Ermeni Kimliği, Ermenistan ve Ermenistan Fetihleri. (Hulefâ-yı Râşidîn- Emevîler Dönemi) ARAŞTIRMA-İNCELEME

Transkript

1 Ermeni Kimliği, Ermenistan ve Ermenistan Fetihleri (Hulefâ-yı Râşidîn- Emevîler Dönemi) ARAŞTIRMA-İNCELEME

2 DÜN BUGÜN YARIN YAYINLARI, 2014 DBY: 13 Araştırma-İnceleme: 3 Ermeni Kimliği, Ermenistan ve Ermenistan Fetihleri (Hulefâ-yı Râşidîn - Emevîler Dönemi) ISBN: Sertifika No: Baskı: İstanbul, Ekim Baskı: İstanbul, Mayıs 2014 Yazar: Cahit Külekçi Editör: Ersan Güngör Yayın Yönetmeni: İrfan Güngörür Baskı Hazırlık: DBY Ajans Baskı/Cilt: Şenyıldız Matbaacılık Yay. Ltd. Şti. Gümüşsuyu Cad. No:3/2 - Topkapı / İstanbul Tel: (Sertifika No: 11964) Ermeni Kimliği, Ermenistan ve Ermenistan Fetihleri (Hulefâ-yı Râşidîn - Emevîler Dönemi) Cahit Külekçi ARAŞTIRMA-İNCELEME DÜN BUGÜN YARIN YAYINLARI Ankara Caddesi, Ünal Han No: 21/4 Cağaloğlu, Eminönü - Fatih / İstanbul Tel. - Faks: dby@dby.com.tr

3 Yrd. Doç. Dr. Cahit KÜLEKÇİ 1974 yılında Kahramanmaraş ta doğdu te Adana İmam- Hatip Lisesi nden, 1998 de Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi nden mezun oldu. Aynı yıl içerisinde İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, İslâm Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı na Araştırma Görevlisi olarak atandı. Marmara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi nde görev yaptığı yılları arasında; 2003 yılında Osmanlı Devleti nde Ermeniler isimli tezi ile yüksek lisansını; 2009 yılında İstanbul Ermenileri üzerine hazırladığı tezi ile de doktorasını tamamladı yılından itibaren yardımcı doçent olarak atandığı İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi nde görevini sürdürmektedir. Evli ve bir çocuk babasıdır. İçindekiler Kısaltmalar...8 Önsöz...9 Giriş...15 Kaynaklar ve Usûl Hakkında Antik Yunan Kaynakları Ermeni Tarihine İlişkin Kaynaklar ve Ermeni Kaynakları İslâm Tarihi Kaynakları...33 BİRİNCİ BÖLÜM Ermeni Kimliği ve Ermenistan Bölgesi A. Ermeni Kimliğinin Oluşumu Tanımlamalar Antik Yunan ve Ermeni Kaynaklarında Ermeni Kavramı Ambigua Gens: Armenios Armenus Aramo [Aramu, Arame] ve Aramus Armen Haicus (Hay[k]) İslâm Tarihi Kaynaklarında Ermeni Kavramı...69

4 2. Ermenistan Coğrafyası, Göç ve Bölgesel İlişkiler Armenia [Ermenistan] Bölgesi Göç ve Bölgesel İlişkiler Frigyalılar ve Ermeniler Urartular ve Ermeniler...86 B. Ermeni Kimliğinin Unsurları Mitoloji Ermeni Dili Dinî Kimlik D. Emevîler Dönemi Ermenistan Fetihleri Muaviye ve Ermeni Toplumu Muaviye Dönemi Ermenistan Fetihleri Malatya nın Tekrar Hâkimiyet Altına Alınması Muaviye Dönemi Sonrası Ermenistan Fetihleri Sonuç Bibliyografya Dizin İKİNCİ BÖLÜM ErmenistanFetihleri( ) A. İslâm Fetihlerinin Husûsiyetleri B. Ermenistan Bölgesi yle İlk Münâsebetler Hz. Peygamber in (as) Ermenilere Dâir Fermânı C. Hulefâ-yı Râşidîn Dönemi Ermenistan Fetihleri Hz. Ebûbekir Dönemi Hz. Ömer Dönemi Şam, Irak-İran Bölgesi Fetihleri Diyarbakır (Âmid) ın Fethi Harran ın Fethi Azerbaycan ın Fethi Musul un Fethi Hz. Osman Dönemi Kalikala nın Fethi Malatya nın Fethi Taberistan ın Fethi Hz. Ali Dönemi

5 Kısaltmalar as : Aleyhisselâm a.g.e. : Adı Geçen Eser a.g.m. : Adı Geçen Makale Bkz. : Bakınız b. : Bölüm BOA : Başbakanlık Osmanlı Arşivi BTY : Baskı Tarihi Yoktur. BYY : Baskı Yeri Yoktur. c. : Cilt Çvr. : Çeviren Ed. : Editör h. : Hicrî Hz. : Hazreti Hzr. : Hazırlayan k. : Kitap m. : Milâdî M.Ö. : Milattan Önce M.S. : Milattan Sonra no. : Numara Nşr. : Neşreden s. : Sayfa Thk. : Tahkîk Eden UK : United Kingdom USA : United States of America vd. : ve devamı Vol. : Volume Önsöz Türkçe olarak neşredilen, Ermenilerin erken dönem tarihlerine ilişkin araştırma sayısı çok değildir. Bunun temel sebebi olarak genelde konuyla ilgili erken dönem kaynaklarında verilen bilgilerin yetersizliği gösterilir. Bu durum hem Roma, Yunan, Ermeni hem de İslam tarihi kaynakları için söz konusudur. Fazla sayıda olmasa da mezkûr kaynaklara dayanılarak yapılan kimi araştırmaların birbirleri ile çelişik, muhtelif bilgiler içeren sonuçlara varması ayrıca dikkat çekmektedir ki bu da kaynakların sunduğu yetersiz verilerden dolayıdır. Buna mukâbil Ermenilerin kendilerine ait bilhassa sosyokültürel tarihlerini, siyasî alandan uzak sadece tarihî bilgilerden müteşekkil bir halde incelemenin gerekliliği, konuyla ilgili araştırma yapan hemen herkes tarafından dile getirilen bir husustur. Öyle anlaşılıyor ki; Ermeni halkının sosyal ve kültürel alanı ile erken dönemdeki tarihî varlıkları, söz konusu millete ait bilhassa son dönemdeki siyasî mülâhazalara nazaran daha az dikkat çekmiş, bu alanla ilgili neşredilen araştırmalar 9

6 Ermeni Kimliği, Ermenistan ve Ermenistan Fetihleri belki zorunlu olarak bir kısırdöngünün içine düşmüştür. Üstelik doğrulanamayan kimi tarihî bilgilerin siyasî çıkarlara hizmet etme hususundaki etkin kullanımı da bu kısırdöngüye hayli katkı sağlamıştır. Özetle zaten kısıtlı olan tarihin verileri, bir kısım araştırmacılar tarafından siyasî malzeme olarak kullanılmış ve Ermeni milleti hakkında, üzerinde ittifak edilebilen gerçeklere ulaşmak pek mümkün olmamıştır. Gerçekte de Ermeniler, M.S. IV. yüzyılın başlarına kadar Anadolu topraklarının ücrâ köşelerinde yaşayan, adı sanı çok da bilinmeyen, belirli bir isim altında tanımlanamayan topluluk, millet hüviyetindedir. Ermeniler, kimi zaman garip insanlar topluluğu olarak tanımlanırken kimi zaman Romalıların dindaşı olan topluluk kimi zaman da muktedir bir gücün kolonu olarak nitelendirilmişlerdir. Fakat Roma, Pers, Urartu, Frig gibi siyasî güçler tarafından zaman zaman sadece vassal güç olarak kullanılan Ermenilerin, Hıristiyanlığı kabul ettikleri IV. yüzyıldan itibaren tarih sahnesine müstakil bir millet olarak ortaya çıktığını ve adından söz ettirmeye başladığını da açıkça söyleyebiliriz. Ancak bu durumun Ermenilerin Anadolu nun bozkırlarında at koşturmalarından ziyade özellikle Roma lılarla Perslilerin ya da Urartularla Frigyalıların, kısacası iskân edildikleri bölgede bulunan hâkim güçlerin birbirleriyle olan münasebetleri ile ilgisinin kuruluyor olması, bizi Ermenilerin tarihinin oluşumunda başka milletlerin rolünü incelemeye zorunlu olarak sevk etmektedir. Ermenilerin erken dönem tarihlerine ilişkin verilerin fazla olmaması, belki de dönem itibariyle hâkim güçlerin arasında yer almamasıyla ya da söz konusu ettiğimiz dönemin hâkim güçlerinin tarihlerindeki anlatımların eksikliğiyle açıklanabilir. Önsöz Öyle ki; hem antik Yunan kaynaklarında hem de ilk dönem İslâm tarihi kaynaklarında Ermenilerden ayrı bir millet olarak, meselâ Rumlar, Persliler ya da Yahudiler gibi söz etme geleneğinin oluşumu daha geç bir döneme rastlamaktadır. Örneğin İslam tarihi kaynaklarında Ermenilerle Savaş yerine Ermeniyye Savaşı gibi bölgesel muhtevaya sahip ifadeler kullanılmakta, belki de bu savaşlarda doğrudan Ermeni milleti kastedilmemektedir. Çünkü Ermenilerin bir güç olarak dünya siyâset sahnesine çıkması, yukarıda söylediğimiz gibi ancak diğer devletlerin iktidar mücadelelerinin otorite boşlukları arasında mümkün olabilmiş, bu da daha sonraki zamanlarda telif edilmiş kaynaklara zaman zaman yansımıştır. Dolayısıyla İslâm tarihi kaynaklarında ve gerekse daha önceki devirlerde yazılmış, özellikle antik Yunan, Roma kaynaklarında, Ermenilerden bir millet olarak sıkça bahsedilmemesini, Ermenilerin müstakil bir devlet haline gelememesine ve doğal olarak da kendilerine ait geleneksel bir siyasî sisteme sahip olamamasına bağlamaktayız. Fakat bu bağlam, Ermenilerin herhangi bir dönemde ve hiçbir şekilde siyasal bir sistem kuramadıkları, dil, kültür ya da medeniyet bağlamında herhangi bir numûneye sahip olamadıkları anlamına gelmemelidir. Her ne kadar Ermenistan Arapların ifadesiyle İrminiyye bölgesine göç etmelerinden sonra kendilerine; bölgeye yerleşen insanları kastetmek amacıyla Armen, Ermen veya İrmin denmesi söz konusu ise de Ermeniler, çoğu zaman Rumların kimi zaman da Perslerin kadîm komşuları olarak anılmaktan öteye geçemeyeceklerdir. Nitekim önce Perslerin hâkimiyet sahasının Müslümanlar tarafından fethi ve hemen sonraki süreçte Rum topraklarındaki 10 11

7 Ermeni Kimliği, Ermenistan ve Ermenistan Fetihleri fetihler, Ermenilerin kadîm komşuluklarının çehresini değiştirecek, fetihlerin ardından Ermeni toplumu için yeni bir dönem başlamış olacaktır. Bu çalışma, özgün- müstakil Ermeni kimliğine, Ermenistan Bölgesi nin sınırlarına, Ermenilerin Müslümanlarla olan ilk münasebetlerine siyasî-askerî düzlemde açıklık getirme ve Ermenistan ya da İrminiyye Bölgesi nin hangi süreçler sonunda Müslümanların hâkimiyeti altına girdiğini ortaya koyma iddiasındadır. Dolayısıyla Müslümanlarla Ermeniler arasındaki münasebetlerin tarihî süreçleri de kaynaklara dayanılarak izah edilmiş olacaktır. Çalışmamız Ermenistan Bölgesi nin Müslümanlar tarafından fethini konu edinmekle birlikte, Ermenilerin kökenlerine dair olan bilgilerin muhtelif oluşu ve dolayısıyla Ermenistan Bölgesi nin de bu bilgilere göre şekilleneceği gerçeği, çalışmamızın iki ana bölümden oluşmasını gerekli kılmıştır. Bu çerçevede ilk bölümde, siyasî ön kabullerden uzak bir kimlik inşâsı hususunda Ermeni ve Ermenistan, İrminiyye gibi kelimelerin tanımlamaları yapılmış, buna bağlı olarak da Ermenistan sınırları hem Yunan, hem de İslâm tarihi kaynaklarına göre belirlenmeye çalışılmıştır. Ermeni alfabesinin oluşumu ve Ermenilerde yazım kültürünün başlaması V. yüzyıldan sonra olduğundan, Ermenilerin erken tarihlerine ilişkin bilgilerin Ermeni kaynaklarından takibi mümkün olamamıştır. Ulaşabildiğimiz diğer kaynaklardan elde ettiğimiz sonuçlar Ermenilerde siyasî ve dinî kimliğin oluşturulmasında kullanılmıştır. Önsöz kendi içinde ikiye ayrılmıştır. İlk bölümü yıllarını kapsayan Hulefâ-yı Râşidîn Dönemi dir. İkinci bölümü ise yıllarını içine alan Emevîler Dönemi dir. Bölümlerin her ikisinde de fethi tamamlanan bölgelere Müslümanlar tarafından gayr-ı Müslim tebeaya sağlanan haklar, iskân politikaları, emânlar gibi konular üzerinde durulmuş; önemli görülen kimi emân metinleri de kaynaklarda geçtiği üzere çalışmamızda yer almıştır. Bu bölümde ağırlıklı olarak kullanılan İslâm tarihi kaynaklarındaki bilgilere ilaveten, Ermeniler tarafından telif edilen vekâyinâme tarzı eserlerdeki bilgilere de yer verilmiştir. Çalışmamızın hazırlanmasında emek ve katkılarını esirgemeyen sayın Prof. Dr. Mehmet Azimli, Doç. Dr. Şaban Öz, Doç. Dr. Eyyub Tanrıverdi, Yrd. Doç. Dr. Canan Seyfeli ye teşekkürlerimi sunarım. Cahit KÜLEKÇİ Malatya, 2014 Çalışmamızın ikinci bölümünde ise Ermenistan Bölgesi nin Müslümanlar tarafından fethi izah edilmiştir. Bu bölüm de 12 13