Birinci Dünya Harbinde Irak Cephesinde Türk-İngiliz Mücadelesi

Transkript

1 Birinci Dünya Harbinde Irak Cephesinde Türk-İngiliz Mücadelesi Zekeriya TÜRKMEN Öz Birinci Dünya Savaşının başlaması üzerine Osmanlı Devleti ne savaş ilan eden İngiltere, 6 Kasım 1914 tarihinde Şattü l-arap ağzındaki Fav mevkiine asker çıkararak Basra Körfezinden kuzeye doğru ilerleyerek petrol bölgelerini ele geçirmek üzere Irak a yönelik işgal harekâtını başlatmıştır. Irak cephesinde Arap kabilelerine ve ilan edilen cihada güvenilerek az sayıda Türk askeri (8000) bulundurulmaktaydı. Ancak bölgede çok yönlü propaganda faaliyetinde bulunan İngilizler Arap kabilelerinin önemli bir kısmını kendi yanlarına çekmeyi başarmışlardır. Bundan dolayı Türk kuvvetleri silah, personel ve teçhizat yönünden güçlü İngiliz ordusu karşısında pek tutunamamış, fazla kayıp vermeden taktik geri çekilme planını uygulayarak daha da kuzeye doğru çekilmek zorunda kalmıştır. İngilizler 22 Kasım 1914 te Basra yı işgal ettikten sonra ileri 381 harekete geçerek 9 Aralık 1914 te Kurna ya ulaşmışlardır. Irak ve Havalisi Komutanı olan Binbaşı Süleyman Askerî Bey, etrafına topladığı Teşkilat-ı Mahsusa gönüllüleriyle İngilizlere karşı durmaya çalışmıştır. İngilizlere karşı mevzii başarılar kazanan Osmanlı kuvvetleri, 14 Nisan 1915 ten itibaren ard arda gelen yenilgiler üzerine kuzeye çekilmek zorunda kalmış; Dicle nehri boyunca ilerleyen İngilizler, 21 Mayıs ta Ammare yi, 25 Temmuz da Nasırıye yi, 28 Eylül de Kutü l-ammare yi işgal etmiştir. Bu sırada Irak ve Havalisi Komutanlığına getirilen Albay Nurettin (Sakallı Nurettin Paşa) Türk ordusunu, taarruz fırsatını ele geçirebileceği yere kadar taktik geri çekilme planıyla daha fazla yıpranmadan kuzeye çekmeyi başarmıştır. Nitekim Kasım 1915 de cereyan eden Selmanpâk Muharebesinde Türkler zafer kazanmış ve İngiliz ordusunu takibe koyulmuşlardır. Türk takibinden Güvenlik Stratejileri Yıl: 8 Sayı:16 Dr.Öğ.Kd.Alb., Harp Akademileri Komutanlığı, Stratejik Araştırmalar Enstitüsü (SAREN) Müdürü, e-posta: zturkmen@harpak.edu.tr. 381

2 Zekeriya TÜRKMEN kurtulabilmek için süratle güneye doğru çekilen İngilizler 3 Aralık 1915 sabahı Kutü l-ammare ye sığınmışlardır. İngilizleri Kutü l-ammare de sıkıştıran Türkler, yaklaşık 5 ay kadar yoğun kuşatma altında tutmuşlardır. Aralık sonunda Bağdat merkez olmak üzere VI. Ordu nun teşkiliyle başına Alman Generali Von der Goltz (Golç) atanmış; bu duruma tepki gösteren Albay Nurettin görevden istifa ederek bölgeden ayrılmış; yerine Irak ve Havalisi Komutanı olarak Albay Halil (Kut) Bey atanmıştır. Bir süre sonra Goltz un tifüsten ölümü üzerine VI. Ordu Komutanlığına atanan ve Mirliva rütbesine yükseltilen Halil Paşa komutasındaki Türk ordusu İngilizleri teslime zorlamak için kuşatmanın şiddetini her geçen gün artırmıştır. Kuşatmayı yaramayan İngilizler, Türk ordu komutanlığına açık-gizli tekliflerde bulunarak muhasaranın kaldırılması için çaba harcamışlar; ancak bu teklifler VI. Ordu Komutanı Halil Paşa tarafından reddedilmiştir. 29 Nisan 1916 günü Halil Paşa komutasındaki VI. Ordu muzaffer olarak Kutü lammare ye girmiş, General Townshend komutasındaki İngiliz ordusu tüm personeliyle teslim alınmıştır. Kutü l-ammare Zaferi; Osmanlı Ordusu nun zor şartlar ve imkânsızlıklar içerisinde, Çanakkale den sonra İngilizlere karşı kazandığı ve bir İngiliz tümeninin bütün personeli ile birlikte (13 general, 481 subay ve er olmak üzere, toplam kişi) esir alındığı eşsiz bir zaferdir. Bu zafer, başta İngiltere olmak üzere bütün dünyada büyük bir yankı uyandırmıştır. İngiltere bu yenilgiden sonra Irak cephesinin devam etmesi konusunda tereddüde düşmüş ve altı ay süreyle savunmada kalarak Türk birliklerini rahatlatmıştır. Petrol bölgesine sahip olmak üzere Bağdat üzerine yürümek için Irak a sürekli asker ve mühimmat yığınağı yapan İngilizler, Şattülarap tan 13 Aralık 1916 da tekrar kuzeye doğru ileri harekâta geçmişlerdir. Taze kuvvet desteğiyle İngilizler kısa sürede Bağdat önlerine gelmişler; 11 Mart 1917 de şehri işgal etmişlerdir. Bağdat ın düşmesi, Osmanlı devlet yöneticileri ile özellikle yöre halkının hafızasında derin izler bırakmıştır. Bağdat ı ele geçiren İngilizler, 1917 yılında bu cepheden çok Filistin-Suriye Cephesindeki harekâta önem vermişlerdir yılına gelindiğinde daha da kuzeye doğru ilerleyerek Mondros Ateşkes Antlaşmasının imzalanmasından sonra 8 Kasım 1918 de ateşkes hükümlerine aykırı olarak Musul u işgal etmişlerdir. Irak cephesinde sıcak iklimin olumsuz etkilerine kolera hastalığı ve gıdasızlık da eklenince Osmanlı ordusu İngilizler karşısında tutunamamıştır. İlaç, gıda ve cephane yokluğu Türk kuvvetlerinin 382

3 Birinci Dünya Harbinde Irak Cephesinde Türk-İngiliz Mücadelesi azmini kırarken, İngilizlerin yerel halka yaptıkları propaganda etkisini göstermiş ve cephedeki muharebelerin kaderini belirlemiştir. Anahtar Kelimeler: Irak Cephesi, Kutü l-ammare zaferi, Albay Nurettin, Albay Halil (Paşa), Colmar von der Goltz, General Townshend, VI. Ordu, Dicle ve Fırat nehirleri, Türk ordusu, Bağdat. Turkish British Struggle in the Iraqi Front during the First World War Abstract Upon the start of the First World War, the Britain declared war on the Ottoman Empire and began its occupation of Iraq in order to seize the oil fields by landing its troops in Fav located in the opening of the Şattü l-arap and moving towards north from the Persian Gulf. A small number of Turkish troops (8000) were stationed in the Iraqi Front due to the trust on Arab tribes and jihad declared. However, the British who made versatile propaganda in the region managed to pull the majority of the Arab tribes on their side. Therefore, Turkish troops could not hold a strong position against the British troops, which are more powerful in terms of arms, personnel and equipment, and was forced to withdraw further north by applying the tactical withdrawal plan without many loss. After the occupation of Basra on November 22, 1914, the British troops moved forward and reached to Kurna on December 9, The Commander of Iraq and its Surroundings Major Süleyman Askeri Bey tried to stand up against the British troops with the volunteers from the Teşkilat-ı Mahsusa (Special Organization). Winning positional successes against the British troops, Ottoman forces were forced to retreated north due to the consecutive defeats as of April 14, 1915; the British troops which advanced along the Tigris River occupied Ammere on May 21, Nasırıye on June 25, and Kutü l-ammare on September 28. Meanwhile, Colonel Nurettin (Bearded Nurettin Pasha) who was promoted as the Commander of Iraq and its Surroundings managed to retreat the Turkish army to north with a tactical withdrawal plan to a place in which it might acquire the opportunity to attack. Indeed, the Turkish army won a victory in Selmanpak Battle, which took place on November 22-24, 1915 and set to follow the British army. The British troops swiftly withdrew to south in order to escape from the Turkish troops and took refuge in Kutü l Ammare in the morning of December 3, 383

4 Zekeriya TÜRKMEN Turkish army constrained the British in Kutü l-ammare and kept it under heavy siege for about five months. With the start of formation of the Sixth Army whose center was in Baghdad as the end of December, German General von der Goltz (Golç) was appointed as the head of the army; Colonel Nurettin resigned as a protest to this situation and left the region; and Colonel Halil (Kut) Bey was appointed as the Commander of Iraq and its Surroundings. After a while, upon the death of Goltz from typhus, Halil Pasha was appointed as the Commander of the Sixth Army and was promoted as Brigadier. Under the command of Halil Pasha, Turkish army increased the severity of the siege every day in order to force the British to surrender. Unable to break the siege, the British tried to lift the siege with many proposals, both openly and in secret. However, these proposals were rejected by the Commander of the Sixth Army Halil Pasha. On April 29, 1916, the Sixth Army under the command of Halil Pasha entered Kutü l-ammere as victorious and captured all the personnel of the British army under the command of General Towshend. The Victory of Kutü l-ammare was a unique victory after the Dardanelles due to the fact that the Ottoman army won a victory against the British in very difficult circumstances and that all the personnel of a British division (13 general, 481 officers, 13,300 private, a total of 13,794 prisoners) was taken prisoner. This victory raised a great echo in the whole world, especially in Britain. After this defeat, Britain has fallen in doubt about the continuation of Iraqi front and remained on the defensive side for six months, which, in turn, gave a relief to Turkish troops. Continuously building up troops and ammunition to Iraq in order to reach Baghdad with the goal of acquiring the oil fields, the British troops began their advance move towards north once again on December 13, With the support of new forces, the British troops quickly reached to the outskirts of Baghdad and occupied the city on March 11, The fall of Baghdad left deep traces in the memories of the Ottoman government officials and especially of the local people. After the occupation of Baghdad, the British army gave much importance to the operations in the Palestine Syria front than it gave to the operations in this front in In 1918, the British troops moved further towards north and occupied Mosul in November 8, 1918 in contravention of the provisions of the ceasefire after the signing of the Mondros Armistice. Adding the cholera outbreak and malnutrition to the negative effects of the warm climate in the Iraqi front, the Ottoman army could not hold against the British army. While the lack of drugs, food and 384

5 Birinci Dünya Harbinde Irak Cephesinde Türk-İngiliz Mücadelesi ammunition broken the determination of Turkish forces, the British propaganda on the local people proved its effect and determined the fate of the battles at the front. Key Words: Iraqi Front, Victory of Kutü l-ammare, Colonel Nurettin, Colonel Halil (Pasha), Colmar von der Goltz, General Townshend, Sixth Army, Tigris and Euphrates rivers, Turkish Army, Baghdad. a. I. Dünya Savaşına Uzanan Süreçte Irak Coğrafyasında Yönetim-Toplum İlişkileri ve Irak a Yönelik Sömürgeci Devletlerin Politikalarına Bir Bakış Türklerin, Irak coğrafyası ile ilk tanışmaları Abbasî Halifeliği dönemine rastlar. 9. yüzyılın başlarından itibaren Abbasî ordularında görev alan Türkler, önceleri Bağdat yakınlarındaki ordugâhlara yerleştirilmişler; zaman geçtikçe sadece Abbasî ordusunda değil, devlet yönetiminde, bürokratik alanlarda etkin roller üstlenmişlerdir asırda Büyük Selçuklu Devletine bağlı Irak Selçukluları yönetiminde bulunan ve Irak-ı Arap adıyla anılan coğrafya, IV. Murat döneminde imzalanan Kasr-ı Şirin antlaşmasından (1637) sonra yaklaşık 300 yıl (30 Ekim 1918) Osmanlı idarî ve mülkî yönetiminde Irak/Bağdat eyalet/vilayeti olarak halkın huzur ve güvende yaşadığı bir coğrafya olmuştur. Irak coğrafyası İslamiyetin ilk fetih yıllarında (7. yüzyıl ortaları) İslam devlet yönetimine girdiğinden 16. yüzyılda Osmanlı idaresine bağlanmış olmasına rağmen mirî (tımar sistemi) rejimi burada uygulanamamış; bundan dolayı da merkezî otorite tam anlamıyla kurulamamış, ancak 1864 teki vilayet kanunuyla yapılan düzenlemelerden sonra Irak coğrafyası idarî-siyasi anlamda denetim altına alınabilmiştir. 2 Etnik ve dinî açıdan bakıldığında, tarih boyunca Irak ın güney kesiminde Şiî-Araplar, kuzeyinde ise Sünni/Şiî Türkler çoğunluğu teşkil etmiştir. Diğer yerel unsurların nüfusu ise azınlıkta kalmıştır. 3 Osmanlı Devleti, 1914 yılı istatistik rakamlarına göre, km 2 lik yüzölçümüne sahip, tahminlere göre nüfusu barındıran bir ülke konumundadır. Musul, Bağdat ve Basra vilayetlerinin dahil 1 Hakkı Dursun Yıldız, İslamiyet ve Türkler, İstanbul 1980, s Mustafa Öztürk, Osmanlı Mirî Rejiminin Misak-ı Millî ile Münasebetleri, Beşinci Askerî Tarih Semineri Bildirileri, c. I, Ankara 1996, Genkur ATASE Bşk.lığı Yay., s Gökhan Çetinsaya, Admiration Ottoman of Iraq, Manchester Univ. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Londra 1994, s

6 Zekeriya TÜRKMEN olduğu Irak arazisi km 2 lik bir alandır ve bu coğrafyada nüfus yaşamaktadır. 4 Bu dönemle ilgili nüfus hakkında tahmini hesaplamalar yapıldığından rakamlarda çelişkiler olabilmektedir. 5 Nitekim bir başka araştırmada Irak ın genel nüfusu gösterilmektedir yüzyılda iktisadi, siyasi, askerî ve toplumsal alanda büyük sorunlarla baş etmesine rağmen Osmanlı Devleti, uluslararası alanda yine de etkinliği olan bir devlet konumunda idi yılında iktisadi yönden iflasını ilan eden devletin, 1914 yılındaki dış borçlarının itibari kıymeti (162 milyon) Osmanlı lirası olarak tahakkuk etmiş; gelir-gider dengesindeki uçurum daha da açılmış; paranın diğer ülke paraları karşısındaki değeri düştüğünden alım gücü de azalmıştır. Birinci Dünya Harbine tekabül eden yıllarda ihracat ithalat dengesi bozulmuş; ithalat ihracatın hemen hemen iki katına yaklaşmıştır ten 1918 e uzanan dört yıllık harp boyunca Almanya dan alınan avanslarla birlikte dış borç Osmanlı lirasına ulaşmıştır. 8 Öte yandan harp ekonomisi, üretim-tüketim ilişkilerini derinden etkilemiş; fiyat artışları fakir halkı derinden sarstığı gibi, üretimdeki durgunluk zorunlu ihtiyaç maddelerinin teminindeki sıkıntıyı daha da artırmıştır. Özellikle iaşe meselesinin çözümlenmesi konusu savaş yıllarının başlıca sorunu haline gelmiştir. 9 Sanayi Devriminin ardından 19. yüzyılda devletler arasında giderek artan ekonomik çıkar savaşları, buna bağlı Avrupa nın büyük devletlerinin sömürgeci politikaları, Osmanlı Devleti gibi hammadde 4 Vedat Eldem, Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu Ekonomisi, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1994, s. 4 5 Osmanlı Devleti nin 1914 yılındaki nüfusu genelde milyon arasında tahmin edilmektedir. Bu tahminler yapılırken 1908 nüfus sayımı temel alınmakta, Balkan Harbi ndeki arazi ve buna bağlı nüfus kayıpları değerlendirilerek belirlenmektedir. Yabancı kaynaklarda da farklı rakamlar yer almaktadır. Dünya Almanağı na göre nüfus 1913 de 22 milyon olarak verilirken İngiliz istihbaratı da 20 milyon olarak belirtmektedir. Bkz. The World Almanac and Encyclopedia, 1914, New York, Press Publishing 1913, p. 224; Intelligence Section Cairo, Handbook of the Turkish Army, Eighth Provisional Edition, February 1916, Nashville Battery Press, 1996, p. 9. Ayrıca bkz. Edward J. Erickson, Size Ölmeyi Emrediyorum! Birinci Dünya Savaşında Osmanlı Ordusu, (Çev. Tanju Akad), Kitap Yay., İstanbul 2003, s Selçuk Duman, II. Meşrutiyet ten İngiliz Mandaterliğine Irak, Berikan Yay., Ankara 2010, s Vedat Eldem, Aynı eser, s Vedat Eldem, Aynı eser, s Osmanlı Tarihinde başta İstanbul un iaşesi olmak üzere iaşe meselesi harp yıllarında her zaman büyük sorun olmuştur. Birinci Dünya Harbi yıllarında iaşe meselesinin çözümü için Harbiye, Dahiliye ve Maliye Nazırlıklarından müteşekkil bir komisyon kurularak çalışmalar yürütülmüştür. Bilgi için bkz. Vedat Eldem, Aynı eser, s

7 Birinci Dünya Harbinde Irak Cephesinde Türk-İngiliz Mücadelesi kaynakları üzerinde bulunan, gelişmemiş bir sanayiye sahip devletleri hem pazar, hem de işgal amaçlı hedef haline getirmiştir. Sahip olduğu zengin petrol kaynaklarından dolayı Irak coğrafyası, 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren emperyalist devletlerin ilgi alanı olmuştur. Başta İngiltere, Fransa ve Almanya gibi ülkeler, Orta Doğu ya yönelik siyasetlerinde Osmanlı Devleti idaresindeki Irak coğrafyasının petrol kaynaklarına sahip olmak için çok yönlü politika uygulayarak harekete geçmişlerdir. Irak ın kuzeyinde yer alan Musul-Kerkük coğrafyası zengin petrol kaynaklarıyla sanayi devrimini gerçekleştiren Avrupa devletlerinin iştahını kabartan bir mekan olmuştur. 10 Irak coğrafyası, 19. yüzyılda Hindistan da denetimi ele geçiren İngiltere nin Orta Doğu politikasının esası olan petrol kaynakları bakımından ekonomik, hem de doğu ile ulaşım bağlantısı açısından stratejik önem taşıyan sömürgesi Hindistan ı güvencede tutmak için elde tutulması gereken önemli bir jeopolitik hedef idi. 11 Gerçi Birinci Dünya Savaşı öncesi Avrupa nın sömürgeci devletleri arasında yapılan gizli protokollerde paylaşımı güç mekanlardan biri olarak Irak coğrafyası olmuştur. Ancak geleceğin önemli enerji kaynağı olan petrolü ele geçirme hırsından kaynaklanan gizli antlaşmalarda Irakla ilgili çeşitli senaryolar gündeme getirilmiştir. Osmanlı hükûmetleri çıkarılan kanunlarla Musul ve Bağdat petrollerini Hazine-i Hassa idaresine bağlayarak padişahın mülkü haline getirmiştir. 12 Bölgeyi Osmanlı idaresinden koparmak için başta İngiltere, Fransa olmak üzere Osmanlı Devleti nin müttefiki Almanya dahi araştırmacı görüntüsü altında casuslar göndererek yerel halkı kendi yanına çekmeye gayret etmiştir. Özellikle 1900 lerin başlarından itibaren bölgede giderek artan arkeolog ve doğa bilimcilerinin asıl hedefleri, mensubu oldukları devletlerin ihtiyacı olan petrol kaynaklarının yerlerini tespit etmeye yönelik çalışmalar yapmaktı. b. Irak Cephesinde Harekât Bölgesinin Coğrafî Durumu ve İklimi Coğrafî terim olarak Irak; Şam Çölü ile İran sınırı arasında kalan yaklaşık 200 km eninde, Basra Körfezinden kuzeybatı istikametine ortalama 700 km uzunluğundaki bölgedir. Irak adı 1921 den itibaren uluslararası hukukta devlet adı olarak kullanılagelmiştir Edward Mead Earle, Bağdat Demiryolu Savaşı, (Çev. Kasım Yargıcı), İstanbul 1972, s Ömer Kürkçüoğlu, Türk İngiliz İlişkileri , Ankara 1978, s Selçuk, Duman, Aynı eser, s Harp Akademileri Komutanlığı, Türkiye-Irak İlişkilerinin Dünü, Bugünü, Yarını, Harp Akademileri Basımevi, İstanbul 1994, s

8 Zekeriya TÜRKMEN Osmanlı dönemi kaynaklarında Irak-ı Arap olarak adlandırılan bölge, Dicle, Fırat havzasında tarihteki Mezopotamya yı (Verimli Hilal) içine alır ve Basra Körfezine kadar uzanır. Irak-ı Arap bölgesinde nehirlerin etrafında tarım alanları mevcuttur. Dicle Nehrinde nehir gemileriyle taşımacılık da yapılmaktadır. Bağdat tan Basra ya kadar yolcu taşıyan Linç kumpanyasına ait vapurlar düzenli seferler yaparak hem yolcu, hem de malzeme taşıyarak ticarî hayata da canlılık getirmiştir. Arazinin diğer bölümleri ise çöldür. Basra dan Bağdat a kadar olan kesimde rakım, genelde metre arasında değişmektedir. Dicle ve Fırat nehirleri boyunca uzanan arazide 1-7 kilometrelik bir arazi taşkın mevsimlerinde (yağmurun çok yağdığı kış ve ilkbaharda) sular altında kalmakta; Kurna ile Basra arasındaki kesim ise tamamen bataklıklarla örtülü konumdadır. 14 Kuzeyinde karasal iklim, batı ve güneyinde ise çöl iklimi görülmektedir. Kasım-Nisan ayları arasında yağış alan Irak ta bu dönemde nehirlerde sıkça taşkınlar ve sel felaketi yaşanır. Bundan dolayı Mezopotamya havzasında bataklıklar pek çoktur; bu ise bulaşıcı hastalıklara özellikle de sıtmaya yol açan bir durumdur. Diğer taraftan yöre halkının zorunlu su ve temizlik ihtiyacını Dicle ve Fırat tan karşılaması kolera hastalığına da yakalanma riskini artırmıştır. 15 VI. Ordu Sıhhiye Reisi vekili olan Tabip Yüzbaşı Abdülkadir (Noyan) Bey, bölgede temizlik konusuna yeterince önem verilmediğinden kolera ve sıtma gibi hastalıkların yoğun olarak görüldüğünü belirtir. 16 Temizliğe yeterince önem verilmemesinden dolayı bulaşıcı hastalıklar kısa sürede geniş alanlara yayılabilmektedir. Çöl iklimine sahip olan bölgede sıcaklık Nisan ortalarında artmaya başlar Temmuz-Ağustos aylarında tahammül edilmez bir hal alır ve gölgede 50 dereceyi aşar; bu dönemde gölgede sıcaklık ortalaması 46 dereceye ulaşır. Bu bakımdan yaz döneminde askerî harekâta kalkışmak oldukça külfet gerektiren bir durumdur. Irak ın güney kesiminde yaz mevsiminde düzenlenecek askerî harekâtta bu yüzden geceleyin yapmak tercih edilir. 17 Arazi genel olarak kuzeyden güneye, doğudan batıya alçalan, 14 Behzat Balkış-Nezihi Fırat, Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Irak-İran Cephesi, c. III-1, Gnkur. ATASE Bşk.lığı Yay., Ankara 1979, s Hikmet Özdemir, Salgın Hastalıklardan Ölümler, , Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2010, s Abdülkadir Noyan, Son Harplerde Salgın Hastalıklarla Savaşlarım, Ankara Ünv. Tıp Fak. Yay., Ankara 1956, s Behzat Balkış-Nezihi Fırat, Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Irak-İran Cephesi, C. III-1, s

9 Birinci Dünya Harbinde Irak Cephesinde Türk-İngiliz Mücadelesi kuzey ve kuzeydoğu kısımları dağlık, batı ve güneybatı kesimleri çöl, orta ve güney bölgeleri ise içinden geçen Fırat ve Dicle nehirlerinin meydana getirdiği geniş bir çöküntü görünümündedir. Fırat ve Dicle Nehirleri Irak topraklarını kuzey-güney istikametinde bölerek, Kurna Mevkiinde birleşip Şattü l-arap adını alarak Basra Körfezine dökülür. c. Harekât Bölgesinin Jeopolitik ve Stratejik Önemi Osmanlı Devleti nin üç vilayetini (Musul, Bağdat ve Basra) içine Irak-ı Arap bölgesi, jeopolitik ve stratejik bakımdan son derece önemli bir konuma sahipti. Yaklaşık 11 asır Türk egemenliğinde kalmış olan bu coğrafya, iktisadi ve stratejik öneminden dolayı Alman- İngiliz rekabetinin en yoğun yaşandığı bir bölge olmuştur. Irak bölgesi, Orta Doğu yu Uzak Doğu ya bağlayan yolların üzerinde yer almasından dolayı, Arap yarımadasını kuzeyden kontrol etmek isteyenlere avantaj sağlayacak bir konumdadır. Basra, Körfez den yani Hindistan istikametinden yapılacak bir askerî harekâtın başlangıç noktası olma özelliğine sahiptir. 19. yüzyılda petrolün en çok bulunduğu yerlerden biri olması, Irak a sömürgeci devletlerin ilgisini artırmıştır. Irak ta, özellikle Musul vilayeti, büyük güçlerin, petrol arama ve işletme imtiyazları elde etme yarışına giriştikleri bölge olmuştur. II. Abdülhamit döneminde temelleri atılan, Osmanlı-Alman yakınlaşması sonunda Berlin-Bağdat demir yolu yapım işinin Almanlara verilmesi Irak bölgesinde Alman etkisinin artmasına yol açmıştır. 18 Bu sırada İngilizler de bölgeye gönderdikleri biyolog, tarihçi, diplomat, zoolog vs. meslek gruplarından casuslar aracılığıyla kendi siyasetlerini kalıcı kılmaya, diğer taraftan küçük menfaatler temin ederek bölge halkı üzerinde -özellikle de aşiret reislerinde- İngiliz hayranlığını artırmaya gayret etmişlerdir. Hatta İngiltere bölgeye gönderdiği Yüzbaşı WHI Shakespeare aracılığıyla daha 1910 larda Basra Körfezi civarında tampon bir Vahabî devleti kurmayı ve onun aracılığıyla doğal kaynakları kullanmayı düşünmüştür. 19 Aslında İngiltere, petrol bakımından çok zengin olan bu bölgede işi şansa bırakmak istememiştir. Nitekim uzun yıllardır Irak ve Hicaz coğrafyasında uzun yıllar faaliyet gösteren ünlü kadın casus Gertrude Bell kendisine aşkla bağlanan aşiret reisleri üzerinde çok büyük etkiler bırakmış, İngiliz idaresine karşı önemli bir ilgi-alâka uyandırmıştır. Bu 18 Zekeriya Türkmen, Musul Meselesi, Askerî Yönden Çözüm Arayışları , ATAM Yay., Ankara 2003, s Briton Cooper Bush, Britain, India, and the Arabs , University of California Press, California 1971, pp.,

10 Zekeriya TÜRKMEN sırada bir yandan Kuveyt Emiri, diğer yandan İbn-i Suud ve Basra da Seyyid Talip ile görüşülerek bu bölgede güçlü bir aşiret çoğunluğunun İngiltere yi desteklemesi sağlanmıştır. 20 ç. İngilizlerin Irak a Yönelik Askerî Harekâtı 19. yüzyılda petrolün en çok bulunduğu yerlerden biri olması, Irak a sömürgeci devletlerin ilgisini artırmıştır. Irak taki petrollerin işletilmeye başlanması ve Almanların elde ettiği imtiyazlar, İngilizleri harekete geçirmiştir. İngiltere, Basra körfezi sahillerinde elde ettiği petrol imtiyazını yeterli görmüyor; Arap kabilelerini de yanına çekerek daha kuzeydeki petrol sahasına da egemen olmak istiyordu. Alman nüfuzunda inşa edilmeye başlanan Bağdat demir yolunun Hindistan daki İngiliz varlığını tehdit edebileceği endişesinin yanı sıra asıl önemli husus, Irak ta zengin petrol yataklarının varlığı idi. Petrol aslında İngiltere nin Osmanlı Devleti ne karşı izlediği siyaseti yönlendiren en önemli etkenlerden biriydi lerde İngiliz Hükümeti, Basra Körfezi ile Güney Irak a müdahale ederek Bağdat ın ele geçirilmesinden şu faydaları sağlamayı umuyordu 21 : 1. Osmanlı Devleti ile müttefiklerinin Irak ve İran petrollerinden faydalanmalarına engel olunacak, 2. İran üzerinden güneye inecek Rus Kafkas Ordusu ile birleşerek, Türklerin Irak-Suriye ve Kafkas cephelerinin gerilerine düşülecek, böylece Türk Ordusu nun imhası sağlanacak, 3. Arap Yarımadası ndaki Arap emirlikleri üzerinde kurulan İngiliz etkisi pekiştirilecek, 4. Irak taki Arap kabileleri Osmanlı Devleti aleyhine ayaklandırılacak, bölgedeki birliklerin lojistik tesislerine ve ikmal üstlerine saldırılar düzenlenecek, 5. Türk Ordusunun Irak ve İran cephelerinden Hindistan a ulaşma, Hindistan daki Müslüman halkı ayaklandırma düşünce ve tehlikesi bertaraf edilecek, 6. Osmanlı padişahı tarafından ilan edilen Kutsal Cihat (Cihâd-ı Mukaddes) ın etkisiyle Arabistan, İran, Afganistan ve özellikle 20 Selçuk Duman, Aynı eser, s Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi, Ankara 1984, s. 112; Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi (Irak-İran Cephesi), Gnkur. ATASE Bşk.lığı Yay., Ankara 1979, s Ayrıca geniş bilgi için bkz. Yavuz Ölçen, Birinci Dünya Harbi Irak Cephesi Kutülammare Muharebeleri (29 Nisan Şubat 1917), Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Basılmamış Doktora tezi. Ankara 1992, s

11 Birinci Dünya Harbinde Irak Cephesinde Türk-İngiliz Mücadelesi Hindistan daki Müslümanların harekete geçmeleri önlenecek, 7. Alman denizaltılarının, Basra Körfezi nde üslenip Hint Denizi ni kontrol etmelerinin önüne geçilecek, 8. İngilizlerin, Güney Irak a egemen olmasıyla, Kuzey Irak ile Doğu Anadolu daki Kürt, Nasturi, Süryani ve Ermenilerin ayaklanmaları sağlanacaktı. İngilizlerin Irak Cephesini açmalarının bir değer nedeni ise İttifak Devletlerinin Hindistan a yönelik bir harekâtının önünü kesmekti. Britanya Krallığı nın bu öngörüsünü, askerî stratejide dolaylı tutum olarak bilinen ve düşmanın dengesini bozmak suretiyle yenilgiye uğratılmasını öngören strateji çerçevesinde değerlendirmek gerekir. Bu harekâtla ayrıca İngilizlerin Çanakkale yenilgisiyle kaybetmiş oldukları psikolojik üstünlüğün yeniden ele geçirilmesi amaçlanmıştı. Görüldüğü üzere İngilizlerin Irak seferi, onlara askerî açıdan olduğu kadar, politik ve ekonomik yönlerden stratejik çıkarlar sağlamayı hedefliyordu. Osmanlı ordularını ıslah için gelen Alman askerî heyetlerinin çalışmaları sonucu 22 imzalanan 2 Ağustos 1914 tarihli Türk-Alman gizli ittifak antlaşmasının 23 hemen ardından ertesi günü (3 Ağustos 1914) Türk orduları seferber duruma geçirilmişti. 25 Eylül 1914 tarihine gelindiğinde -seferberlikten 53 gün sonra- her alanda görülen büyük eksikliklere rağmen ordunun yığınaklanma planları, iaşe ve ikmal konuları büyük ölçüde tamamlanmış kabul edildi. 24 Bağdat ta konuşlu bulunan IV. Ordu Müfettişliği 25, seferberliğin ilanından sonra yeniden düzenlendi ve Irak ve Havalisi Genel Komutanlığı adını aldı. Irak ve 22 Colmar von der Goltz le ve Liman von Sanders heyetinin 1913 yılında Osmanlı ülkesine gelmesiyle başlayan Alman Islah Heyetlerinin çalışmaları nihayetinde Osmanlı-Alman ittifakının imzalanmasına zemin hazırlamıştır. Liman von Sanders Askerî Islah Heyeti başlangıçta 42 kişi iken, bu sayı daha sonra 70 kişiye ulaşmıştır. Gelenlerin çoğunluğu yüzbaşı ve binbaşı rütbesindeki subaylardır. Bu sayı harbin devamı boyunca artmış ve 800 kişiye ulaşmıştır. Sanders heyetinin dışında ayrıca döneminde 23 ü general, 10 u amiral olmak üzere kara ordusunda 130, donanmada 60, toplam 190 subay daha Osmanlı ordusunda görevlendirilmiştir. Ayrıntı için bkz. Jeduha L. Wallach, Bir Askerî Yardımın Anatomisi, (Çev. Fahri Çeliker), Gnkur. Basımevi, Ankara 1977, s Veli Yılmaz, 1 nci Dünya Harbinde Türk-Alman İttifakı ve Askerî Yardımlar, İstanbul 1993, s Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi ( ), Birinci Kitap, C. III, Kısım IV, Gnkur. Basımevi, Ankara 1971, s IV. Ordu Müfettişliğine Musul daki 12. Kolordu ile Bağdat taki 13. Kolordu bağlı idi. Seferberlik ilanıyla 12. Kolordu Suriye deki IV. Ordu ya, 13. Kolordu da Doğu Cephesindeki III. Ordu ya bağlanmıştır. 391

12 Zekeriya TÜRKMEN Havalisi Genel Komutanlığına Mirliva Cavit Paşa 26 atandı. 27 Savaşın başında Irak ta bulunan Türk kuvvetlerinin mevcudu 38. Piyade Tümeni (8 taburlu), 6 hudut taburu, 9 seyyar jandarma taburundan ibaretti. Ayrıca Marmaris gambotuyla altı silahlı motor ve altı nehir vapurundan oluşan bir de nehir filosu vardı. Irak ve Havalisi Genel Komutanlığının 1914 Eylül sonundaki personel mevcuduna bakıldığında idari personel dâhil kişiydi tüfek, 3 ağır makineli tüfek, 36 top ve koşum hayvanı bulunuyordu. Irak taki ordu birliklerinde Martin, Mavzer ve Şinayder marka piyade tüfekleri bunuyordu ve her bir tüfeğe 211 mermi düşecek kadar cephane mevcuttu. Son derece kısıtlı olan toplar için de top başına 110 mermi düşmekte idi. Irak cephesindeki birliklerimiz personel ve silah bakımından son derece yetersiz durumdaydı. 28 Kaynaklar, ordunun o sırada donatım ve giyim kuşam yönünden de yetersiz olduğunu belirtmektedir. İngilizler, Irak bölgesinin önem kazanması üzerine Avrupa ya gönderilmek üzere Hindistan daki takviyeli 16. Tugayı, 23 Ekim 1914 tarihinde Bahreyn adasına gönderdi. 29 Osmanlı Devleti ne savaş ilan eden İngiltere, 6 Kasım 1914 tarihinde Şattü l-arap Havzası ndaki/ kıyılarındaki Fav mevkiine asker çıkararak Irak harekâtını başlatmış oldu. d. Kutü l-ammare Kuşatmasına/Muharebelerine Kadar Irak Cephesindeki Gelişmeler Mahmut Şevket Paşa nın sadrazamlığı döneminde (Ocak-Mayıs 1913) müttefik arayışında bulunan Osmanlı idarecileri gelecekte 26 Cavit Paşa ( ): Samsun da doğmuş, 1879 yılında girdiği Harbiye Mektebi nden 1883 de, Erkân-ı Harbiye Mektebi nden 1885 de kurmay yüzbaşı olarak mezun olmuştur. Balkan Savaşı nda İstanbul Boğazı ve Havalisi Komutanlığı yapmış, 6 Ocak 1914 te IV. Ordu Müfettişi olarak atanmıştır. 25 Ocak 1914 te emekli olmuştur. Birinci Dünya Savaşı seferberliği ile yeniden göreve davet edilmiş; 3 Ağustos 1914 te IV. Ordu Komutanı, 29 Ağustos 1914 te Bağdat, Basra ve Musul (Irak ve Havalisi Genel) Komutanı olarak atanmıştır. Bir ara Jandarma Genel Komutanlığı görevinde bulunmuş; TBMM II. Dönem seçimlerine katılmış; 30 Temmuz 1923 de yapılan seçimlerde Canik ten milletvekili seçilmiştir. 25 Aralık 1924 te askerlik mesleğinden emekli olmuştur. Bir süre mebus olarak görev yaptıktan sonra rahatsızlanmış ve 23 Aralık 1932 de vefat etmiştir. Bkz. Gnkur. ATASE Daire Başkanlığı Arşivi, (Birinci Dünya Harbi) BDH, Kls:1644, Dos:24, Fih:3-6. Ayrıca bkz. Türk Harp Tarihi Derslerinde Adı Geçen Komutanlar, Harp Akademileri Komutanlığı Yayınları, İstanbul 1983, s. 117; Cepheden Meclise, MSB Yayınları, Ankara 1999, s Gnkur. ATASE Daire Başkanlığı Arşivi, BDH, Nu: 4/10481, Kls: 3644, Ds: H-2, F: Zekeriya Türkmen, Mütareke Döneminde Ordunun Durumu ve Yeniden Yapılanması ( ), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2001, s Fahri Belen, Birinci Cihan Harbinde Türk Harbi, 1915 Yılı Hareketleri, C. II, Kara Kuvvetleri Komutanlığı Yay., Ankara 1964, s

13 Birinci Dünya Harbinde Irak Cephesinde Türk-İngiliz Mücadelesi İngiltere nin yanında yer almayı düşünmüşler bu amaca hizmet eder düşüncesiyle Basra Körfezinin batı kesiminde küçük bir takım üsler İngiltere ye verilmiştir. Hindistan yolunu emniyete almak, diğer yandan petrol bölgesine yönelik yakın gelecekte yapılması muhtemel harekâtta ordularını desteklemek isteyen İngilizler, Bahreyn, Katar ve Kuveyt te konuşlandıkları arazide aşiret reisi şeyhlerle yakın ilişkiler kurarak her geçen gün daha fazla yığınak yaparak silah, teçhizat ve personel yönünden bölgedeki kuvvetlerini artırdılar. 30 O sırada Musul valisi bulunan Süleyman Nazif Bey, Basra da bulunan Irak ve Havalisi Komutanı Cavit Paşa ya 4 Ağustos 1914 te gönderdiği bir yazıda, özellikle Basra Körfezi ndeki aşiret reislerine güvenilemeyeceğini hatırlattıktan sonra, İngilizlerin yanında yer alan bu şeyhlerde ne din gayreti ne de milliyet haysiyeti bulunmadığını ifade ederek uyanık davranmasını öğütlüyordu. 31 Orta Doğu nun petrol zenginliklerine sahip olmak, üzerinde güneş batmayan İngiliz İmparatorluğunun egemenlik sahasını daha da genişletmek düşüncesinde olanların planlayıp hazırladıkları kurtlar sofrası kurulduktan sonra Büyük Oyun böylece sahneye konuldu. İngiltere nin Irak ı işgale yönelik girişimlerini yakından takip eden Hindistan Politik Sekreteri Sir Percy Cox 8 Ekim 1914 tarihinde Bombay dan Londra ya gönderdiği raporunda; Bugün Bahreyn sevkiyatı başladı. Bana göre İran körfezine asker göndermek ve Türkiye ile savaşmak asla lehte bir olay değildir... Bana göre bizim aleyhimize bir durum ortaya çıkacaktır. Şattü l-arap ta zayıf duruma düşeceğiz, yerel güçler bize düşmanca tavır alacaktır, 32 diyordu. Bütün bunlara rağmen, İngiliz hükûmeti kararından vazgeçmemişti. İngiliz öncü birlikleri 3 Kasım 1914 günü Fav açıklarına geldiler, buradaki hudut taburu gelişmeleri 38. Tümen Komutanlığına bildirdi. 6 Kasım günü çıkarılan İngiliz öncüleriyle Türk ordusuna bağlı hudut birlikleri arasında ilk sıcak çatışma karşılıklı top ve tüfek atışlarıyla başlatılmıştır. 16. İngiliz Tugayı, 8-10 Kasım 1914 tarihleri arasında gemilerle Şattü l-arap a girerek kuvvetinin büyük kısmını Abadan ın güney kıyılarına çıkarmıştı. Basra yı savunmak isteyen Türk kuvvetleri ise, İngiliz birliklerinin ve özellikle nehir filosunun üstün ateş gücü karşısında ağır zayiat vererek kuzeye doğru çekilmişlerdi. 33 Kuvvet kaybından doğan hassasiyet nedeniyle, Irak ve Havalisi 30 Behzat Balkış-Nezihi Fırat, Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Irak-İran Cephesi, C. III-1, Gnkur. ATASE Bşk.lığı Yay., Ankara 1979, s Gnkur. ATASE Daire Başkanlığı Arşivi, BDH, Nu: 4/10481, Kls: 3644, Ds: H-1, F: Selçuk Duman, Aynı eser, s Selçuk Duman, Aynı eser, s

14 Zekeriya TÜRKMEN Genel Komutanı Cavit Paşa, mevcut kuvvetlerle daha iyi koşullarda muharebe edebilmek maksadıyla, Basra yı savunmaktan vazgeçip elindeki çok zayıf Türk kuvvetleriyle taktik geri çekilme planını uygulamaya koyarak Dicle ve Fırat nehirlerinin birleştiği Kurna bölgesine geri çekilmiştir. Cavit Paşa, bu sırada İngilizleri Basra ya davet eden kimi Arap aşiretlerini Bağdat taki üst komutanlığa şikâyet etmiş, mücadeleyi sürdürebilmesi için kendisine takviye kuvvet gönderilmesini istemişti. Bu talebi olumlu karşılanmış bir alay ile bir makineli tüfek bölüğü gönderileceği bildirilmiş, ancak talep edilen kuvvetler zamanında bölgeye ulaştırılamamıştı. Ayrıca Başkomutan Vekili Enver Paşa tarafından yerli halktan yararlanmak amacıyla Hicaz da İbn-i Suud ile İbnurreşid e hediyeler gönderilmişse de bundan bir sonuç alınamamış 34, bu sırada ikili oynayan Arap aşiret reisleri İngilizlerin yanında yer almayı uygun bulmuşlardı. Talep ettiği takviye birliklerin gelmemesi üzerine daha fazla kayıp vermek istemeyen Cavit Paşa, 20 Kasımda Basra dan kuzeye çekilmek zorunda kalmıştır. Bu fırsatı değerlendiren İngiliz ordusu, 23 Kasım 1914 te Basra yı işgal etmiş, hepsi olmasa da bölgedeki kimi Arap aşiretleri şehre giren İngiliz askerlerini sevinç gösterileriyle karşılamışlardı. 35 İngilizler Basra ya girdikten sonra yerel halka hitaben yayımladıkları bildiride şunları yazmışlardır: "Bilirsiniz ki İngiltere nin öteden beri dünyadaki bütün öbür devletlerden ve hatta Türkiye den çok, milyonlarca Müslüman uyruğu vardır. İngiltere, Türkiye ye dostluk göstermiş ve bir kaç ay önce savaş çıkınca ona yansız kalması öğüdünde bulunmuştur... Ancak Almanlarca yanlış yola sürüklenen Türkiye öğütlerimizi dinlemedi ve arada savaş çıktı. Şimdi İngiltere hükûmeti Basra yı ele geçirdi. Osmanlı ile savaş durumu varsa da halka karşı düşmanlığımız ve kötü niyetimiz yoktur. Halka dost ve komşu olduğumuzu ispat etmeyi umuyoruz. Artık bölgede Türk yönetiminden eser kalmamış; İngiliz yönetimi kurulmuştur. Onun altında hem din, hem de dünya işleriniz de hürriyet ve adaletten faydalanacaksınız." 36. Basra nın ele geçirilmesinden sonra İngilizlerin ilerlemeleri Kurna ya kadar devam etti. Aslında Kurna; Basra nın güvenliğini sağlamak için stratejik öneme sahip bir yerdi. 4 Aralık 1914 te üstün kuvvetlerle Kurna mevziine taarruza başlayan İngilizler beş gün devam 34 Musul Kerkükle İlgili Arşiv Belgeleri ( ), Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yay., Ankara 1993, s Kemal Arı, Birinci Dünya Savaşı Kronolojisi, Gnkur. ATASE Bşk.lığı Yay., Ankara 1997, s Selçuk Duman, Aynı eser, s

15 Birinci Dünya Harbinde Irak Cephesinde Türk-İngiliz Mücadelesi eden çetin muharebelerden sonra 9 Aralık 1914 te Türk kuvvetlerinin kuzeye çekilmesi ile Kurna bölgesinde üstünlüğü ele geçirmişlerdi. 4 Aralık tarihinde cereyan eden Birinci Müzeyra ve 7 Aralık günü yapılan İkinci Müzeyra Muharebesinde İngilizler galip gelmiştir. Türk kuvvetleri bu sırada sadece İngilizlerin değil, bölgedeki Arap aşiretlerinin de saldırısına maruz kalmıştır. İngilizler Dicle Nehri ni geçip Kurna Kasabası nı kuzeyden ve batıdan kuşatmışlar; bundan dolayı Irak ve Havalisi Genel Komutanlığı Kurna ya yardım gönderememiştir. Geri çekilme yollarının düşman tarafından kesilmesi nedeniyle 38. Tümene bağlı birliklerin önemli bir kısmı başlarında tümen komutanları Albay Suphi olmak üzere 45 subay, 989 er İngilizlere teslim olmak zorunda kalmış 37 ; kalan birlikler parça parça geri çekilmişlerdir. Bu geri çekilme esnasında Arap aşiretlerinin saldırısı ve soygunundan sağ kalanlar Çatratü l-ammar ve Nasıriye hattına ulaşmışlardır. Bu sırada Türk Kuvvetlerinde yeniden teşkilatlanmaya gidilmiştir. Jandarma, hudut, depo birlikleri, yerli halk ile Türk Kuvvetlerinden ayrılmayan Müntefik Aşiretinden teşkil edilen birlikler ve 1915 yılı Ocak ayında Halep ten gönderilen 35. Tümen le birlikte yeniden bir düzenlemeye tabi tutulmuştur. Bundan sonraki günlerde her iki taraf da Irak taki kuvvetlerini takviye etmekle meşgul oldu. 2 Ocak 1915 te Irak ve Havalisi Genel Komutanı Cavit Paşa nın teklifiyle rütbesi yarbaylığa yükseltilen Süleyman Askerî Bey 38 tayin edilmiştir. 39 Enver Paşa, Süleyman Askerî Bey in Irak cephesinde yerel kuvvetlerle İngiliz ilerleyişini durdurabileceğini düşünüyordu. Bu sırada Irak ta aşiretler üzerinde güçlü bir otoritesi bulunan Uceymî Sadun Paşa, Süleyman Askerî 37 Ali İhsan Sabis, Harp Hatıralarım, C. II, İstanbul 1991, C. II, s. 391; ayrıca bkz. Tarık Saygı, İngiliz Generali Townshend ve Türkler, Paraf Yay., İstanbul 2011, s Süleyman Askerî Bey (1902-P.28) ( Nisan 1915): 1884 te Prizren de doğmuş, 14 Mart 1900 tarihinde girdiği Harbiye Mektebi nden 6 Aralık 1902 de teğmen olarak mezun olmuştur. Daha sonra Erkân-ı Harbiye Mektebi ne devam etmiş ancak mezun olamayıp 5 Kasım 1905 te mümtaz (kurmaylıkları onanmayarak mümtaz kalanlar) yüzbaşı olarak kıtaya çıkmış, ancak 1912 de kurmaylığı onanmıştır Türk-İtalyan Savaşı na ve Balkan Savaşı na katılmıştır. 13 Aralık 1914 te 38. Tümen Komutanlığı ve aynı zamanda Basra Valiliği ne, 2 Ocak 1915 tarihinde Irak ve Havalisi Genel Komutanlığı görevine atanmıştır. 20 Ocak 1915 te Birinci Rota Muharebesinde İngilizleri mağlup etmiştir Nisan 1915 te Şuayyibe Muharebesi nde İngilizler karşısında savaşı kaybedince üzüntüsünden bunalıma girmiş ve arabasında intihar etmiştir. Mezarı Basra, Berceziye dedir. Türk Harp Tarihi Derslerinde Adı Geçen Komutanlar, Harp Akademiler Komutanlığı Yay., İstanbul 1993, s Gnkur. ATASE Daire Başkanlığı Arşivi, BDH, Nu: 4/10481, Kls: 3644, Ds: H-15, F: 1-2,

16 Zekeriya TÜRKMEN Bey in yanında yer aldı. Uceymî Sadun Paşa Irak cephesinde cereyan eden bütün muharebeler sırasında kendine bağlı aşirete güçleriyle Türk ordusuna destek verdi. Nitekim, Mondros Mütarekesinden sonra da Urfa ya yerleşerek kalan ömrünü Türkiye de geçirmiştir. Irak ve Havalisi Komutanı Süleyman Askerî Bey, aslında Teşkilat-ı Mahsusa nın kuruluşunda faal görevler almış, gayr-i nizami harp yöntem ve usullerini bilen ve bunu Trablusgarp ta Türk-İtalyan harbinde, daha sonra da Balkan harbinde uygulayan vatanperver bir subay idi. Bağdat ta Jandarma Komutanlığı yaptığından bölgeyi biliyordu. Dönemin önde gelen şahsiyetlerinden Ahmet İzzet Paşa ya göre kıvrak zekalı, cesaretli ve bilgili bir subay olmasına rağmen tecrübesi azdı. 40 Süleyman Askerî Bey in emrindeki Türk ordusu, personel ve silah bakımından üstün İngiliz kuvvetleri karşısında tutunamayınca taktik geri çekilme planı uygulamaya konularak birlikler bir miktar kuzeye doğru kaydırılmıştır. Süleyman Askerî Bey, göreve gelir gelmez Rota köyü ve civarında 7 Ocak 1915 tarihinde İngilizlerle yapılan muharebelerde Türk birlikleriyle aşiret kuvvetleri geri çekilmişler ancak daha sonra yapılan muharebelerde İngilizlere ağır kayıplar verdirmişlerdir. Süleyman Askerî Bey 5 Şubat 1915 tarihli raporunda 2 subay 17 asker şehit, 5 subay 68 asker yaralı verdiklerini açıklarken İngilizlerin 400 ölü 1000 in üzerinde yaralı verdiklerini bildirmiştir. 41 Süleyman Askerî ye bağlı birlikler bundan sonraki süreçte zaman zaman Kurna ya kadar akınlar yaparak İngilizlere zayiat verdirmişlerdir. Taşkınlardan dolayı bu sırada Dicle ve Fırat ın sularının kabarması her iki tarafın hareket kabiliyetini büyük ölçüde kısıtlamıştır. Teşkilat-ı Mahsusa nın meşhur Osmancık Taburu nun 42 da savaştığı bu muharebelerde Süleyman Askerî Bey, ayağından yaralanmasına rağmen muharebe meydanından ayrılmamıştır yılı Ocak ayından Mart ayına kadar takip eden aylar boyunca, İngilizler Bağdat ı işgal etmek, Türkler ise İngilizlerin işgalindeki Basra yı geri almak amacıyla Dicle nehri boyunca birkaç kez ileri harekâta girişmişlerse de bir sonuç alamamışlardı. Ancak İngilizler bu sırada boş durmamışlar Arap aşiretlerine yönelik olarak yayımladıkları beyannamelerle onlar üzerinde etkili olmaya çalışmışlardır. Yayımlanan bildirilerde özet 40 Ahmet İzzet Paşa, Feryadım, Nehir Yay., İstanbul 1992, C. II, s Behzat Balkış-Nezihi Fırat, Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Irak-İran Cephesi, C. III-1, s Osmancık Taburu, 100 er kişilik 6 bölükten kurulu bir teşkilatlanma olup günümüz özel kuvvetleri benzeri bir teşkilatlanmaya sahiptir. 43 Ali İhsan Sabis, Harp Hatıralarım, C. II, s

17 Birinci Dünya Harbinde Irak Cephesinde Türk-İngiliz Mücadelesi olarak İngilizlerin Arapları Türk zulmünden kurtarmak amacıyla bölgeye geldiği vurgulanmıştır. 44 İngilizlerin Irak ta otoritelerini güçlendirmeye yönelik çabalarının arttığı bir dönemde İstanbul daki Alman büyükelçisi Wangenhaim ise Berlin e gönderdiği 12 Şubat 1915 tarihli raporunda; İngilizlerin Basra dan çıkarılmasının önemi, Almanya için Mısır seferinden daha da mühimdir derken Alman yöneticilerin dikkatini bu bölgeye çekmeye gayret etmiş; bu uyarı üzerine Yüzbaşı Klein başkanlığında 16 kişilik bir Alman özel müfrezesi İran ın Karun bölgesinde İngiliz donanmasının petrol ihtiyacını karşılayan kuyuları etkisiz hale getirmek üzere görevlendirilmiştir Nisan 1915 tarihinde Fırat Havzası ndan Basra ya yöneltilecek kesin bir taarruzla Basra nın ele geçirilmesini planlayan Süleyman Askerî Bey in bu taarruzu, aşiret kuvvetlerinin kısa sürede dağılmasından dolayı başarısız olmuştur. Bu başarıdan yararlanmak isteyen İngilizler 14 Nisan 1915 de Türk savunma hatlarına doğru taarruza geçtiler. Üç gün süren muharebelerde Türkler çok kayıp verdikten sonra nehrin 120 km kadar kuzeyine Hamisi ye çekilmişlerdir. 46 Şuayyibe Meydan Muharebesi nde yenilgiye uğramanın büyük üzüntüsü içerisinde bunalım geçiren Süleyman Askerî Bey, 14 Nisan 1915 günü arabasında iken intihar etmiştir. 47 Bu muharebede Türk Kuvvetleri 3000 den fazla kayıp vermiştir. Dicle Mürettep Tümeninin ve Kerha Grubunun planlanan taarruzları da çoğunluğu yerli halk ve aşiretlerden teşkil edilmiş birliklerin disiplinsizliği, eğitimsizliği ve planlanan şekilde hareket etmemeleri neticesinde başarısız olmuştur. Aşiretler kim daha fazla para verirse onların yanında yer aldıklarından, kısa sürede fazla para verdiklerinden dolayı İngilizlerin safına geçtikleri görülmüştür. Nitekim aşiret kuvvetleriyle yerli halka aşırı güven duyan Süleyman Askerî Bey, bu güveninin bedelini kimilerine göre 3000, kimilerine göre de -abartılı bir rakam olan asker ve aşiret mensubunun 44 Selçuk Duman, Aynı eser, s Carl Mühlmann, Das Deutsche-Türkische Walffenbündnis İm Weltkriege (Dünya Harbinde Türk-Alman Silahlı İttifakı), Leipzig 1940, s ; ayrıca bkz. Veli Yılmaz, 1 nci Dünya Harbinde Türk-Alman İttifakı ve Askerî Yardımlar, s Türk kaybı hakkında çeşitli rakamlar ileri sürülmekle birlikte, Edward J. Erickson Türklerin e yakın şehit ve yaralı, subay ve er 700 de esir verdiklerini; kayıpların önemli bölümünün Arap aşiret kuvvetlerinden olduğunu ifade etmektedir. Bkz. Edward J. Erickson, Size Ölmeyi Emrediyorum! Birinci Dünya Savaşında Osmanlı Ordusu, Kitap Yay., İstanbul 2003, s Ahmet İzzet Paşa, Feryadım, C. II, s

18 Zekeriya TÜRKMEN kaybı ve kendi canıyla ödemek zorunda kalmıştır. 48 Süleyman Askerî Bey in yerine geçici olarak Mehmet Fazıl Paşa getirilmiş, bir süre sonra da Irak ve Havalisi Komutanlığına Albay Nurettin Bey (Sakallı Nurettin Paşa) 49 atanmıştır. İngiliz istihbaratı, Şuayyibe muharebesinden sonra özellikle Şiilerin çoğunlukta oldukları bölgelerde Türklere karşı ayaklanmalar çıkartarak Irak taki devlet otoritesini sarsmaya çalışmışlardır. Nitekim ilk ayaklanmalar Necef ve Kerbela da gerçekleşmiştir. Şuayyibe muharebesi yenilgisinin yarattığı moral çöküntüsü yaşanırken, Necef halkı kaymakamlık binasına yürüyerek Türk idareci ve memurlarına baskı yaparak kasabadan çıkarmışlardır. Kerbela da da aynı şekilde halk kışkırtılarak devlet binalarına karşı yürüyüşe geçilmiş, memurlara tazyikte bulunularak şehirden uzaklaşmaları istenmiştir. 50 İngilizler işgal hedefleri arasında bulunan yerlerin halkının inanç ve mezhep farklılıklarını da kullanarak psikolojik harbi daha sonraki muharebe harekâtına destek verecek şekilde yönlendirerek Irak harekâtında kesin sonuç almaya yönelik teşebbüslerin her türlüsüne başvurmakta idiler. İngiltere nin büyük ümitler bağladığı Irak Seferi, Hindistan daki 48 Behzat Balkış-Nezihi Fırat, Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Irak-İran Cephesi, C. III-1, s ; ayrıca bkz. Ali İhsan Sabis, Harp Hatıralarım, C. II, s Albay Nurettin Bey (Sakallı Nurettin Paşa): Asıl adı Nurettin İbrahim (Konyar) dir yılında Bursa da doğmuştur. Müşir İbrahim Paşa nın oğludur yılında girdiği Harbiye Mektebi nden 1893 yılında mezun olmuş, 1895 de Erkân-ı Harbiye Mektebi ni bitirmiştir Osmanlı-Yunan Harbi ne Müşir Ethem Paşa nın yaveri olarak katılmıştır. Hassa Ordusu nda, Üçüncü Ordu da kurmay subay olarak görev yapmış; Makedonya da çetecilerle savaşmıştır. Babasının karşı çıkmasına rağmen İttihat ve Terakki Cemiyeti ne girdi; 1909 daki tasfiye sırasında rütbesi albaylıktan binbaşılığa indirildi de Yemen de asilerle mücadele eden birliklerini başında bulundu; 1913 de Balkan Harbi nin son aşamasına katıldı. 14 Nisan 1915 te Irak ve Havalisi Genel Komutanı olarak atandı. Haziran da komutanlığı devraldı. Aynı zamanda görevlerine Basra ve Bağdat valiliği de ilave edildi Kasım 1915 de Selmanpak ta General Townshend komutasındaki İngiliz kuvvetini yendi. 20 Ocak 1916 da yerine Halil Paşa atandı. Nurettin Bey, 9. Kolordu Komutanı ve III. Ordu Komutan Vekilliğine getirildi de mirliva (tuğgeneral) oldu. Mütareke döneminde İzmir de Vali ve 17. Kolordu Komutanı idi. Kurtuluş Savaşı nda Merkez Ordusu Komutanı idi. Büyük Taarruz da I. Ordu Komutanı olarak harekâta katıldı ve ferikliğe (korgeneral) terfi etti te Yüksek Askerî Şura üyesi oldu de askerlikten istifa edip milletvekili olarak mecliste göreve devam etti. 18 Şubat 1932 de İstanbul, Kadıköy deki evinde vefat etti. Bkz. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı, Türk İstiklal Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, Ankara 1972, s ; Necati Fahri Taş, Nurettin Paşa ve Tarihî Gerçekler, Nehir Yay., İstanbul Behzat Balkış-Nezihi Fırat, Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Irak-İran Cephesi, C. III-1, s

19 Birinci Dünya Harbinde Irak Cephesinde Türk-İngiliz Mücadelesi İngiliz karargahı tarafından yönetilip yönlendirilmekteydi. Irak taki İngiliz seferî kuvvetlerinde görevli General Barret sağlık nedeniyle Nisan 1915 te görevden ayrılmıştır. Öteden beri Irak ta kendisine bir görev verilmesini arzulayan General Sir Charles Vere Ferrers Townshend 51 bu sırada Irak taki 6. Tümen Komutanlığına atanmıştır. Londra daki İngiliz yönetimi ve askerî erkânı Irak konusunda temkinli hareket ederken, Hindistan daki İngiliz karargahı o kadar da temkinli değildi. Aslında İngiliz yetkililer, Türkler karşısında Çanakkale deniz savaşında düştükleri kötü duruma Irak Cephesinde de düşmek istemiyorlardı. Bu bakımdan endişeli, bu yüzden temkinliydiler. O sırada Hindistan Pencap ta Ravalpindi tümen komutanı bulunan Tümgeneral Charles Townshend Nisan 1915 gecesi yola çıkarak Karaçi üzerinden Hind Buharlı Gemicilik Şirketinin Dwarka adlı vapuruyla hareket edip beş günlük yolculuktan sonra Basra ya ulaşmıştır. 23 Nisan 1915 sabahı günün ilk ışıklarıyla Fav a, öğlene doğru da Şattü l-arab ın denize döküldüğü yerden yaklaşık 100 km. kuzeyde bulunan Basra ya gelip görevi devralmıştır. 52 Bağdat a 19 Mayıs 1915 te ulaşan yeni Irak ve Havalisi Genel 51 General Sir Charles Vere Ferrers Townshend ( ): I. Dünya Savaşı öncesi büyük bir askerî kariyeri vardı yılında Chitral deki (Pakistan daki İngiliz Garnizonu) başarılı komutanlığıyla ünlenmiştir. Mısır, Sudan ve Hindistan daki İngiliz birliklerinde görev yaptı yılı Nisan ayında Mezopotamya daki 6. Hint Tümeni komutanlığına atanmıştır yılından itibaren Basra dan kuzeye doğru harekete geçen İngiliz Ordusunun komutanı olarak bulundu. 29 Nisan 1916 da Halil Paşa komutasındaki Türk ordusuna Kutü l-ammare de bütün birlikleriyle beraber esir düştü tarihlerinde Bursa ve İstanbul, Büyükadada da zorunlu ikamete tabi tutuldu de Mondros Ateşkes Antlaşmasıyla serbest bırakıldı de ordudan emekli olup Avam Kamarası nda parlamenter olarak görev aldı. Büyük Taarruz öncesi Anadolu ya gelip Mustafa Kemal Paşa ile görüşmüş ve Türklere olan derin saygı ve sevgisini ifade etmiştir. 18 Mayıs 1924 te 63 yaşında ölmüştür. Kutü l-ammare müdafii Townshend öldü başlığıyla ölümü duyurulmuştur. İngiltere Norfolk ta defnedilmiş mezar taşına Kut lu Townshend... yazılmıştır. Townshend, hatıralarını My Campaign in Mesopotamia adıyla 1920 yılında Londra da yayımlamıştır. Tarih-i Askerî-i Osmanî Encümeni 1921 yılında bu hatıratı Türkçe ye çevirterek Irak Seferim adıyla 1921 de İstanbul da Matbaa-i Askeriye tarafından yayımlanmasını sağlamıştır. Bkz. Charles V.F. Townshend, Irak Seferi ve Esaret, Çev. Recep Ahıshalı, Yeditepe Yay., İstanbul 2007; Edward J. Erickson, I. Dünya Savaşı nda Osmanlı Ordusu, Çanakkale, Kutü l-ammare ve Filistin Cephesi, Çev. Kerim Bağrıaçık, Türkiye İş Bankası Yay., İstanbul 2009, s ; Tarık Saygı, İngiliz Generali Townshend ve Türkler, Paraf Yay., İstanbul 2011, s , Charles V.F. Townshend, Irak Seferi ve Esaret, s Ayrıca bkz. İsmet Üzen, Türklerin Kutü l-ammare Kuşatması Sırasında İngiliz Ordusunda Bulunan Hintli Askerlerin Tutumu (Aralık 1915-Nisan 1916) Gazi Üniversitesi Akademik Bakış Dergisi, Kış Sayısı, Gazi Ünv. Yay., c. II, s: 3, Ankara 2008, s. 81 vdd. 399