrijeme dodavali gradu neka počasna imena, kao: Dersaadet تداعس رد) Vrata blagostanja ), Derâliye رد) (هيلاع ili,تختیاپ) Visoka ili uzvišena porta ), ili Pâyitaht یلاع باب (Bâb-ı Âlî Stolica prijestolja ), koja su obično označavala vlast. lide sultan tarafından ağırlanması ve orada verilen ziyafetler ve iltifatlar sonucunda yerini rahatlığa bırakmıştır. Milena, Harem dairesinde bu ağırlamadan fevkalade memnun olmuştur. Şerefine çeşit çeşit meyveler tatlılar ikram edilmiş ve kahveler içilmiştir. Sazlar çalınmış şarkılar söylenmiştir. Milena, harem dairesinde Abdülhamid in kızlarıyla ve eşleriyle tanışmıştır. Böylelikle Prenses Milena nın da kafasında ki endişeler ve önyargılar kırılmıştır. Anlatılanlardan ve duyduklarından farklı bir tabloyla karşılaşmış ve bundan bir hayli memnun olmuştur. Valide Sultan, Prenses Milena ya, daha önce tanıştığı kızı Stane dan bahsetmiş ve onun tıpkı annesi gibi güzel olduğunu söylemiştir 7. Bu iltifatlar karşısında memnuniyetini gizlemeyen Milena, ziyaret öncesi, gidip gitmeme konusunda yaşadığı tereddüt ve endişe yerini, neşeye bırakmıştır. Gerçekten dolu dolu geçen onbir günlük seyahatte Prens Nikola, Dersaadetteki yabancı elçilerinin hepsine, Emirgan daki yalısında ziyafet vermiş, padişaha ve bütün oradaki elçilerin hükümdarlarına sağlık ve sıhhat için kadeh kaldırmıştır. Bu ziyafete, Tophane-i Âmire Mızıkası da eşlik etmiştir. Prens Nikola bu seyahat müddetince, Karadağlılarla ve ruhani liderlerle görüşmüş ve çeşitli ziyaretlerde bulunmuştur. Beylerbeyi vapuruyla Sirkeci İskelesi ne giderek oradan araba ile Topkapı Sarayı na gitmiştir. Hazine-i Hümâyun u ve müze dairesini gezen Prens Nikola daha sonra Ayasofya Camii ni ziyaret etmiş ardından Sultan Mahmud Türbesi ne de uğramıştır. Buradan da anlaşılacağı üzere Nikola nın gezi için seçtiği mekânlar manidardır. Ayasofya Camii ni ziyaret etmesi II. Mahmud un türbesini ziyaret etmesi ve kutsal emanetlerin bulunduğu Topkapı Sarayı nı gezmesi çok anlamlıdır. Onbir gün süren süren ziyaretin ardından 10 Eylül de İstanbul dan Marmara Vapur-u Hümâyunu yla törenle 8 Atina ya uğurlanan Karadağ Prensi Nikola ve beraberindekiler çok memnun ayrılmışlardır. Bu ziyaret, dış basında ve Avrupa da büyük etki oluşturmuştur. İkdam Gazetesi nde Prens in temasları gün be gün yayımlanmıştır 9. Malumat Gazetesi ise giriş sayfasından birinci gün Nikola nın ve Prenses Milena nın fotoğraflarını yayımlamıştır 10. İkinci gün ise Prens Danilo ve eşinin fotoğrafını giriş sayfasından yayınlamıştır. Vatan, Sabah gibi Osmanlıca yayın yapan gazetelerin yanında Karadağ ın ulusal gazetesinde Abdülhamid i öven yazı neşredilmiş 11 ve Neue Freie Press gazetesinde bu ziyaretle ilgili detaylar yer almıştır 12. Ziyaretin üzerinden üç ay geçmesine rağmen Karadağ Prensi İstanbul u ziyaretinde gördüğü misafirperverliği unut- 7 - Marco Houston, Nikola &Milena King and the Quin of The Black Mountain, Leppi Publication, London 2003, s BOA, DH.MKT, 2244 / İkdam, 24 Ağustos 10 Eylül Malumat, 24 Ağustos 10 Eylül BOA,Y.A.HUS, 400 / BOA, Y.A.HUS, 400 /110 19