Dinî Mekânlarda Fonksiyonel Estetik Ögeler

Transkript

1 Dinî Mekânlarda Fonksiyonel Estetik Ögeler Yrd. Doç. Dr. Gülay Apa Kurti o lu Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Ö retim Üyesi 1. G R slam dininin sanata getirdi i yeniliklerden biri de cami mimarisidir. Dolay s yla slam sanat denince zihinlerde ilk canlanan dinî mekânlar bu yap lard r. Minberli ve Cuma namaz k l nan mescitlere cami, minberi olmayan daha küçük gruplar n namaz k ld mekânlara ise mescit denilmi tir. Kur an ifadesiyle cami, Allah ad n n içinde çokça an ld, kalplerin huzur buldu u kutsal bir mekând r 1. Dünyevi her tür konudan s yr larak ibadete, daha net bir ifadeyle sonsuz güzelli e yani Allah a yönelinen bu mekânda sanatç n n öncelikli kayg s da güzelliktir. Amac, eseriyle kendini yüceltmek, bir yarat m iddias nda bulunmak de il, üretirken güzelle ileti ime geçmek, güzelli in evrensel ahengine kap lmak, kendini güzelde ya amak, dahas güzelle güzelle mektir 2. Kendini bir taklitçi olarak da görmez. Tanr y taklit etmenin etik bir sorun oldu unu dü ünür. Bu nedenle do rudan bir taklit yerine, bir bak ma taklit edilemezli i ifade etmek için soyutlama yöntemine ba vurur. Taklit edilebilen sadece görünü tür 3. Müslüman sanatkâra dü en, sadece kendisine bah edilen duyu ve duyarl l k, yetenek ve ba l bulundu u sanat dal n n imkân ve s n rlar çerçevesinde yaratan n yaratt klar ndaki mükemmellik ve güzelli i ke fetmek; bu ke fini eserine ta mak; onu çok daha somut ve estetik bir biçimde ortaya koymakt r 4. 1 Hac, 22/40; Ra d, 13/28 2 Batmaz, K., Vefa Ta delen ile Estetik Üzerine, Bizim Külliye, Say :54, Ankara, 2013, s.15 3 Batmaz, K.,, agm., s.15 4 Çeti li,., slam Sanatlar n n Estetik Temelleri ve Nitelikleri, Bizim Külliye, Say : 54, Ankara, 2013, s D N YAYINLAR KONGRES.indd :09:43

2 VI. Dinî Yay nlar Kongresi Sanat eseri, güzelli in üretim alan d r. Dinî ve sivil mimari, slam esteti inin sadece maddi bir yap olarak de il, duygu, dü ünce ve ruh olarak da cisimle ti i bir aland r 5. slam esteti ine gelince, sanat diye ahlaktan, e itimden, teknikten, i levsellikten uzak, amac kendi içinde olan bir alan yoktur. Sanat, güzeli anlatt, onun ortaya ç kmas na arac l k etti i ölçüde de erlidir 6. Konuya slam esteti i aç s ndan bakt m zda, i levsellik onun önemli özelliklerinden birisidir. slam sanat, i levsel bir sanatt r. slam esteti inde sanat ve zanaat, teknik ve estetik duygu birbirinden ayr lm de ildir 7. Mimaride de yararl olma ile güzellik zevk ve anlay iç içe geçmi durumdad r 8. slamiyetin ortaya ç k yla birlikte topluca ibadet edilecek bir mekâna olan ihtiyaç cami mimarisini olu turmu tur. badetin artlar n n getirdi i kurallar, cami içinde fonksiyonel ögeleri do urmu tur. Ezan okumak için minare, k ble yönünü göstermek için mihrap, hutbe için minber ve vaaz vermek için de vaaz kürsüleri hep ihtiyaçtan ortaya ç km t r. Ancak slamiyetin bak aç s salt olarak yararl l k ilkesiyle s n rl kalmam, yap lan her i de en güzeli yapma kaidesi, slam esteti ini olu turmu tur. Dolay s yla ihtiyaçtan ortaya ç km olsa da her nesne bir sanat eserine dönü mü tür. 2. D NÎ MEKÂNLARDA FONKS YONEL ESTET K ÖGELER Cami ve ona ba l olarak ortaya ç kan ve olmazsa olmaz diyebilece imiz mihrap, minber, vaaz kürsüsü vb. gibi elemanlar, slam n dini mimariye getirdi i ilkleri olu turur. Tamam yla ihtiyaca yönelik in a edilen bu elemanlar n slam sanat içinde en önemli yeri te kil etmesinin sebebi, ta d klar ikonografik de er, mimari kurgu ve de süsleme programlar yla estetik dünyas na sa lad klar katk d r. Cami mimarisi içinde hem fonksiyonel olarak hem de estetik aç dan minber, mihrap, vaaz kürsüsü ve hünkâr mahfili gibi mekânlar, slam sanat içinde ayr bir öneme sahiptir. Ara t rmam z n konusu dinî mekânlarda fonksiyonel estetik ögeleri kapsamaktad r. Konumuz hem mekân hem zaman aç s ndan oldukça kapsaml d r. Konuyu s n rland rmak için, genellikle birbirlerini bütünleyen elemanlar olan minber, mihrap ve vaaz kürsüsü ara t rmam za dahil edilmi tir. Mahfiller her cami içinde yer almad ve mahfil gruplar ndan olan hünkâr mahfillerinin dinî bir fonksiyonu bulunmad için çal mam z n d nda tutulmu tur. Cami içinde bu mekânlar n fonksiyonu farkl oldu undan, konunun daha anla l r olmas için her bir eleman ayr ayr ele al nacak- 5 Batmaz, K., agm., s.12 6 Batmaz, K., agm., s.16 7 Batmaz, K., agm., s.16 8 Koç, T., slam Esteti i, stanbul, 2009, s D N YAYINLAR KONGRES.indd :09:43

3 Dördüncü Oturum t r. Konunun s n rlar n daha da daraltmak için Anadolu Selçuklu ve Osmanl Dönemi örnekleri üzerinde durulacakt r Mihrap Cami, mescid vb. yerlerde Kâbe yönünü gösteren, ni eklindeki yer anlam nda, slam sanat na özgü bir eleman olarak kar m za ç kan mihrab n kökeni konusunda net bir bilgi bulunmamaktad r. lk dönemde k ble, renkli bir çizgi, bir kaya parças veya alç bir levha ile belirtilmekteydi 9. Hz. Peygamber in asas n / m zra n (anaze) hem k ble yönünü belirlemek hem de sütre maksad yla kulland bilinmektedir. Emevi halifesi Abdülmelik bin Mervan zaman na ait y llar na tarihlenen sikkelerin bir yüzünde birbirine kemerle ba lanan iki sütun aras nda yer alan anaze, bu bilgiyi do rulamaktad r 10. Erken dönemden itibaren iki yönde sütuncelerle s n rland r lan mihrap ni lerinin varl dü ünüldü ünde, mihraplar n formunun di er bir kayna n n Peygamberin anazesi oldu unu söylemek yanl olmayacakt r (Resim 1). Mihrap, k bleyi ve Hz. Peygamber in anaze ve sütresini bir anlamda yüzünü döndü ü yeri i aret etti i için hem i levsel hem de simgesel anlam yla cami içinde önemli bir yere sahiptir. Genel formuyla etraf bordürlerle çevrelenen mihrap hücresi, kemerler, sütunceler, kavsara, tepelik ve kö eliklerle her dönemde özenle süslenen mihraplar, harime girenlerin ilk dikkatini çeken ögeler aras ndad r. Giri in simetri inde yer ald için ve ilk saflar n ehemmiyeti de dikkate al nd nda camiye ibadete gelenlerin ilk yöneldi i alanlard r. Caminin d nda içeriye daveti güçlendiren ve ana cephenin vazgeçilmezi taç kap lardan sonra onun simetri inde ve hatta taç kap suretinde in a edilirler. Cami içinde bir odak noktas olan mihrap, camiye ibadete gelen Müslümanlar için birle tirici sembolik bir elemand r. Mihrab n önünde cemaate liderlik eden imam n bu mekânda dillendirdi i tek ey de Allah kelâm d r. Dolay s yla cami içinde dinî fonksiyon aç s ndan en güçlü elemanlar, mihraplard r. Hem biçimsel özelli i hem de üzerindeki süslemeleriyle sonsuzlu u ça r t ran mihraplar, önünde ibadete yönelen s n rl, geçici ve sonlu varl yani insano lunu Sonsuz Varl a davet eden kap misalidirler. Mihraplar, namaz ibadetinin güzelli ini art rmak için de hizmet vermektedirler. Ni eklindeki içbükey formu ayn zamanda akusti i de güçlendirmekte, böylece ibadet esnas nda dikkatin tek bir noktada toplanmas n sa lamaktad r Diez, E., Mihrab, slam Ansiklopedisi, Cilt:8, stanbul, 1960, s Treadwell, L., Mihrap and Anaze or Sacrum and Spear? a Reconsideration of an Early Marwanid Silver Drachm, Muqarnas, Volüme:22, Leiden, 2005, s Longhurst, C., Mihrab: Symbol of Unity and Masterpiece of Islamic Art and Architecture, Lonaard, Issue 14, Volume 3, London, March 2013, s D N YAYINLAR KONGRES.indd :09:43

4 VI. Dinî Yay nlar Kongresi Namaz esnas nda Mekke ye yönelmek, evrensel bir merkeziyet olu turur. Bu yüzden mihraplar, cami içinde birli i olu turan Müslümanlar Bir e yönlendiren odak noktas d r. Mihraplar sadece fiziksel olarak de il ayn zamanda ruhsal olarak da yönelinen istikametlerdir. stikamet Kâbe dir ve onun temsilcisi de cami içinde mihraplard r. Ayn zamanda namaz k ld rmak için cemaate imaml k yapan Hz. Peygamberin yüzünü döndü ü, O nun hat ras n ta yan bir mekând r. Hem fonksiyonel olarak hem de ta d anlam itibariyle bu denli önemli bir eleman n özenle i lenmesi do ald r. Tarih boyunca farkl malzemelerde ve boyutta kar m za ç ksa da hemen hepsinin ortak özelli i, ta d klar estetik de erleridir. ster sade ister çok süslü olsun slam sanat n n güzellik teorisine uygun olarak in a edilmi lerdir ve mihraplar n genel formu bile ba l ba na sanatsal de erdedir. lk dönem örneklerinin büyük bir ço unlu u günümüze ula amasa da mevcut örnekler bize yeterli bilgiyi sunmaktad r. Genellikle giri do rultusunda yer alan mihraplar, ço u kez k ble duvar n n ortas nda bir girinti olu turur. Yap n n iç görünü ü gibi d görünü ünü de etkileyebilen mihraplar, çe itli slam ülkelerinde yerel malzeme ve tekniklere ba l olarak de i iklikler göstermi tir 12. lk mihrab n nerede ve nas l ortaya ç kt ile ilgili kesin bilgiler mevcut de ildir. Yar m daire ni eklindeki ilk mihrab n Emeviler Döneminde, Mescid-i Nebevi nin Medine valisi Ömer b. Abdülaziz (87-95 / ) taraf ndan yeniden in as nda kullan ld bilinmektedir 13. Ancak bu mihrap günümüze ula amam t r. Bu dönemde mihraplar, yar m daire veya at nal planl ni seklinde gerçekle tirilmi tir. Yar m daire planl ni eklindeki ilk mihrap, Halife Velid I. zaman nda ( ) y llar aras nda Vali Ömer b. Abdülaziz taraf ndan caminin geni letilmesi s ras nda Medine Camii nde uygulanm t r. Ayn ekilde mihrap, daha sonra Fustat daki Amr Camii nde ( ) ve am daki Emeviye Camii nde ( ) görülmektedir Bak rer, Ö., 13. ve 14. Yüzy llarda Anadolu Mihraplar, Ankara, 1976, s. 5-25; Renda, G., Anadolu daki Mihraplar n Dili, O.D.T.Ü. Mimarl k Fakültesi Dergisi, Cilt 3, Say 2, Güz 1977, s Bozkurt, T., Osmanl Selâtin Cami Mihraplar, (S.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü Bas lmam Doktora Tezi), Konya, 2007, s. 11; Creswell, K.A.C., Early Muslim Architecture, Volume: I, Part: I, Oxford, 1969, s.147; Creswell, K.A.C., A Short Account of Early Muslim Architecture, Middlesex, 1958; s.44; E. Whelan, The Origins Of The Mihrab Mujawwaf: A Reinterpretation, IJMES, 18, Cambridge, 1986, s ; Baer, E., The Mihrab in the Cave of the Dome of the Rock, Muqarnas, Volume: 3, Leiden, 1985, s.8-19; Top, M., Erken Dönem Osmanl Mihraplar (XIV-XV. Yüzy l), (Van Yüzüncü Y l Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bas lmam Doktora Tezi), Van, 1997, s Top, M., agt., s D N YAYINLAR KONGRES.indd :09:43

5 Dördüncü Oturum Abbasiler döneminde mihrab n çerçeve, hücre, kavsara, kö elik, kitabelik ve sütunce gibi elemanlarla art k ekillendi i görülmektedir. Bu dönemden günümüze ula an Ba dat müzesinde yer alan El Haseki Camii mihrab, önemli bir örnektir (Resim 2) 15. Türk slam Sanatlar aç s ndan bakt m zda da Anadolu Selçuklu Döneminden Osmanl n n son dönemine kadar pek çok örnek günümüze ula m t r. Eserleri kronolojik olarak s ralad m zda Anadolu Selçuklu Döneminden a rl kl olarak ta, çini mozaik yan s ra alç mihraplar kar m za ç kmaktad r. Bu mihraplarda geometrik, bitkisel ve yaz dan olu an süsleme anlay hâkimdir. Ancak motiflerin da l m yap ld klar zaman dilimi, malzeme ve bölgeye göre de i iklik göstermektedir. Çini Mozaik mihraplarda XIII. yüzy l ikinci yar s nda art görülmektedir. Bunlar dikdörtgen çerçeve, genelde dikdörtgen planl ve mukarnas kavsaral hücre, sütunce, kö elik ve kitabelikten olu maktad r. Ak ehir Ulu Cami (1220), Konya Alaeddin Camii (1220), Konya Sahip Ata Camii (1258) Konya S rçal Mescid (XIII. yy. ikinci yar s ) (Resim 3), Konya Sadreddin Konevi Camii (1274), Kayseri Külük Camii (XIII. yy. sonu), Ankara Arslanhane Camii (1290) ve Beysehir E refo lu Camii ( ) (Resim 4) mihraplar çini mozaik tekni inde yap lm lard r. Bu dönemde alç mihraplar n say s oldukça azd r. Konya Alaaddin Camii Yar m Kümbet (1217), Ni de Alaeddin Cami (1223) Kayseri Huand Hatun Camii (1238) (Resim 5), Kayseri Hac K l ç Camii (1249), Afyon Ulu Cami (1273), Divri i Ulu Camii (1240) (Resim 6) mihraplar, kesme ta malzemeyle yap lm önemli örneklerdir. Beylikler döneminde mihraplar Anadolu Selçuklu Dönemi nin devam niteli indedir. Ancak de i imin ba lad hem malzeme hem de süsleme aç s ndan hissedilmektedir. Bu dönemde de çini mozaik, ta, alç ve mermer mihraplar görülmektedir. Alç ve mermer mihraplar n n artmas, çini mihraplarda renkli s r tekni inde örnekler malzemedeki farkl l göstermektedir. Ni de de Sungur Bey Camii (1335) mihrab (Resim 7), düzgün kesme ta malzemeyle yap lm, dönemi içindeki önemli eserlerden biridir. Yollarba Ulu Camii (XIV. yy), Ermenek Ulu Camii (1302) Kasaba Köyü Mahmud Bey Camii (1367) mihraplar, alç malzemeden yap lm baz örneklerdir. Damsaköy Ta k n Pa a Camii nin (XIV.yy. ortalar ) ah ap mihrab, malzeme aç s ndan dönemi içinde farkl l k gösterir. Kaz m Karabekir Ulu Camii ile Konya Darul-Huffaz, Birgi Ulu Camii (1312) mihraplar (Resim 8), Anadolu Selçuklu Dönemi nin çini mozaik tekni ini devam ettirirler. Osmanl Döneminde çini, alç ve mermer mihraplar görülmektedir. Erken Dönemde alç mihraplar a rl kta iken daha sonra mermer mihraplarda büyük oranda art olmu tur. Çini mihraplar da yine Erken Osmanl Döneminde kar m za ç kmaktad r. 15 Top, M., agt., s D N YAYINLAR KONGRES.indd :09:43

6 VI. Dinî Yay nlar Kongresi Bursa Ye il Camii 16, Bursa Ye il Türbe ile Edirne Muradiye Camii (Resim 9) mihraplar, renkli s r tekni inde yap lm, Erken Osmanl Dönemine damgas n vuran önemli eserlerdir. Renkli s r tekni inde çinilerle yap lm mihraplar n kurgusu ve mihrab meydana getiren unsurlar n düzenlenmesinde Anadolu Selçuklu ve Beylikler devrindeki mozaik çini mihraplar n gelenekleri devam ettirilse de renk, kompozisyon ve motif aç s ndan bir zenginle me görülmektedir. Rumi, palmet, lotus motiflerine hatayi grubu çiçeklerin eklenmesiyle bitkisel süslemede art görülmektedir 17. Erken Osmanl mihraplar nda alç malzemenin yayg n olarak kullan ld görülmektedir Alç mihraplar n ço u düz, alç s vayla te kil edilmi tir. Ayr ca bu mihraplardan büyük bir k sm n n üzeri sonradan yap lm badana, ya l boya ve kalemi leriyle kaplanm t r. Bursa daki mihraplar n büyük ço unlu u bu ekildedir 18 (Resim 10-11). Erken dönemde mermer mihraplar oldukça sade örneklerdir. Edirne Eski Camii (1414) (Resim 12) mihrab, sade görünümü ve formuyla klasik dönem mihraplar için örnek te kil etmektedir. Klasik ve Geç Osmanl Dönemi mermer mihraplar an tsal ölçülerine ra men alç ve çini mihraplara göre süsleme aç s ndan daha sade örneklerdir. Klasik dönemde mukarnasl kavsaralar ve taç bölümleri dikkati çeker. Klasik dönem örneklerinden, Amasya II. Bayezid Camii (1486), stanbul Bayezid Camii (1505), Edirne Bayezid Camii ( ) ve stanbul Sultan Selim Camii (1522) (Resim 13) mihraplar, benzer özellik ta- rlar. stanbul ehzade Camii (1548), stanbul Süleymaniye Camii ( ), stanbul Edirnekap Mihrimah Camii ( ) ve Edirne Selimiye Camii (1575) mihraplar, klasik dönemin an tsal örneklerindendir. stanbul Sultan Ahmet Camii (1617), Eminönü Yeni Camii (1663) ve Üsküdar Yeni Valide Camii (1710) (Resim 14) mihraplar da de i imin ba lad, bitkisel süslemenin kendini fazlas yla hissettirdi i önemli örneklerdir. Geç dönemde ise barok, rokoko ve ampir üsluplar n n etkisiyle hem sütunceler hem de motifler de i im gösterir. Geç Dönemde mukarnaslar n a rl kaybolur ve bitkisel süsleme yo unla r. Nuru Osmaniye Camii (1748) Ayazma Camii (1757) Laleli Camii (1763) Beylerbeyi Hamidiye Camii (1777), Emirgan Camii (1781) (Resim 15), Eyüp Sultan Camii ( ), Üsküdar Selimiye Camii ( ), Nusretiye Camii (1826), Bezm-i Âlem Valide Sultan Camii (1845), H rka-i erif Camii (1850), Dolmabahçe Camii (1853), Te vikiye Camii (1853), Ortaköy Camii (1854), Konya Aziziye 16 Bursa Ye il Camii mihrab için bkz.; Y ld r m, S., Bursa Ye il Camii Mihrab, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co rafya Fakültesi Dergisi, Say : 47/1, Ankara, 2007, s Top, M., agt., s Top, M., agt., s D N YAYINLAR KONGRES.indd :09:43

7 Dördüncü Oturum Camii (1866), Aksaray Valide Camii (1871), Y ld z Hamidiye Camii (1885) (Resim 16) mihraplar, geç dönemin özelli ini yans t rlar. Osmanl Döneminde mihraplarda süsleme temalar n n mihrap elemanlar na göre belirli bir da l m gösterdi inden bahsedilebilir. Al nl k bölümünde yaz, kavsarada ise mukarnas dolgunun karakteristik süsleme unsurlar oldu u görülmektedir. Taç, çerçeve, kö elik, ni ve sütuncelerde ise bitkisel kompozisyon semalar ba ta olmak üzere yer yer geometrik, yaz ve mukarnas kullan m yla da kar la lmaktad r. Bununla birlikte 19. yüzy l n ikinci yar s nda kandil, vazo ve perde gibi günlük kullan m e yalar türünde süsleme ö elerinin edirnekâri üslubuyla da birle erek çerçeve ve ni bölümlerinde kullan ld klar görülmektedir Minber Camilerde Cuma ve bayram günleri hatiplerin hutbe okumak için ç kt klar merdivenli yüksek kürsüye, slam dünyas nda minber denilmi tir 20. Arapça yükseklik anlam ndaki nebr kelimesinden türetilmi olup mekân ad olarak minber denilmi tir 21. Minberler, hem form özellikleri hem de yo un süsleme programlar yla; slam n kültür miras na kazand rd önemli elemanlardan biridir. Minberin ortaya ç k yla ilgili olarak Hz. Peygamberin dönemine bakmak gerekmektedir. Hz. Peygamber, Medine deki Mescid-i Nebevi de ashaba Allah n emirlerini ayakta durarak duyururken daha sonra ashab hurma a ac ndan bir direk dikerek ona yaslanmalar n istemi lerdir 22. Sonra Ilg n a ac ndan üç veya dört basamakl bir minber yap lm t r 23. Bu minberin arkas nda dayanacak üç tane de sütunu oldu u ve Hz Muhammed (s.a.s.) in üçüncü basama a oturup ayaklar n ikinci basama a koydu u rivayet olunmaktad r. Hz. Peygamber Cuma hutbelerini ve di er emir ve nasihatlar n ashaba buradan söylerdi. Bu bilgilere göre minber, ba lang çta bir kürsü ve bir taht eklindeydi. Cuma hutbelerinde bir minber, ba ka zamanlarda ise yabanc elçileri kabul etti i bir taht olarak kullan yordu. Bu özelli i sebebiyle minber, daha sonraki y llarda 19 Bozkurt, T., agt., s Turani, A., Sanat Terimleri Sözlü ü, stanbul, 2000, s. 92; Sözen, M., Tanyeli, U., Sanat Kavram ve Terimleri Sözlü ü, stanbul, 1986, s Arseven, C.E., Minber, Sanat Ansiklopedisi, Cilt: III, stanbul, 1966, s Eyyub Sabri Pa a, Mira t-ül Harameyn, Cilt:2, stanbul, H (1887), s Bu minberin ustas n n ad ile ilgili farkl rivayetler bulunmaktad r. Bu konuda bkz.; Muhammed Abdulhay el-kettâni, Et-Terâtîbu l- dâriyye (Hz. Peygamber in Yönetiminde Sosyal Hayat ve Kurumlar), Cilt:1, stanbul, 1990, s. 148; Can, Y., Gün, R., Erken Dönem slam Mimarisinde Yabanc Usta ile Dev irme ve Yabanc Malzeme Kullan m, stem, Y l:4, Say : 8, Konya, 2006, s D N YAYINLAR KONGRES.indd :09:43

8 VI. Dinî Yay nlar Kongresi saltanat alâmetlerinden biri olarak kabul edilmi tir 24. Hz. Peygamberin vefat ndan sonra Hz. Ebubekir de bu minbere ç km ve cemaat de ona biat etmi ti. Hz. Ebubekir den sonra di er halifeler de bu gelene e uymu lard r 25. Valilerde vazifeye ba lad klar nda ve ayr ld klar nda minbere ç kmay âdet hâline getirmi lerdir. Bu duruma göre minberin ilk zamanlarda ibadet ile bir münasebeti yoktu. Nitekim çe itli minyatürlü yazmalarda, kad lar n da zaman zaman böyle basamakl taht-minberler üzerinde otururken resmedildikleri görülmektedir. Divan toplant lar nda da hükümdar buraya ç kard. Bu hâliyle minber, hutbe veya vaaz eden hatibin, mahkeme eden kad n n, toplant lar idare eden hükümdar n orada bulunanlara kar durumunu kuvvetlendiren bir unsurdur. Hutbede yöneticinin isminin an lmas, hükümdarl n alametlerinden birisidir 26. Hz. Ebu Bekir den itibaren halifeye biat minberde yap l yordu. Halife de biattan sonra idarede takip edece i genel prensipleri minberde okudu u ilk hutbe ile ilan ederdi. Minber bu fonksiyonuyla anayasaya sahip toplumlarda, üzerinde devlet siyasetinin aç kland kürsülere benzetilmi tir 27. Hz. Peygamber in minberi, ahkâm n ö retildi i, yanl hukuki uygulamalar n düzeltildi i bir yerdi. Hz. Peygamberin, Benim u minberimin dibinde kim yalan yere yemin ederse cehennemdeki yerine haz rlans n mealindeki hadisi, davalara Mescid-i Nebevi nin minberi yan nda bak ld n göstermektedir. Nitekim Buhari nin nakletti ine göre Hz. Ömer ve Mervan n davalara bakt klar yer minberin yan ndayd. Miladi 976 da Halife Aziz Billah zaman nda Ali b. Numan n kad l a tayin kararnamesi, Amr bin As Camii minberinden okunarak duyurulmu tur. Hz. Peygamber sava kararlar n genellikle mescitte verir ve bunu minberden ilan ederdi Çam, N., slâmda Sanat, Sanatta slâm, Ankara, 1999, s Michell, G., Architecture of the Islamic World, London, 1978, p. 36; Ronart, S., Ronart, N., Concise Encyclopaedia of Arabic Civilization, Amsterdam, 1959, p ; Köksal, M.A., slâm Tarihi, Cilt:1, stanbul, 1967, s. 136; Diez, E., Minber, slâm Ansiklopedisi, Cilt:8, stanbul, 1979, s. 335; Meier, F., Der Pred ger Auf Der Kanzel (Minbar), Bausteine II: Ausgewählte Aufsätze zur Islam wissenschaft, Stuttgart, 1992, p ; Bloom, J., The Masterpiece Minbar, Saudi Aramco World, 48:3, May/June 1998, p bn-i Haldun, Mukaddime, (Çev. Halil Kendir), Ankara, 2004, s Goitein, S.D., The Origin and Nature of the Muslim Friday Worship, The Muslim World, Vol. 49, 1959, p. 188; Asghar, F., The Role of the Islamic Pulpit, Journal of Communication, 29:3, 1979, p Zwemer, S.M., The Sword Of Mohammed And Ali, The Moslem World, Vol. XXI, April, 1931, p ; Önkal, A., Bozkurt, N., Camii, D A, Cilt:7, stanbul, 1993, s D N YAYINLAR KONGRES.indd :09:43

9 Dördüncü Oturum Minber, ibadetin cemaat hâlinde geli mesi ile birlikte yava yava ibadette bir rol almaya ba lad. Minberin hükümdar veya hâkim kürsüsü vaziyetinden alelâde minber hâline gelmesi, Emevi saltanat n n son buldu u y llara tekabül etmektedir. Minberler, gerek formlar gerekse süsleme programlar yla dikkati çeken estetik ögelerdir. Minberler, birbirine simetrik düzenlenmi yan kanatlar, giri kap s, merdiven basamaklar ve onlar daha da yükseltip tamamlayan kö k bölümleriyle dikkati çekerler. Mihrab n hemen sa nda yer alan minberler, mihrap ile uyumlu elemanlard r ve bir bütünün tamamlay c unsurlar d r. Emevi Döneminden itibaren tam olarak formunu yakalayan minberler, dönemleri içinde ait olduklar kültürün bütün estetik özelliklerini yans t rlar. Dönem ve co rafya de i se bile minberler için söyleyebilece imiz ortak payda, mihraba k yasla çok daha süslü olmalar d r. Ta d ikonografik anlam ve fonksiyonu aç s ndan da mihraba k yasla daha zengin elemanlard r. Abbasiler zaman nda benzer ekilde yap lm minber tipleri, M s r ve Suriye ye yay lm t r. Fat mîler ( ) devrinde yap lan minberlerin kap lar, taçlar, erefeleri (kö kleri) bulunuyordu. ran ve Afganistan da bulunan en erken tarihli minberler, Mo ol istilac lar taraf ndan tahrip edilmi tir. Ancak, Timur zaman na önemli örnekler bulunmaktad r 29. Türk- slam sanat içinde de Anadolu Selçuklu Dönemi ve Osmanl Dönemine ait pek çok minber özgün hâliyle günümüze ula m t r. Anadolu Selçuklu Dönemi içinde kar m za ç kan minberler, ah ap sanat n n zirve örneklerini olu tururlar. Özellikle kündekari tekni inin ba ar l örneklerinin verildi i bu dönemde minber yüzeyleri hiçbir bo luk b rak lmadan süslenmi tir. Süslemenin esas n geometrik, bitkisel ve yaz l süsleme olu turur. Bitkisel süsleme aç s ndan bakt m zda a rl k rumi motiflerindedir. Bunun yan s ra palmet, lotus ve nevruz çiçe i motifleri de uygulanm t r. Anadolu Selçuklu Döneminin rumi çe itlili ini ve kompozisyondaki yerini göstermesi aç s ndan minberler, önemli örneklerdir. Bitkisel motifler kündekariyi olu turan her bir parçan n içinde ve bordürlerde ana motiflerdir. Anadolu Selçuklu Dönemi minberlerinde bitkisel süsleme, geometrik süslemenin önüne geçer. Ancak geometrik süslemenin yo unlu u da göz ard edilemeyecek seviyededir. Minberlerin kitabeli bordürleri de hat sanat aç s ndan estetik de ere sahiptir. Ayr ca bu kitabeli bordürler, Anadolu Selçuklu minberlerini Osmanl minberlerinden ay ran bir özelliktir. Çünkü Erken Osmanl Döneminden itibaren minberlerde kitabe, sadece giri in üzerinde s n rl kalm t r. Anadolu Selçuklu Döneminde minberlerin usta kitabeleri ço u örnekte mevcutken, Osmanl Döneminde erken birkaç örne in d nda usta ismi görülmemektedir. 29 Petersen, A., Dictionary Of Islamic Architecture, London, 1996, p D N YAYINLAR KONGRES.indd :09:43

10 VI. Dinî Yay nlar Kongresi Aksaray Ulu Camii ( ), Konya Alaeddin Camii (1155) (Resim 17), Ankara Alaeddin Camii 30 (1197), Harput Ulu Camii 31, Kayseri Ulu Camii 32, Siirt Ulu Camii, Kayseri Hunat Hatun Camii, Divri i Ulu Camii (1240) (Resim 18), Sivrihisar Ulu Camii (1245), Malatya Ulu Camii, Ankara Arslanhane Camii, Kayseri Lala Pa a Camii, Bey ehir E refo lu Camii (1296) (Resim 19) minberleri 33, 13. yüzy l n önemli ah ap örnekleridir. Beylikler Dönemi nde, Anadolu Selçuklu Dönemi minberlerinin gelene ini devam ettiren örneklerin yan s ra yeni aray lar bünyesinde bar nd ran geçi örneklerini görmek mümkündür. Hem minber formlar nda hem de süslemeyi olu turan motiflerde de i im ba lamaktad r. Çorum Ulu Camii 34, Birgi Ulu Camii (1322), Ni de Sungur Bey Camii (Resim 20), Ürgüp Damsaköy Ta k n Pa a Camii, Ankara Ahi Elvan Camii 35 ve Manisa Ulu Camii minberleri, Anadolu Selçuklu Döneminin gelene ini devam ettirmektedirler. Osmanl Minberleri de mimari de oldu u gibi erken, klasik ve geç dönemde hem malzeme hem de süsleme programlar yla de i im gösterirler 36. Bu dönemde yap lar n ölçüleri büyüdü ü için ayn oranda minberler de daha an tsal hâle bürünürler. Ayr ca dikkati çeken di er bir husus da ah ap malzemenin, yerini mermere b rakmas d r. Erken Osmanl Döneminde Anadolu Selçuklu Döneminin gelene ini sürdüren örneklerin yan s ra klasi i haz rlayan, yeniliklerin uyguland örneklerde mevcuttur. Klasik Dönem ise mermer malzemeden in a edilmi ve sanat n bütün olgunlu una ula m muhte em minberleri bar nd r r. Minberler, dönemlerine göre farkl ekilde süsleme program na sahiptirler. Erken, Klasik ve Geç Dönem Osmanl minberleri, süsleme formlar yla kendi dönemlerinin üsluplar n yans t rlar. Erken dönemde geometrik ve bitkisel süsleme, dengeli biçimde 30 Alp, K.Ö., Ankara Alaaddin Camii Minber Süslemeleri, Sanat, Say : 7, 1995, s A an, M.B., Harput Ulu Câmi Minberi, F rat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:1, Say :2, Elaz, 1987, s Çay rda, M., Kayseri Ulu Camii Ah ap Minberi, Türk Etno rafya Dergisi, Say : XV, Ankara, 1976, s Minber kitabeleri için bknz., Oral, Z., Anadolu da Sanat De eri Olan Ah ap Minberler, Kitabeleri ve Tarihçeleri, Vak ar Dergisi, Say :5, Ankara, 1962, s Karama aral, H., Çorum Ulu Camii nde Minber, Sanat Tarihi Y ll, Say :1, , s Tüfekçio lu, A., Harputlu Mehmed bin Bayezid ve Ankara Ahi Elvan Camiindeki Minber, Dünü ve Bugünüyle Harput, Tarih, Edebiyat, iir, Folklor, (24-27 Eylül 1998), Elaz, 1999, s Osmanl minberleri ile ilgili detayl bilgi için bknz; Apa, G., Osmanl Selâtin Cami Minberleri, (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bas lmam Doktora Tezi), Konya, D N YAYINLAR KONGRES.indd :09:43

11 Dördüncü Oturum kullan lmaktad r. Bu dönemde minberler, süsleme program aç s ndan üç gruba ayr lmaktad r. lk grupta, minber elemanlar n n, bo luk b rak lmaks z n bütünüyle süslendi i görülmektedir. kinci grupta ise korkuluk ve giri ler hariç di er elemanlar sade olan örnekler, üçüncü grupta ise daha dengeli süslemenin görüldü ü, klasi i haz rlayan örnekler görülmektedir. Bursa Ulu Camii 37 (1400), Edirne Eski Camii 38 (1414) minberleri, Erken Osmanl Döneminin an tsal nitelikte iki önemli minber örne idir. Malzeme farkl l klar na ra men her iki minber de yo un süsleme programlar yla dikkati çekerler. Klasik dönemde minber formlar n n ve geometrik ya da bitkisel süslemenin yerinin kesinle ti i bir dönemdir ve süslemeye geometri hâkimdir. Özellikle Mimar Sinan n in a etti i camilerde minberler, harime girenleri görsel bir ölene davet ederler. Ustalar n elinde mermerin âdeta dantele dönü tü ü görülmektedir. stanbul ehzade Camii ( ) (Resim 21), Üsküdar Mihrimah Camii (1547), Edirnekap Mihrimah Camii ( ) (Resim 22), Edirne Selimiye Camii ( ) (Resim 23) minberleri, mermer i çili i aç s ndan dönemlerinin zirve örnekleridir. stanbul Sultan Ahmet Camii (1617), Üsküdar Çinili Camii (1640) ve Eminönü Yeni Camii (1663) (Resim 24) minberleri, süsleme programlar yla ayr bir grubu olu turan aheserlerdir. Geç dönemde Barok, Rokoko ve Ampir etkiyle motiflerde tamamen farkl uygulamalara gidilmi tir. Geleneksel motiflerimizden olan rumi, palmet, lotus ve hatayiler yerini akantus yapraklar na, S ve C k vr mlar na, istiridye kabuklar na b rakm t r. Minber elemanlar Roma mimarisinde kullan lan triglif metop bölümlerine benzer ekilde tasarlanmaya ba lanm t r. Bitkisel süslemede genellikle motif birlikteli i görülmektedir. Geç Dönem, Bat tesirleriyle kendi içinde sürprizler haz rlar. ç içe geçmi üsluplar ve yeni yorumlar sebebiyle kendine has, farkl l klar içeren süsleme program ile kar la r z. Süsleme aç s ndan klasikten tamamen uzakla lan bu dönemde minber elemanlar nda geometrik motiflerin hâkimiyeti kalmaz. stanbul Nuru Osmaniye Camii (1748), Üsküdar Ayazma Camii (1757), stanbul Laleli Camii (1763), stanbul Fatih Camii (1766), Beylerbeyi Hamidiye Camii ( ), stanbul Eyüp Sultan Camii ( ) (Resim 25), Üsküdar Selimiye Camii ( ), Nusretiye Camii (1826), stanbul Emirgan Camii (1838), stanbul Küçük Mecidiye Camii (1848), stanbul H rka-i erif Camii (1850), stanbul Te vikiye Camii (1853), stanbul Ortaköy Camii (1854), stanbul Y ld z Hamidiye Camii (1885) (Resim 26) ve stanbul Hidayet Camii (1887), Geç Osmanl döneminin önemli minber örnekleridir. 37 Özbek, Y., Bursa Ulu Camii Minberi, Sanat Tarihi Ara t rmalar, Prof. Dr. Ha im Karpuz a Arma an, Konya, 2007, s Özbek, Y., The Minber of Edirne Old Mosque, Actes du II eme Congres du Corpus D archeologie Ottomane Dans le Monde, Zaghouan, 1998, p ; D N YAYINLAR KONGRES.indd :09:43

12 VI. Dinî Yay nlar Kongresi 2.3. Vaaz Kürsüsü Kürsü, bir toplulu a hitap etmeyi gerektiren hemen her yerde kar m za ç kmaktad r. Dini mimari aç s ndan bakt m zda ise hem dinsel hem de sosyal amaçl kullan lan kürsü, kilise mimarisi içinde ambon, cami mimarisinde ise minber ya da vaaz kürsüsü olarak görülmektedir. Kürsünün bugünkü ekliyle ve ilk ortaya ç k yla ilgili kesin bilgiler yoktur. Vaaz kürsüleri ilk ortaya ç k lar aç s ndan cami mimarisiyle ilgili di er önemli bir elemanla yani minberle çak maktad rlar. Günümüzde sadece Cuma ve bayram hutbeleri için kullan lan minber, ba lang çta vaaz kürsülerinin de görevini üstlenmekteydi. Bu aç dan bakt m zda ba lang çta vaaz kürsüsü ile minberin ayr ayr elemanlar olmad görülmektedir. Kürsü, de i ik ça larda ve çe itli Müslüman milletlerde az çok farkl fakat birbiriyle ili kili manalarda kullan lm t r. Kürsülerin Fat mîler den itibaren yayg nla maya ba lad dü ünülmektedir. Camilerde vaiz ve ders vereceklerin oturmas na mahsus, üstüne birkaç basamakl bir merdivenle ç k lan hareketli ya da sabit sedirlere vaaz kürsüsü denilmektedir 39. Vaaz kürsüleri, özellikle cami içinde tek kürsü yer al yorsa mihrab n do usuna gelecek ekilde yerle tirilmektedirler. Elemanlar aç s ndan bakt m z zaman klasik diyebilece imiz bir vaaz kürsüsü kürsü aya, gövde kürsü bedeni / gövdesi veya kürsü ta ve sedir bölümü yani oturulan k s m ve korkuluktan olu maktad r. Korkuluk ebeke ile çevrilidir ve genellikle önünde konu mac n n kitap ve notlar n koymas için bir tabla veya rahle bulunur. Anadolu Selçuklu Döneminden günümüze fazla örnek ula amam t r. Mevcut örnekler ah ap malzemedendir. Osmanl Döneminde ise erken ve klasik dönemde ah ap malzemeden, ta nabilir tarzda yap lan vaaz kürsüleri, geç dönemde mihrap ve minber ile tak m halinde tasarlanm ve sabit ekilde yap lm lard r. Geç dönemde malzeme olarak ço unlukla mermer kullan lm t r. Vaaz kürsüleri, ölçü bak m ndan mihrap ve minbere nazaran daha küçük ölçekli elemanlard r. Ah ap yap lanlar ta nabilir nitelikte iken mermer olanlar sabittirler. Eminönü Yeni Camii ( ), Laleli Camii ( ) (Resim 27), Fatih Camii (1766), Beylerbeyi Hamidiye Camii ( ), Emirgan Camii (1838), Bezm-i Âlem Valide Sultan Camii (1843) ve Te vikiye Camii (1854) kürsüleri ah apt r. Mermer kürsülere ise Nur-u Osmaniye Camii ( ), Ayazma Camii ( ), Eyup Sultan Camii ( ), Selimiye Camii ( ), Nusretiye Camii (1826) (Resim 28), Küçük Mecidiye Camii (1848), H rka-i erif Camii (1850), Ortaköy Camii (1854), Dolmabahçe 39 Arseven, C.E., Kürsü, Sanat Ansiklopedisi, C:3, stanbul, 1966, s D N YAYINLAR KONGRES.indd :09:43

13 Dördüncü Oturum Camii (1855), Aksaray Valide Camii ( ) ve Y ld z Hamidiye Camii (1885) kürsüleri örnek verilebilir. Vaaz kürsüleri küçük ölçeklerine ra men cami içinde süslemeleriyle dikkati çeken unsurlard r. Yap ld klar dönemin sanat anlay na göre ekillenirler. Ah ap örnekler içinde sedef kakma veya fildi i kakma tekni inde yap lanlar en zengin grubu olu tururlar. Kalem i i tekni inin uyguland örneklerde mevcuttur. Kürsülerde geometrik, bitkisel ve az da olsa yaz l süsleme görülmektedir. Klasik Dönem kürsülerinde çok kollu y ld zlar n ve çokgenlerden olu an birim motiflerin yatay ve dikey eksende birbirine ba lanmas yla olu an geometrik motifler kullan lm t r. Bitkisel olarak da rumi ve palmetler görülmektedir. Geç dönemde ise geometrik motifler yerini etraf S ve C k vr mlar yla birbirine ba lanan dallar ve akantus yapraklar na ya da içbükey ve d bükey silmelerle hareketlendirilmi madalyonlara, kö eleri dalgal formda panolara b rakmaktad rlar 40. Yaz, sadece Geç Dönem örneklerinde Ayazma Camii ve Selimiye Camii kürsülerinin arkal k bölümünün tac alt nda görülmektedir. Ayazma Camii kürsüsünde kenarlar dalgal formda bir kartu içinde Arap harfleriyle Besmele yazmaktad r. Selimiye Camii kürsüsünde ise k sa bir ayet yer al r. Yaz l süslemeye sahip olmalar aç s ndan bu kürsüler, di er Geç Osmanl Dönemi kürsülerinden ayr l rlar 41. DE ERLEND RME VE SONUÇ Ele ald m z bu elemanlar cami içinde birbirini tamamlayan, bir bütünün parçalar gibidirler. Hepsinin ortak özellikleri kendine has formlar ve zengin süslemeleriyle slam esteti ine katk lar d r. slam esteti i aç s ndan bakt m zda fonksiyonlar sebebiyle yararl l k ilkesine uygun ögelerdir. Yani yap l amaçlar öncelik olarak ihtiyaca yöneliktir. Göze ve gönle hitap ettikleri için de sanatsal de erleri manevi hayata destek olmaktad r. slam kültürü içinde ortaya ç kan sanat anlay, soyutlama temeline dayal bir sanat anlay d r 42. Müslümanlar, hem Allah a duydu u a k ve heyecan dile getirmek, hem de ibadetlerinin ruhani bir atmosferde daha feyizli olmas n sa lamak için mabetlerini soyut nak larla süsleme yoluna gitmi lerdir 43. Bu estetik ögeler, Allah a yönelinen 40 Geç Osmanl Dönemi vaaz kürsüleri için bknz; Apa, G.,, Osmanl Geç Dönem stanbul Vaaz Kürsüleri, XII. Ortaça -Türk Dönemi Kaz lar ve Sanat Tarihi Sempozyumu, Ekim 2008, zmir, 2010, s Apa, G., Üsküdar Sultan Camilerinde Vaaz Kürsüleri, Uluslar aras Üsküdar Sempozyumu VI, stanbul, 2008, s Batmaz, K., agm., s Çam, N., age., s D N YAYINLAR KONGRES.indd :09:43

14 VI. Dinî Yay nlar Kongresi bir mekânda Müslümanlar, Allah n yaratmadaki güzelli ini, soyut ve sonsuza giden uygulamalarla O nun s fatlar n ve isimlerinin anlamlar n dü ünmeye sevketmektedir. Ta d klar ikonografiyle Hz. Peygamberin hat ralar n ve özlemini canland rarak ibadetin hazz n art r p d dünyadan uzakla may kolayla t rmaktad r. slam sanat n n modüler yap s daha büyük tasar mlar meydana getirmek için birle- en ama tek ba na da bir bütünlü e sahip çok say da figür ve birimden kuruludur. Birbirini takip eden kombinasyonlar, yüzeyde hareketlili i sa lamaktad r. Ritmik tekrarlar ise sonsuzluk hissini do urmaktad r 44. Minber, mihrap veya vaaz kürsülerini olu turan her bir parça, kendi ba lar na birer sanat eseridir. Her bir geometrik parça ya da bordür, kendi içinde bütün esteti i tamamlanarak bütüne dahil edilmektedir. Yüzeyde geometrik, bitkisel ve yaz formlar uyumsuzluk göstermemektedir. Son derece dengeli biçimde yerle tirilen motifler, ahenkli bir bütün olu turmaktad r. Yüzeyler oldukça hareketli ve karma k görünse de iç bünyesinde bar nd rd klar ahenk ve denge, izleyicisini hemen sar veren ve bütüne ula t ran sihirli bir atmosfere sahiptir. Özellikle geometrik formlar, Allah n s n rs z do as n ima eder. Geometrik çizimlerin en etkileyici özelli i, ta d klar denge unsurudur. ekiller, bakan ki ide parçalanma hissi do urmamas ve belli alanlara yo unla maya engel olmak için do ru say da üretilmi tir 45. Bitkisel motifler belli oranda stilize edilerek somut âlemden soyut âleme kat l rlar. Sonuç olarak, cami mimarisine ba l olarak ortaya ç kan bu üç eleman, slam esteti i içinde ayr bir öneme sahiptir. Dönemlerinin sanat modas na göre ekillenirler; bu yüzden süsleme programlar de i se de güzellik ortak paydalar d r ve slam esteti ine katk lar göz ard edilemez. slam kültür miras içinde sahip ç k lmas, korunmas ve hak ettikleri de erin verilmesi gerekmektedir. KAYNAKLAR Alp, K.Ö., Ankara Alaaddin Camii Minber Süslemeleri, Sanat, Say : 7, 1995, s Apa, G., Osmanl Selâtin Cami Minberleri, (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bas lmam Doktora Tezi), Konya, 2007 Apa, G., Osmanl Geç Dönem stanbul Vaaz Kürsüleri, XII. Ortaça -Türk Dönemi Kaz lar ve Sanat Tarihi Sempozyumu, Ekim 2008, zmir, 2010, s Apa, G., Üsküdar Sultan Camilerinde Vaaz Kürsüleri, Uluslar aras Üsküdar Sempozyumu VI, stanbul, 2008, s Arseven, C.E., Minber, Sanat Ansiklopedisi, Cilt: III, stanbul, 1966, s Arseven, C.E., Kürsü, Sanat Ansiklopedisi, C:3, stanbul, 1966, s Ar nç, C., agm., 38. Dipnot;. R. el-fârûkî ve L. L. el-fârûkî, slam Kültür Atlas, çev. Mustafa Okan Kibaro lu ve Zerrin Kibaro lu, nk lab Yay nlar, stanbul, 1999, s s Ar nç, Cihat, agm., s D N YAYINLAR KONGRES.indd :09:43

15 Dördüncü Oturum Asghar, F., The Role of the Islamic Pulpit, Journal of Communication, 29:3, 1979, p A an, M.B., Harput Ulu Câmi Minberi, F rat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:1, Say :2, Elaz, 1987, s Bak rer, Ö., 13. ve 14. Yüzy llarda Anadolu Mihraplar, Ankara, 1976 Batmaz, K., Vefa Ta delen ile Estetik Üzerine, Bizim Külliye, Say :54, Ankara, 2013, s Bloom, J., The Masterpiece Minbar, Saudi Aramco World, 48:3, May/June 1998, p Bozkurt, T., Osmanl Selâtin Cami Mihraplar, (S.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü Bas lmam Doktora Tezi), Konya, 2007 Can, Y., Gün, R., Erken Dönem slam Mimarisinde Yabanc Usta ile Dev irme ve Yabanc Malzeme Kullan m, stem, Y l:4, Say : 8, Konya, 2006, s Çam, N., slam da Sanat, Sanatta slam, Ankara, 1999 Çay rda, M., Kayseri Ulu Camii Ah ap Minberi, Türk Etno rafya Dergisi, Say : XV, Ankara, 1976, s Çeti li,., slam Sanatlar n n Estetik Temelleri ve Nitelikleri, Bizim Külliye, Say : 54, Ankara, 2013, s Diez, E., Mihrab, slam Ansiklopedisi, Cilt:8, stanbul, 1960, s Diez, E., Minber, slâm Ansiklopedisi, Cilt:8, stanbul, 1979, s E. Baer, The Mihrab in the Cave of the Dome of the Rock, Muqarnas, Volume: 3, Leiden, 1985, s.8-19 Whelan, E., The Origins Of The Mihrab Mujawwaf: A Reinterpretation, IJMES, 18, Cambridge, 1986, s Eyyub Sabri Pa a, Mira t-ül Harameyn, Cilt: 2, stanbul, H (1887) Goitein, S.D., The Origin and Nature of the Muslim Friday Worship, The Muslim World, Vol. 49, 1959, p R. el-fârûkî ve L. L. el-fârûkî, slam Kültür Atlas, çev. Mustafa Okan Kibaro lu ve Zerrin Kibaro lu, stanbul, 1999 bn-i Haldun, Mukaddime, (Çev. Halil Kendir), Ankara, 2004 K.A.C. Creswell, Early Muslim Architecture, Volume: I, Part: I, Oxford, 1969 K.A.C. Creswell, A Short Account of Early Muslim Architecture, Middlesex, 1958 Karama aral, H., Çorum Ulu Camii nde Minber, Sanat Tarihi Y ll, Say :1, , s Koç, T., slam Esteti i, stanbul, 2009 Köksal, M.A., slam Tarihi, Cilt:1, stanbul, D N YAYINLAR KONGRES.indd :09:43

16 VI. Dinî Yay nlar Kongresi Longhurst, C., Mihrab: Symbol of Unity and Masterpiece of Islamic Art and Architecture, Lonaard, Issue 14, Volume 3, London, March 2013, s Meier, F., Der Pred ger Auf Der Kanzel (Minbar), Bausteine II: Ausgewählte Aufsätze zur Islam wissenschaft, Stuttgart, 1992, p Michell, G., Architecture of the Islamic World, London, 1978 Muhammed Abdulhay el-kettâni, Et-Terâtîbu l- dâriyye (Hz. Peygamber in Yönetiminde Sosyal Hayat ve Kurumlar), Cilt:1, stanbul, 1990 Oral, Z., Anadolu da Sanat De eri Olan Ah ap Minberler, Kitabeleri ve Tarihçeleri, Vak flar Dergisi, Say :5, Ankara, 1962, s Önkal, A., Bozkurt, N., Camii, D A, Cilt:7, stanbul, 1993, s Özbek, Y., Bursa Ulu Camii Minberi, Sanat Tarihi Ara t rmalar, Prof. Dr. Ha im Karpuz a Arma an, Konya, 2007, s Özbek, Y., The Minber of Edirne Old Mosque, Actes du II eme Congres du Corpus D archeologie Ottomane Dans le Monde, Zaghouan, 1998, p Petersen, A., Dictionary Of Islamic Architecture, London, 1996 Renda, G., Anadolu daki Mihraplar n Dili, O.D.T.Ü. Mimarl k Fakültesi Dergisi, Cilt 3, Say 2, Güz 1977, s Ronart, S., Ronart, N., Concise Encyclopaedia of Arabic Civilization, Amsterdam, 1959 Sözen, M., Tanyeli, U., Sanat Kavram ve Terimleri Sözlü ü, stanbul, 1986 Top, M., Erken Dönem Osmanl Mihraplar (XIV-XV. Yüzy l), (Van Yüzüncü Y l Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bas lmam Doktora Tezi), Van, 1997 Treadwell, L., Mihrap and Anaze or Sacrum and Spear? a Reconsideration of an Early Marwanid Silver Drachm, Muqarnas, Volume: 22, Leiden, 2005, s Turani, A., Sanat Terimleri Sözlü ü, stanbul, 2000 Tüfekçio lu, A., Harputlu Mehmed bin Bayezid ve Ankara Ahi Elvan Camiindeki Minber, Dünü ve Bugünüyle Harput, Tarih, Edebiyat, iir, Folklor, (24-27 Eylül 1998), Elaz, 1999, s Y ld r m, S., Bursa Ye il Camii Mihrab, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co rafya Fakültesi Dergisi, Say : 47/1, Ankara, 2007, s Zwemer, S.M., The Sword Of Mohammed And Ali, The Moslem World, Vol. XXI, April, 1931, p Oturum Ba kan : Efendim te ekkür ediyorum. Vaktinde de bitirdi ayr ca. Bir iki dakika gecikti ama cami, minber, mihrap mahfilleri gayet güzel özetleyerek mimari geli im aç s ndan da bizlere bilgi verdi D N YAYINLAR KONGRES.indd :09:43

17 Dördüncü Oturum San yorum zaman n darl nedeniyle iki üç tane minbere de de inmedi ve çok özelli i ve güzelli i olan minberlerden bir tanesi Amasya Beyaz t Pa a Camii minber kap s ta t r. Ayr ca Behram Pa a minberleri ta t r. Onlara da herhalde bildirinizde yer vereceksiniz de il mi? Çok önemli çünkü. Efendim üçüncüye te ekkür ettik. Dördüncü konu mac m z Y lmaz Can Beyefendi ilan etmi ti gelemeyece ini. Resim 1 Emevi Dönemine ait sikke Resim 2 Abbasi Dönemine ait mihrap örne i Resim 3 Konya S rçal Mescid Mihrab Resim 4 Beysehir E refo lu Camii Mihrab Resim 5 Kayseri Huand Hatun Camii Mihrab Resim 6 Divri i Ulu Camii Mihrab Resim 7 Ni de Sungur Bey Camii Mihrab D N YAYINLAR KONGRES.indd :09:43

18 VI. Dinî Yay nlar Kongresi Resim 8 Birgi Ulu Camii Mihrab Resim 9 Edirne Muradiye Camii Mihrab Resim 10 Bursa Murad Hüdavendigar Camii Mihrab Resim 13 stanbul Yavuz Sultan Selim Camii Mihrab Resim 12 Edirne Eski Camii Mihrab Resim 11 Bursa Ulu Camii Mihrab Resim 14 Üsküdar Yeni Valide Camii Mihrab Resim 15 stanbul Emirgan Camii Mihrab Resim 16 stanbul Y ld z Hamidiye Camii Mihrab D N YAYINLAR KONGRES.indd :09:46

19 Dördüncü Oturum Resim 17 Konya Alaeddin Camii Minberi Resim 18 Divri i Ulu Camii Minberi Resim 19 Bey ehir E refo lu Camii Minberi Resim 20 Ni de Sungur Bey Camii Minberi D N YAYINLAR KONGRES.indd :09:49

20 VI. Dinî Yay nlar Kongresi Resim 21 stanbul ehzade Camii Minberi Resim 22 stanbul Üsküdar Mihrimah Camii Minberi Resim 23 Edirne Selimiye Camii Minberi Resim 24 stanbul Eminönü Yeni Camii Minberi Resim 25 stanbul Eyup Sultan Camii Minberi Resim 26 stanbul Y ld z Hamidiye Camii Minberi Resim 27 stanbul Laleli Camii Vaaz Kürsüsü Resim 28 stanbul Nusretiye Camii Vaaz Kürsüsü D N YAYINLAR KONGRES.indd :09:53