L Edebiyat, Sosyal ve Siyasi Hayat Iliskisi. L Tanzimat Donemi Edebiyatmm Olusumu. Roman.52. Tiyatro

Transkript

1 L 0NtrE: EDEBiYATLA DOst)NCE, SOSYAL VE SiYASt HAYATIN t:lt IdsL L Edebiyat, Sosyal ve Siyasi Hayat Iliskisi Yenilesme Donemi 10 n 'ON1TE: TANZtMAT 00NEMt mebtyal1 (J8.18lJ6) L Tanzimat Donemi Edebiyatmm Olusumu Ogretici Metinler, Cosku ve Heyecarn Dile Getiren Metinler (Siir) Olay Cevresinde Olusan Edebi Metinler 52 A. Anlatmaya Bagh Edebi Metinler 52 Roman.52 B. Gostermeye Bagh Edebi Metinler 62 Tiyatro Tanzimat Donemi Edebiyatmm Genel Ozellikleri 70 m. 0NtrE: SERVET-t FCNuN EDEBiYATI (EDEBiYAT-1 CEDtDE ) VEFECR-t Art TOPLULU(}U (l ) 73 L Servet-i Fiinun Edebiyatmm OlU UIDU Ogretici Metinler 75 L Edebi Tenkit. 75 b. Gezi Yazrsi, 77 Co Haura 79

2 3. Cosku ve Heyecam Dile Getiren Metinler (Siir) ve Mensur Siir 82 Mensur ~iir Olay Cevresinde Olusan Edebi Metinler 97 Anlatmaya Bagh Edebi Metinler 97 a. Hikaye 97 b. Roman Servet-i Fiinun Edebiyatmm Genel Ozellikleri Fecr-i Ali Toplulugu ( ) Fecr-i Ati ~iiri 115 IV. UNiTE: MtLLt EDEBtvAT DONEMt ( ) L Milli Edebiyat Donerninin Olusumu Ogretici Metinler 129 a. Makale 129 b. Ftkra 132 Co Sohbet., Cosku ve Heyecam Dile Getiren Metinler (~iir) 140 a. Sade Oil ve Hece Ol~iisiiyle Yazrlrms ~iir 142 b. Saf (Oz) Siir 145 Co Halkm Yasayis Tarzim ve Degerlerini Anlatan Manzumeler 150 ~ Milli Edebiyat Donemi ~iiri Hakkmda Cikanmlarda Bulunma ay Cevresinde Olusan Edebi Metinler 156 A. Anlatmaya Bagh Edebi Metinler 156 a. Hikaye 156 b. Roman 164 Co Anlatmaya Bagh Edebi Metinler Hakkmda Cikanmlarda Bulunma 167 B. Gostermeye Bagh Edebi Metinler Milli Edebiyat Doneminin Genel Ozellikleri 173

3 (~ = ----~---- -=- =- - =- =-_J) 1. EDEBIYAT, SOSYAL VE SIYASI HAYAT ILI$KISI ] r:--~ HAZIRLIK 1. a. Verilen sablon, edebt eserlerin yazildiklan donemden bagimsiz olmadigml ve yazildiklan toplumdan izler tasryip, toplumu yonlendirdiklerini gostermektedir. b. :tz1ediiiniz birdizi ya dafilmi edebt eserve dlmem i1ipisindcm hareketle deger1endiriniz. 2 Verilen eserler, edebi eserlerin yazildiklan donemi yansitngim gostermektedir, 1. Her iki metin parcasmda da 1930'Iu yillardaki cok partili yasama gecisle birlikte kurulmasi planlanan Serbest Firka'nm dogusu anlatilmaktadir, 2 Serbest Firka Hatiralan adh metinde anlanlanlar ile Yol Aynrm adh metinde anlatilanlar her iki yazann da sosyal ve tarihi sartlardan etkilendiklerini gostermektedir. Aradaki farkhhk Serbest Fikra Hatiralari'run am, Yol Aynmr'mn roman tiiriinde yazilrms olmasidrr, 3. Yazarlar da toplumun bir ferdi olarak yasadiklan donemdeki olaylardan etkilenirler ve bu da kacuulmaz olarak eserlerine yansrr. Ahmet Agaoglu yasadiklanm ani olarak anlatrrken, Kemal Tahir donemini edebi olcutlere gore diizenleyip bir sanat eseri icinde anlatrmsnr, 4. Serbest Firka Hatrralan adh metinde islenen gerceklik, Yol Aynrm adh metinde kunnaca gerceklik bicimine sokularak anlanlrmsnr, 5. Demokrasi kavrarm sosyoloji bilim dalma ait bir kavramdrr. Bu kavram Yol Aynrru'ndaki kalrramanlann demokrasi cabalan icinde, yeni bir partinin kurulmasr, muhalefet fikrinin olusmasi, hiirriyet ruzgarlanmn daha kuvvetli esmesi icin yapilanlarla sornutlasnnlmisnr, 7

4 6.Verilen emaya gore, donemin siyasi rejiminin parlementer sisteme dayandigl "parti, muhalefet, basvekil, Serbest Ftrka" ifadelerinden anlasilmaktadir, Sosyal yasarnda "vapur, balo, gazete" sozcukleri, teknik anlamda ise "telgraf" sozciigu doneminin zihniyetini gosteren anahtar sozcuklerdir, 1. Kavram haritasma gore guzel sanatlar ve onun bir dah olan edebiyat, doneminin sosyal ve siyasi hayati ile dusunce hayatmdan yani doneminin zihniyetinden izler tasir, 2. Serbest Firka Hanralan ve Yol Aynmi adh metin parcalan anlamh birimlerin bir araya getirilmesiyle olusmus bir yapiya, "demokrasi" temasma sahiptir. Dil ve anlatim acismdan ise, doneminde kullamlan bugiin kullarnrru daralan ya da kullarnmdan dusen sozcuklerin de yer aldigt, kisa cumlelerin bulundugu, yer yer konusma diline de basvurulan bir anlatima sahiptir. I_ ETKINLIK ( yazldjzl yazarklm edebiyatm siyasi ve sosyal hayat ile dufunce hayatmdan ba AunsIZ olmadlg. D1 glsz lsnunde bulundunmuz. (JLc;E DE~ERLENDIRME 1 1. (D) (Y) (D) 2. sosyal hayattan ~ Edebi ::::::.. siyasi hayattan eser -...~ dusunce hayatmdan etkilenir.... teknolojik gelismelerden 8

5 3. Kurulus Cumhuriyetin ilk yillan C::=osmanh'nm Kurulu Dtlnemi J Nutuk Ktlktii~kl= Donerni ] Orhun Abideleri 4. D sikkmda verilen "Am CHama)" yazildig: donemin ozelllklerini daha cok yansmr, 5. Zaman kavrarmm ele alan bir edebi eser, aym temada yazilmis bir felsefi eserden somutlastirma bakimmdan farkhlik gosterir, <;iinkii felsefede soyut olarak ele ahnan zaman kavrami, edebi eserlerde insan yasarmyla birleserek somutlastinhr, 9

6 \OC 2. YEHILE$ME ODHEMI II ṟ ----~ HAZIRLIK 1. Osmanh Devleti'ndeki yenilesme hareketleri 17. yuzyihn sonundaki Karlofya Antlasmasi (1699) ile baslamisnr, 2. Osmanh lmparatorlugu, 17. yuzyila dek diinyanm btiyiik devletlerinden biriydi. Ancak bu yiizyi1m sonlannda iilke ktiyiilmeye basladi, Karlofca antlasmasiyla baslayan toprak kaybi, devlet adamlanm derin derin dusunmeye yoneltti, Toprak kayiplanrun nedeni ordunun savas alanlarmda yenilmesiydi. Bu tespit, 01 gunun bir yiiziinii, asked yonunu disa vuruyordu. Oysa sadece askeri orgutler degil devletin ye itli kurumlan yagm ihtiyaclanm karsilamaktan uzaklasrmsu. Ancak bunu gormek isteyenlerin sayisi son derece azdi, 0 nedenle Osmanh Irnparatorlugundaki yagda la ma hareketi asked alanda baslatildi, Amac imparatorlugu eski giiciine kavusturmakn. Tanzimat devrine gelinceye kadar iilkede bazr yenilik hareketlerine girisildi. Ancak bunlar planh programh yall malar olmadrgi icin, sadece yeniligi baslatan devlet adammm yasarmyla ozdeslesti, Yenilikci kisinin Oliimii ile yenilikler de ortada kaldi, Paris ve Londra elciliklerinde bulunmus olan Hariciye Nazm Mustafa Resit Pasa, Osmanh Imparatorlugu'nda Tanzimat Donemi olarak tarihe gececek bir ola YI baslatmistrr, 3 Kasim 1839'da Giilhane Hatt-i Hiimayunu adr verilen bir belgeyi devlet ileri gelenlerinin, yabanci elcilerin, halkin onunde okumustur, "Tanzimat ", diizenlemeler demektir. Her alanda diizenlemeler yapilacagmm duyuruldugu bu fermana Tanzimat Fermarn; bu fermanm ilamyla baslayan doneme de Tanzimat Donemi denir. Fermanm en dikkat cekici yam, Osmanh Devleti'nin, Batih devletlerin anayasalarmda yer alan insanm temel hak ve ozgurluklerinin korunmasi ilkesini kabul etmesi ve bunu resmi bir torenle duyurmastdir, Boylece imparatorlukta hukuk devletine dogru bir yonelis de baslarrustir, Tanzimatla gelen yenilik ve dtizenlemeler, hemen hemen yasarmn her alarum kapsarrustrr, 10

7 Y/me!im Alamnda YapJhm ymiukjer Tanzimat Fermanr'nda, Batih anlamda bir duzene duyulan gereksinim ali:lk~a belirtilmisti, Once yonetim merkezi olarak Babiali gti~lendirildi. II. Mahmut zamanmda kurulmusolan Meclis-i Ahkam-rAdliye yeniden duzenlendi, Yeni mec1islerin kurulmasi kararlastmldr. Ceza ve ticaretle ilgili yasalar ~1ktl (l840'ta Ceza Kanunnamesi, 1850'de Ticaret Kanunnamesi). Osmanh yurttasi olan herkesin yasa onunde esit oldugu vurgulamyordu. Aynca uyeleri arasma yabancilann da kanldigi karma ticaret mahkemeleri kuruldu 'te Vilayet Nizarnnamesi cikanld; Dike vilayetlere, vilayetler sancaklara, sancaklar kazalara, kazalar da karyelere (koylere) aynldi. Vilayetlerin basina valiler, sancaklarm basina mutasamflar, kazalarm basma da kaymakamlar getirildi. Aynca kazalarda, sancaklarda ve vilayetlerde birer idare meclisi kuruldu. ElronomikAlanda YapJhm y""iuk1er Osmanh yoneticileri devletin dtizltige ~1kabilmesi icin ekonomik kaynaklann verimli haie getirilmesini istiyorlardi. Bu nedenle de vergi duzenini ~agda la tlrmaya karar verdiler. Cunku hem yeterince vergi toplanarrnyor, hem de vergi top Iayicilann baskisi ytizenden devletle halk kat l karsiya geliyordu. Bunu onleyebilmek icin merkezden sancaklara "muhasil" adiyla birer memur atandi, Bu memurun baskanhginda Muhasilhk Meclisi adr verilen bir mec1is kuruldu. Fakat beklenen vergi toplanamadi, Vergi sistemi btiytik ll1~tide degi tirildi. 1841'de ilk kagrt para cikanld; Hazine bonosu bicimindeki bu paranm adi "kaime" idi. Fakat beklenen sonuc almamaymca, 1844'te kaldmldi, Bankalar kurulmaya baslandi, ilk kurulan banka olan istanbul Bankasi cok gecmeden kapandi. Menafi Sandigi adiyla kurulan kurum ise Ziraat Bankasma donusturuldu. Dike ekonomisinin kotuye gitmesi uzerine Ingiliz ve FranS1Z firmalanndan bore para ahndi. Boylece ilk bore para Tanzimat doneminde almdi. Fakat faizleriyle birlikte btiyiik bir sorun olan bu bore, sonunda devleti iflasa siirtikledi ve 1881'de Diiyun-i Umumiye'nin kurulmasma yol acn. Asked Alanda YapWm Yenilikler Ordu, baslannda musirlerin bulundugu bes ordu biciminde duzenlendi, Adi Asakir-i Nizamiye-i Sahane'ye cevrildi. Askerlik suresi bes yrl olarak belirlendi. Askere alma i i kuraya baglandi. Toplumsal Alanda YapWm y""iuk1er Toplumsal alanda ilk dikkati ceken, yeni1ik1erhaberlesme ve ulasimdaki gelis 11

8 rrusnr, EAitim 1846'da Meclis-i Maarif-i Umumiye kuruldu. Bu kurum daha soma nazrrhga donusturttldtt (1846). Bu, Ttirkiye'de ilk egitim bakanhgi demektir. Rustiyelerin sayisi artmldi, Daha onemlisi ilk kiz rustiyesi istanbul'da kuruldu (1858). Rustiyenin uzerinde ogretim yapan idadilerin ilki ise 1873'te kuruldu. Ote yandan Robert Koleji, Galatasaray Sultanisi ve Darussafaka adlannda ti~ ozel okul acildi, Tanzimat doneminde egitim konusunda gorulen onemli atihmlardan biri de ogretmen yetistirmek icin okullar acilmasidir, Dariilmuallimin-i Sibyan, sibyan adi verilen okullara, Dariilmuallimin-i idadi de idadilere ogretmen yetistirmek icin kurulan okullardir (1868). Dariilmuallimat ise kiz cocuklara bayan ogretmen yetistirmek icin acildi (1870). Meslege yonelik egitimde de ilerleme kaydedildi. 1859'da, sonradan Siyasal Bilgiler Fakultesine donusecek olan Mekteb-i Mtilkiye kuruldu. 1875'te askeri rustiyeler ogretime basladi, Daha soma baska meslek okullanmn acilmasi surdu, 1846'daki ilk denemeden soma 1870'te Dariilfiinun (ilniversite) kurulmustur, Ancak kimi medresecilerin iftiralan uzerine ertesi yil kapatilrr, 1876'da yeniden aym adla acihr 'de ilniversitede okunacak kitaplann hazirlanmasr icin kuru Ian Encumen-i Danis ise bilim akademisi niteliginde onemli bir kurumdur. Aynca bu donemde azmhk ve yabanci okullan da egitim dtinyasmda yerini alrmstir, Gazetecilik Ttirkiye'de yayimlanan ilk Turkce gazetenin 1831 'de cikan resmi gazete Takvim-i Vekayi'dir. Tanzimat doneminde cikan ilk gazete ise ahm-sanm, kira ilanlan, yangmlar, hirsizhk olaylan gibi haberlerin yer aldigt yan resmi Ceride-i Havadis'tir (1840). Bu resmi, yan resmi gazetelerde zaman zaman yabanci dilde yayimlanan gazetelerden yapilan ceviriler yayimlamr; boylece batidan haberler, bilgiler verilirdi. Ceride-i Havadis'i bir meslek gazetesi olan Vekayi-i Tibbiye izledi. Turkce ozel gazeteler 1860'tan soma cikmaya baslarmstir, ilki, Agah Efendi ile Smasi'nin cikardiklan Terciiman-l Ahval'dir (1860). ilk edebi tefrika da burada 12

9 yayimlamr, Bu, ~inasi'nin ~air Evlenmesi adh oyunudur. Gercekte, 0 donemde hemen btittin yazarlar, ilk edebi yazilanm gazetelerde yayrmlamislardir. Bu nedenle Tanzimat Doneminde gazetecilik, edebi acidan cok btiytik onem tasir, Tanzimat edebiyatmm yazarlan, edebi eserlerinin c;:ogunu gazetelerde yayimlamakla kalmanus; kendileri de gazete cikarrmslardrr, Ornegin ikinci ozel gazete olan Tasvir-i Efkar'i ~inasi kurar (1862). Sonra ~inasi'nin Paris'e kacmasi tizerine, gazete Narrnk Kemal'e kahr, Abdtilaziz'in baskici yonetiminde bircogu yurtdisma kacan yazarlar, gittikleri yerlerde de gazete cikanrlar. Ziya Pasa ile Narrnk Kemal1868'de Londra'da Htirriyet admda bir gazete kurarlar. Bu gazeteyi Ziya Pasa Cenevre'de de cikanr, Narrnk Kemal Avrupa'dan donunce Ibret adh gazeteyi c;:ikarmaya baslar, En onemli siyasal ve dusunsel yazilanm da burada yayrmlar, Ktilttirel gelisimin onemli ogelerinden biri olan dergicilik de bu donemde ortaya cikmisnr, ilk dergi Mtinif Pasa tarafmdan cikanlan Mecmua-i Ftinun'dur. Gnu resimli olarak cikanlan Mirat izlemistir, Bu donemde vilayetlerde birer matbaanm kurulmasi ve gazete cikanlmasr, vilayet ytlhklanrnn hazirlanmasi ktilttirtin gelisimine onemli katkilar saglamrstir, 3. Yenilesme kavrarm, var olanm c;:agm gereksinim ve ozelliklerine gore yeniden dtizenlenmesidir. 4. Burada yenilik kavramma en uygun hareket konagi restore ettirip, ihtiyaca gore eklemeler yapmaknr, Cunku konagi, yikip yerine yeni bir bina yapmak yenilik degil, koklu bir degisimdir, 1. ME'I1N 1. Ondokuzuncu ASIf siirdeki 9, 13, 14, 15, 16, 17,20,21 ve 22. beyitler Ortacag'a ozgu dtinya goru tinti yasitmaktadir, Diger beyitlerde ise sair, modern dunyada yasananlan dile getirmistir, Modern dtinyaya ait ifadelerin bulunmasi Sadullah Pasa'rnn donerninin zihniyetinden etkilendigini gostermektedir, Sadullah Pasa, Ortacag'dan beri stiregelen inaruslan da bilmekle beraber modern dtinyaya da kayttstz kalamarmsnr, 2. Sair, tercihini modern dtinya gorusunden yana kullanmaktadir, Cunku modern dtinya akh ve deneyi baz alarak bilinmezlere veya yanhs bilinenlere l ik tutmustur, 3. Verilen beyitler Sadullah Pasa'rnn "insan haklan", "esitlik" ve "basm-yaym, bilimsellik" ile olan ilgisini gostermektedir, 13

10 4. Ziya Pasa'mn yakmmasi Dogu medeniyetinin geri kalrmshg; ve cehaleti ile ilgilidir. Buna ragmen Bah, stirekli gelisrnis ve bilimin onculugunde gii~lti bir medeniyet kurmaya baslarmsnr, Bu durum da hem aydmlann hem de toplumun Bat!'ya yonelmesine sebep olmustur, 2.MEI1N 1. Ziya Pasa, Osmanh Devleti'nin istanbul'un fethiyle baslayan Ytikselme Donemi ile 19. yuzyildaki C;okti Dcnemini karsrlasurmaktadir. Bu karsilasnrma ihtisamh bir devletin nasil bir ~okii e gittigini gostermek icindir, 2. Bkz. Hambk: I_ ETKINLIK ( Osmanh Devleti'nde yonetim kurumlanyla birlikte askeri kurumlann da gerilemesinin en btiytik sebebi, bilim ve teknik alanda meydana gelen degi iklik ve gelismeleri takip edemeyistir, Bu sebeple ~agm gerisine dusmeye baslayan Osmanh Devleti'nde askeri basansizhklar gorulmeye baslarmstir, Gerilemenin goriildiigii ilk alan olan asked alan, yeniliklerin de baslangie merkezi olmustur, 3. Osmanh Devleti'ndeki yenilikler oncelikle askeri alanda yapilrmsnr. 4. Tanzimat Fermam, Mustafa Resit Pasa tarafindan, 3 Kasun 1839'da, Giilhane Parki'nda ilan edilrnistir, EKBtLG1: II.Mahmut'un yulan arasmda gerfek1e~tirdigi tslshetler, 3. Selim zamanmdan beriyspilen tslshetlsnn devsnu olup, Tanzimat islehetlennm oncusudiir. Bu noktada, Tanzimat kavrammm 1839'dan once kullemldig: ve 2. Mahmut dbneminde ilan edilmesinin planlandlgmi gormekteyiz. Mustafa Resit Pese Osmanh Devleti'nde bir reform yepmey: kafasma koym~tu. Bu projeye ''Tanzimat-I Heyriye" adrnr vermis ve bu reform paketini hezulsyip bir heu-i hiimayunla ilan edilmesi hususunda 2. Msbmut'u ikna etmisti. Bu emeclerl«24 Mart 1838 yihnda Meclis-i Vala'YI Ahkam-I Ad/iye kutuldu. Meclisin gorevi Tanzimat-I Haytiye'nin nasil hazitlanacaglil1 miizakere etmek idi. Meclis 31 Mart 1838 'de ilk toplentisiru yepti. Meclis-i Vala-yl Ahkam-I Ad/iye'nin kurulmesi ile besleyen Tanzimat Heyriye 'nin Giilhane Hstti 'nda belirtilen esaslann btiytik bir kismlil1 icerdigi gorulmektedir: Nitekim, "2.Mahmut, Meclis-i Vala'YIkurdurarak, yeni diizenlemeler yapma yetkisini bu Meclise devtetmis, iktidannm bir ktstmnden feragat etmistir. Resit Pese 'nm Hsriciye Nezm sttets ile talebi, bu tneclisin yetki alanma gitmektedir. Padi~ah acil gotimenleti uygulamaya soketken, meclisin yetkiletini 14

11 fignememeye ozen gostermektedir: Tanzimat DOneminin eyut edici vests olen, saray iktidanmn biirokresi (Meclis-i Ahkam-I Adliye )ile paylll lldlgma dair bir isereuir bu" Bu apdan Tanzimat meclisletinin, ksnunlsstums hareketi ile biilikte idari, mali, adli ve egitimle ilgili olaniarda bir reform hareketi hazulamak ve iktidana saray ve Beb-t Ali biirokrasisi ile psylssumesme gefi!ji noktasmda da islevsel olmasmdan doleyt, 2. MalImut donemi ile Tanzimat Donemi arasmda bit gefi!j meclisi niteliginde oldugunu soyleyebiliriz.mustsiu Resi: Pese, 2.Mahmut 01 diigiinde Ingiltere'de bulunuyordu. Abdiilmecid tahta fiktigmda istanbul'a gelerek Tanzimat hazuhklanna besled). Abdiilmecid'in DI!ji!jleri Bekum Mustafa Re!jitPIl Il, Bsu uygarhgma hayran bir devlet adamlydj.. ElfilikyaptltI Paris ve Londra'da bu iilkelerin yonetim sistemlerini inceleyip yakmdan bakma imkam bulmu!jtu. Mustafa Resit Pes«, deviet yonetiminin her din ve mezhepten tebaanm hak ve hiirriyetlerini giivenceye alacak ve kanun hakimiyetini tesis edecek sekild«yeniden diizenlenmesini istiyordu. Bu diizenlemeleri ongoren bir ferman yaylnlamasl hiilinde, Beult iilkelerin Huistiyen tebaanm haklanm bahane ederek, Osmanll'nm ifi!jlerine kan!jmayacagma, diizenin yeniden saglanacagma ve boylece fokii!jiin durdurulecegm«inemyotdu. Re!jit Pese, fikirlerini Sultan Abdiilmecid'e afarak, tslehstm gerekliligini enlstti. Abdiilmecid de, M. Re!jit Pa!janID iikirlerini kabul etti. Fermamn bezulsnmssuu M. Resit Pll a 'ya busku. Bu vazifeyi iizerine alan M. Resit Pss«, geceli giindiizlii fall!jarak, kendi kalemi ile bir ferman sureti heztrledt, Abdiilmecid'e okudu. Permem begenen padi!jah, temize cektirip imza etti. Pediseiun fmzaszm tll /yan teblig ve emirlere "Heu-t Humayun" denildigi ifin bu tslehst projesine de "Hett-i Humayun" denildi. Gtilhene Perki 'nda okundugu ifin de "Giilhene Hett-i Humayiin" denildi". TANZtMATFERMANI'N1N1LANI Tanzimat Fermanz, 3 Kesim 1839'da Giilhane Perki'nde, pedissh, diger devlet biiyiikleri, ulema, lonca ve esnaf temsijcileri ve halkm "Giilhane Hstti Humayunu adlyla Mustafa Resi: Pese tarafmdan okundu verilen bu fermanla, Osmenh Devleti'nde, islam hukuku ve geleneksel kurumlann buaktlgl luzis bir degi!jim stireci bssledi. " Tanzimat Fermem, ilemndsn yaklll Ik yitmi giin sonre devletin tesmi gazetesi olan Takvim-i Vekayi'nin 187 numarall ve 15 Ramazan1255/22 Ksstm 1839 tarihli niishasmda yeyinledi. Arkasmdan Ftsnsizce 'ya terciime edilerek istanbul'da bulunan yabanci devlet temsijcilikierine goaderildi. 5. TANZtMAT'IHAZIR1AYANG~MELER. Tenzimst't ortaya fikaran nedenleti, 18. yy'da Osmenh toplumunun rum kurum ve kurulusleruu ayakta tutan, inanf, dii!jiince, bilim ve felsefe, askeri', maliye, hukuk, idsre, ekonomik ve siyeset alanmdaki degi!jim ve donii!jiimlerden ayn dii 15

12 siinemeyiz. Nitekim, bu degi im ve donii iimlerin yssenmesuide, Beuh devletlerin Osttuuilt toplumu iizerindeki etkisi de onemlidir. Bu baglamda Tanzimat'l ortaya ctksrsn nedenleri i9 ve di tektorler olarak iki kistmde ele alabiliriz. i9 faktotler, Tanzimat'm bir sonu9 olarak ortaya pkogl Osmenli Beuhlesme hsreketlerini snlsurken genel olarak iizerinde durulan hususlerdu, DI tsktotler ise cereyan eden hadiselerdir. Gercekien 16. yy'dan beti Osmenli Devleti sahip oldugu iistiinliigii kaybedip, devlet kurumlannm ve kanunlann esnn ihtiyeclsnne cevap verecek nitelikte olmamasl, devletin maddi ve manevi giiciinii keybetmis olmasl, bunun sonucunda her sahada yenilgiye ugramasl yeniden ve geni bittslshst hareketini zorunlu kiliyotdu. Bununla birlikte, OsmanlI Devleti 'nin miidahale edemedigi alanlardaki gelismeler Tanzimat'm alanmda daha gii9lii belirleyiciler olarak ortaya ctkmtstu. Bu gelismelere bakacak olursak; Tanzimat'l hezulsyen siyasi gelistnelerden biri, Osmsnli kendi icinde bir kuvvet olan MISlT valisi Mehmet Ali Psssnm, Osmenlt 'ya ksrss elde etmis oldugu bssertlerdu. Nitekim, 2. Mahmut zamanmda, MISlT valisi Mehmet Ali Pese, Fmnsizlann yerdum ile bir 90k reform yaprru ve oldukc«gii9ienmi tir. Mora isyanmm bestmlmesmda gosterdigi yararli1iklardan doleyi kendisine Girit veliligi vaat edilmistir. Ancak, Pss«bunun yanmda Suriye vsliligini de istemis ve bu istegi sultan tarafmdan reddedilmistir. Bu gelistneler tizetine, Mis«ile Osmenli Devleti eresinda savas hf1li beslsrmstu, 2. Mahmut'un Mehmet Ali Pa a kerstsind«aldlgl yenilgiler Osmenli Devleti'ni Tanzimat'a zotleyict bir etki ysptmsttt. Bunun yanmda Mtstt meselesi Tanzimat'm sadece yeni bir diizen isteginden degil, kendini kotuma ihtiyacmdan keyneklendtgunn somut bir gostergesidir. Saltanata yepilmis en somut tehdit Mtstr ve Mehmet Ali Psse'dir. MISlT, Tenzimet'i iki boyutta etkiliyor. Hem bir model hem de zotlsytct bir neden olarak. Yenigerilige kat 1 kszeni Ian zafer giiniinde Mahmut'un giysileri Mistr'tn Ttitkiye'deki yenilikler icin model olmssi boyutunu veriyor. Daha sonra MISlT ile sava ve bu savssm yol a90g1 utan9 vetici yenilgiler, MISlT'm zorlsytci yanml getiriyor. Fakat ister model olsun, istersc zotleyici, Mistr 19. yy Tiirk aydin ve yenilik teribinde onemli bit yere sahip bulunuyor. Tanzimat'm ilanmda MISlT'm zorleytci etkisinin model olma etkisinden daha etkili oldugunu soyleyebiliriz. Nitekim, Mtstr meselesi, OsmanlI Devleti 'ni ysbsnct devletlerle bitcok:sntlestne yapmak zorunda buuktmsur. Ozellikle lngiltetc ile yeptlen ticeret sntlesmesi, 2. Mahmut'un Mehmet Ali P8 a 'ya kets: Ingiliz destegini saglamasmm bedeli olarak imzelsmistir. Tenzimet't hezuleyan ekonomik gclismeler ise Misir meselesi ile baglantlll olan Tanzimat Fermam'mn ilanmdan once, 16 Agustos 1838'de Ingiltere ile imzalanan Balta Limam Antlesmesr'dtr. Balta Littuun Antlsstnssi ile birlikte, Ingilizlere ticsri alanda genis imtiyazlar seglsntmstu: Bu durum, Ingilizletin OsmanlIlar iizerinde daha faz 16

13 la niifuz saglamasma olanak tsmmistir Osmenli-Ingiliz ticaret entlesmestm 25 Kssim 1838'de Fransa ile imzalanan ticaret entlesmest izlemistir. Daha sonra benzer hiikiimler ihtiva eden entlesmeler Sardunya, Gelemenk, Belcik«; Prusya, Sicilya ve Brezilya gibi devletlerle de itnzelenmistu. Osmenli Devleti 'nin kotii durumda olan ekonomisi, yabanci devletlerle yapi1an sntlesmelerl«daha kotiiye gitmistir. Aynca Betilt devletlere antl~malarla verilen imtiyazlar, Osmsnli Devleti 'nde niifuz sahibi olmalarma yol a~nu~tlr. Balkanlardaki milliyetcilik hareketleri ve A vrupa devletlerinin baskilan da Tenzimet't hazulayan sosyal, siyasal geli~meler ~er~evesinde onemlidir.1789'da Ftunsiz ihtilalinin bir sonucu olarak ortaya pkan milliyetcilik hareketi A vrupa 'YI etkisine elmts, bu durumdan Osmenh Devleti'nin A vtupe'da yer alan eyaletleri de etkilenmistir. Ozellikle Avrupa devletlerinin dini unsurlan kullanarak eztnhklen ki kirtmalari ve Hitistiyen tebaanm hekleruu korumak bahanesi ile OsmanlI Devleti 'ne yapugi baskilar siyasi ve hukuki islehetler yapma zorunlulugunu dogurmustur. "A vrupsli devletler, Huistiysnhklsnm bahane ederek, OsmanlJ Devleti 'ni zeyd' dtisurmek icin gayrimiislim unsurlara hamilik yapmaya beslemtstu. Rusya bir taraftan Balkanlarda Bulgarlan destekliyor ve Bulgar milliyetciligini koriikleyerek onlan Osmanh 'ya kar I isyana tesvik ediyordu. Diger taraftan OsmanlI Devleti'ndeki Rum ve Enneni Ortodokslarm dini haklanm gerek~e gostererek bu cemaatlerle iliskiye ge~iyor ve a~ik~a Osmenli Devleti 'nin i~ islerine kenstyotdu. Ennenilerin Katolik olduklan tezinden hareketle Fransa'da Katolik cemaati ile, ilgili olduklan devlete telkinlerde bulunuyordu. Hiristiyen mezhepler vasltasl ile kendi ctkerlermi koruyan Fransa ve Rusya'nm faaliyetlerini izleyen Ingiltere'de aym yoneteme besvurerek bolgede ProtestanlIk propegendesi yepu ve bir Protestan cemaati olusturdu. Ingiltere 'nin bu te ebbiisiinii Almanya ve ABD de desteklemistir. Bununla birlikte, Tanzimat'a Baumn etkisinin devlet zilmiyetindeki degi melerde gormekteyiz. Nitekim, Ben memleketlerine elcilikle giden devlet sdemlsnmiz, orada uyanan yeni de vlet enleytst, hiirriyet ve esitlik fikirlerinden etkilenmislerdir. Osmenli toplumunda 3. Selim 'in ba~lattigi yeniiiklerin 2. Mahmut tarafindan daha keu ve ksrerli sekilde yiiriitiilmesi ile, iilkenin kapi1an Bsti 'ya a~ilmi oldu. Devletin oncclikle esketi, idari ve mali alanlarda yapl1g1 degi ikliklerle, merkezi idarenin giiclenmesi ve oteritesinin iilkenin her yerinde hakim ktluunsst isteniyorduo Ancak sctlen kepidsn sadece askeri, idari ve mali alanlardaki kurum ve fikirlet gelmiyordu. Avrupa'da koklt) bir degi imin etesini kiuiikleycn Fmnsiz iluilelinin devrimci fikirlerine de ilgi Iezleyd: Bu fikirlerin yurda girisini saglayan tiim 17

14 bu gelismelcr, Osmanh'mn icinde bulundugu durumdan kiutulusunun, yalmzca eskeri ve teknik tslehetlsrle miimkiin olemsyeceg: iikrini dogurmu tur. Bu noktade, Tanzimat, siyasi-hukuki tslebstlen kapsayan bir program olarak giindeme geltnistir. Peeliyetler, yeni kurulan askeri okullardaki Frenstz ogretmenlerin ral1 ma Ian ile Prsnstz hiikiimetinin istanbul'daki propaganda girisimleriydi. Aynca Ban iilkelerine gondetilen ogrenciler, diplomatik gorevliler, Ban dillerini bilen ve bu dillerde yuzilenlen okuyan genr biirokrat ve aychnlann faaliyetleri de Beuh iikirlerin tanmmasmr sagbyordu. 3. Selim doneminden itiberen Ban ba kentlerinde ecilsn diizenli temsilciliklerde goievlenditilen genr memurlar A vtupe 'daki geli meleri ve tikirleri yerinde zanrrna olanagl buldulsr. Bunun yanmda 1821 'de kuru Ian Terciime Odes: 'nm Tiirk yenilik tarihinde onemi biiyiiktiir. l821'de Bsb-t Ali'de kurulan terciime odsstnde Ban dillerini ogrenen genr ku aklar, Avrupa'da r1kan yaymlan ve Ban 'yi daha yakmdan tamma imkem bulan genrler, devletin yeni biirokrat suntuu olusturduler. Tanzimat Doneminin iinlii sadrazamlan, Ali, Fuat, Resit Pssslsr da icind«olmak iizere pek rok yenilikri aychn ve biirokrat ilk egitimlerini Terciime Odasl 'nda gordiiler.. ===-.-. ( ANLAMA YORUMLAMA,..,] 1. Ondokuzuncu Asir adh manzume kaside nazim eklinin ozellikleriyle yazilmrs, Dogu - Batt temasi iizerine kurulmus, doneminin Osmanh Turkcesi dil ozelliklerini tasiyan bir eserdir. Osmanh Devleti'nin Gerileme Sebepleri adh metin parcasi ise diiz yazi ekliy Ie kaleme almrms, Dogu - Bati temasi iizerine kurulu bir makaledir. Metin parcasimn ozgun bali verilmedigi icin dil ve anlanm yonunden bir degerlendirme yapmak miimkiin degildir, Bunlardan hareketle Yenilesme Doneminin bilim, teknik, gelisme gibi kavramlanmn her iki metinde de ele almdrgi gorulmektedir, 2. G e ~ Zihniyet devriminin temelinde yatan ~ ~ ----i kavramlar ve dii iince akunlan I---~ G 18

15 3. Osmanh Devleti'nde modemlesme hareketleri yapilan yenilikler goz onune almirsa yonetici suuf tarafindan gerceklestirilmistir, <;iinkii devletin devamhhgimn tehkileye girdigini, bu sebeple basta askeri alan olmak iizere bircok yenilik yapilrnasi gerektigini gorenler devlet yoneticileri olmustur, 4. Tanzimat Fermaru'run ilan edilmesinde i~ etkenlerin de rolii olmasma karsm dl etkenler cok daha baskindir, 5. Giiniimiizde sosyal, siyasi ve kiiltiirel alanda ~agm gereklerine uygun yenilikler yapilrnaktadir, ljlc:e DE{;ERLENDIRME 1 1; CD) CD) CY) 2. [~bdu~~i: ] ( =:~~desehane --J ( ILM;mUI J ---->;/~ c: ~~~eri Ocagmmn kaldlfl~l ] ( Baron De TOll ] ( :=::: == Tanzimat Fermanl J 3. Yenilesme hareketleri 17. yiizyilm sonlarmda baslarmsnr, Cevap E secenegidir. 4. R6NESANS Rbnesens "yeniden dogu " anlamma gelen bir siitectir. 15. yiizyild» ba layan bu siiref, aym yiizyll icind«biitiin Avrupaya yeyildi. Bu yenilikte, Roma ve Grek besenlenntn yeniden cezelendmlmest istemi verdu, Ronesans u temel anlayi lara dayanlyordu. Yeryiizii ilgi yekici ve ara tlnlmaya deger bir yerdir. insan giifliidiir ve bu giiciiyle biiyiik besenler elde edebilir. insamn siirekli faal olmesi erefli bir seydi: ve "geryek" giizeldir. Bu anleyislere bagll alarak da ya achgimizdiinya 0 kedsr ilgi yekici bir yerdir ki, besk«diinyalan dii iimnenin bicbir enlam: yoktur, anlayi 1 hakimdir. Ronesans Doneminin yereualiguun eses yiiriitiicii giicii tiiccerlsrdtr. Bun/ar en karll ticaretin hangi alanda oldugunu erestmiiler ve bu yoldan sagladiklan zengin 19

16 likleri. sanat ve endiistri yeniliklerine yetirdilsr. Rbnesens; Floransa.Venedik,.ingiltete, Portekiz, Hollanda gibi kiiriik kent-devletletinde ya da metropollerde dogmu tur. Nibeyet 11. yiizyl1m sonundan itibaren ba layan Heel: Seferleri sitestnds A v tupshler Miisliiman iilkelerdeki par1ak medeniyet1e ilk defa kar l kersiy«geldiler. Daha sonra bu medeniyet Endiiliis Emevi1eri vssitsstyl«a vtupe 'ya gerti. islam aiimlerinin fen sahasmda verdigi eserler A vrupa dillerine cevtildi ve okutuldu. Bbylece Beti 'da ilmi sahada ilerleme ve teknik gelismelerin temeli stilmts oldu. A vtupe'da sanat ve bilimin ge1i tiriimesi, cenlendmlmssi irin girisilen ve daha sonra Ronesens edi verilen estl hareket ise 1453 'te lstsnbul'un fethini miiteekip ilk defa ciddi bir eki1de italya'da ortaya ciku. Hareketin onciiliigunii tui. ya'mn yeptnesuun en onemli sebepleti sunlerdu: Fetih Sultan Mebmet istanbul 'u fethettikten sonrs, isteyen bilim adamlarmm italya 'ya gidebileceklerini bildittnesi: isliim medeniyeti ve ilmf hareketleri haklanda en fazla bilgiye sahip bu1unan bu Bizensli aiim1erin bilim ve sanat alanmda yeptiklen cevirmelcr ve yazdiklan eserlerin yaymlanmasl sonunda italya'da ysseyan insan1ann bilgi ufuklan geni ledi ve derinle ti. Dogu diinyest ile en cok ltely«gemici1erinin mtinssebette bulunmelen ve bunlenn islam iilkelerindeki zenginlik, refah, nizam, intizam, adalet ve iman hiirriyetini her vesileyle dile getirmeleri. Ortarag A vrupest 'nda en zengin memleketin italya olmsst: italya'da bulunan Cenova, Venedik, Piza ve Floransa sehirleri Hechlsrt benndtrmekren ve baharat ticeretini ellerinde tutlnaktan doleyt diinyanm en zengin ehirleri hfiline gelmisletdi. Zamanla bu sehirlerde devlet idaresi tiiccsr prenslerin veya sadece tiiccerlenn eline gecti. Bu zenginler de aynen islam iilkelerinde sehit olduklsrt uygulamalara benzer olarak seirleri, sanatkiirlan, iikir adamlanm himayeye ve tesvik etmeye besledilsr. Ronessns iizerinde derin srestumelsr yapan Burkhard: "Ronesens inseam ke fedilmesidir." demektedir. Gerfekten de Ortarag'da A vtupe 'de insemn hicbir kiymeti yoktu. Engizisyon mahkemelerinde yiizbinlerce insan heksiz yere ve rok defa sirtservet1erini ele gecirebilmek: icin oldiiriildii. Papazlar re itlimenfaatlerkar lligmda giinahlan eitediyorlerdt. Hatta cennetten yerler settyorlerdt. Msnttk ve insani esaslar knybolmustn. islam aiimlerinin kitaplanm okuyarak diinyanm dondiigiinii ilan eden Galile ve daha pekrok dii iiniir fe itli iskenceler gonnii pekcogu oldiirulmustus. Bu itibarla Rbnesens hareketi ilim ve teknikteki ilerlemenin yarnsrra insan ve tabiat sevgisini de beraberinde getirdi. Ronessnstn onciileti. sanat faaliyetlerinin ytuusuu edebiyet, tarih ve erkeolojiye de onem verdiler. Resim ve 20

17 tesvir anlayi 1 geli ti. Mimaride gotik terz: terk edilerek barok ve tokoko iislubu gelistltildi. Ronessns mimerhguun beslice ozellikleri Olfii, sadelik ve tabiiliktir. Bu sekild«italya'da bssleytu: Ronesans hareketi kise zamanda biitiin A vrupa'da yeyildi. Rbtiessns daha ziyade Fransa'da sanat; Almanya'da dini tsblo ve resimler; Ingiltere'de edebiyet; ispanya'da resim ve edebiyat alanmda geli ti. italya 'daki Ronesans hareketinde eski Yunan veroma ediplerinden Tacitus, Sophokles, Domosten, Pleton, C;iferon ve Virgil'in eserleri tekrer ortaya fikanlcb.. italyan fikir edemt ve yazarlanndan Machiavel ( ), Ariosto ( ), Tasso ( ) yetisip esetler verdiler. Mechievel'in Hiikiimdar edl: eseti mesburduro Ressamlardan Rafael ( ) aym zamanda heykeltr8, mimar ve edebiyatfl da olan Leonardo da Vinci ( ), Mikelanj ( ) bu devirde italya'da yetisen senetksrlerdir. Fransa, edebiyat ve Iikir sahalannda italya 'YI geferek; Ronsard ( ), Montaigne ( ), Rabelais ( ), mimsrhkte Louvre Sersyuu yapan Pierre Loscot, Tuileries Sarayl 'm yapan Jean Bullant, resimde de Francois Clouet yetistiier. FranS1Z krallanndan 1. Fmncois ( ) zamanmda College de France kuruldu. Almanya'da daha cok: dini alanda degi iklikler oldu. Almanya'da hiimanizm ekumnde Erasmus ( ), Roklen ( ), Luther ( ), resimde Albrecht Diirer ( ) yetisti. ingiltere'de tiyetro sahasmda eserletiyle tanman Sekspir ( ), Ispenya'da Donkisot yezen Cervantes ( ), ressam Velasquez ( ), Hollanda'da ressam Rembrand ( ), Polonya'da islam alimlerinden sonra A vtups 'de ilk defa diinyanm giine etrafmda dondiigiinii soyleyen Kopemik ( ) yetistiler. Diger A VlUpa OIke1erinde ROnesans Fransa'da Ronesens 'a krallar onciiluk: etti. Piyer Lesko en onemli Ronesens sanatcisuhr. Almanya'da Ronessns hiimanizm ile beslsdt. Martin Luter (Luther) ve Erasmus dinsel konulan ineelediler. Albert Diiter dini tablolar yepti. ingiltere'de Sckspit (Shakespeare), ispanya'da Cervantes iinlii eserler yuzdiler Ronesens'tn sonuclen: skolastik gorii (kilisenin dar gorii ii)yikilnnstu. Yerine pozitif(bilimse1) dusimce hakim oltnustur. Refonn hareketlerini heztrlermstit. Bilim ve teknikteki gelismelerluzlerutusur. Avrupa'da sanattan zevk alan aydm (burjuva) simive halk sunit olu mu tur. Din edemlentun ve kilisenin halk iizerindeki otoritesi serstlmtstu. A vrupa 'nm her yonden gelismesine ve giiflenmesine onculuk etmistir. 21

18 UNITE SONU 6L{:ME VE DE{;ERLENDIRME 1. Cevap E secenegidir, 2 sosyal, siyasi ve tarihi. 3. Cevap B secenegidir, 4. Soru hatahdir, <;ilnkli edebl eser, seeeneklerde verilenlerin tamarmyla iliskilidir. S. Temel sebep, bilim ve teknik sayesinde modernlesen Bat! ordulannm Osmanh ordulanndan ilstlin hale gelmesidir. 22

19 uu. TANZ/MAT OiJNEM/ EOES/YATI rljmu'ij'ii ( ) [ 1. TANZ/MAT OiJNEM/ EOEs/rATlNIN OLU$UMU ]] f & HAZIRLIK Tanzimat Fermaru'yla birlikte sosyal hayatta Batih bir tarz olusmus, dinin hakimiyet alarn daralrms, ozellikle Fransizca sozcukler Batih dillerden Turkceye girmeye baslarmstir. Bunun yanmda pek <;:ok yeni tur edebiyatirmza girmistir, 1.ME11N 1.III. Selim Avrupa ve Avusturya'mn ordu ve idare teskilati hakkmda rapor hazirlamasmi isteyerek elci olarak gonderdigi Bekir Ranp Efendi'nin kisa zamanda Avrupa'mn ilmi, siyasi ve asker! durumu hakkmda bilgiler toplayarak Avusturya ordusunun teskilati, asker! okullan, subaylarm yetistirilmesi ve baska bircok konu ile ilgili sundugu rapor iizerine Nizam-i Cedid ordusu olusturuldu, Aynca bu doneme Nizam-i Cedid donemi de denir. Sonra yenilik hareketlerine karsi cikan devlet adamlan ve yeniceriler isyan cikardrlar.bunun sonuncun da 3.Selim tahttan indirildi.nizam-i Cedit ordusu dagmldi ve yeniligi destekleyen devlet adamlan ve kistler cezalandmldi, Boylece Nizam-I Cedit ordusu ve donerni sona erdi. 2. Tanzimat Fermaru'yla can guvenligi; In, namus ve malm korunmasi; vergi tayini ve askerlik ile ilgili yeniliklerdir. Daha once ise metinde de belirtildigi gibi memleketin iman ve halkm refahi ile fakirler icin birtakim yenilikler yapilnusnr. Onemi ise ilk defa kanun fikrinin ortaya cikmasi ve getirilen yeniliklerin kanunlarla korunmasidrr, 3. Getirilen yenilikler elbette toplum hayatuu da kapsamaktadrr, Fakat getirilen yeniliklerle Osmanh Devleti'ndeki "millet-i hakime (hakim millet)" fikri ortadan kalkmaya baslarmstrr, 4. Tanzimat Fermaru'm ile getirilen yenilikler devlet yoneticileri tarafmdan, 23

20 devletin varhgmi siirdiirebilmesi ve devletin eski giiciine tekrar kavusmasi amaciyla yapilrmsur. S. Verilen emaya gore hem Islamiyet'in kabulii hem de Tanzimat Fermam'nm ilam ile her iki donemin edebiyatimn baslangici arasinda bir bosluk olmasi, bu degi iklik ve yeniliklerin hem aydmlar hem de toplum tarafmdan ozumsenip benimsenmesi icm gecen siiredir. <;iinkl1 eskinin bir anda brrakihp, yeninin edebi ve toplumsal yasama hemen hiikmetmesi mumkun degildir, Bu nedenle boyle gec;i donemleri gorulmektedir, 2.MBT1N 1.Tiirkiye'de yayimlanan ilk Turkce gazetenin 1831'de c;tkanresmi gazete Takvim-i Vekayi'dir. Tanzimat donerninde c;tkan ilk gazete ise ahm-sanm, kira ilanlan, yangmlar, hirsizhk olaylan gibi haberlerin yer aldigr yan resmi Ceride-i Havadis'tir (1840). Bu resmi, yan resmi gazetelerde zaman zaman yabanci dilde yayrmlanan gazetelerden yapilan ceviriler yayimlamr; boylece batidan haberler, bilgiler verilirdi. Ceride-i Havadis'I bir meslek gazetesi olan Vekayi-i Tibbiye izledi, Tanzimat'ta yaymlanan gazetelerin sayisi yetrnise yaklasirken, dergiler yuzu gecer, Tanzimat Edebiyati'nm olusmasinda, yeni Tiirk nesrinin dogmasmda en buyuk rolti oynayan, en onemli gorevi ytiklenen gazelelerle dergilerin belli bashlan: Takvim-i Vekayi(183 I), Ceride-i Havadis.(l840) gibi resmi gazetelerle; Namrk Kemal'in yaymladrgi Thret(l871); Hadika(l872) Ali Suavi'nin yonettigi Muhbir(l866); Ahmet Mithat'm cikardig. Devir(l872); Slrac;(1873); Vakit(l875); Ebtizziya Tevfik'in Mecmua-i Ebtizziya(l879); Hazine-i Ftinun(1882); Gayret(l886), Asar(l886), Maarif(1890), ikdam(l894)'drr. 2. Metne gore gazeteler, devlet ve milletin ic; islerini, giinliik meselelerini, yabancilarla ilgili haberleri, bilimsel gelismeleri ve yurtta ya da diinyada meydana gelen her seyi ortaya koyar. 3. Gazeteciligin Tanzimat yrllannda ortaya crkmasr, gazetenin Batih devletlerdeki islevinin ve gucunun anlasilmasi sebebiyledir. Bu da Bah ile iliskilerin kuvvetlendigi Tanzimat yillannda meydana gelmistir, 4. Gazete ile birlikte "makale, ftkra" gibi tiirlerle, roman, hikaye ve tiyatro gibi ttirler de Tanzimat'ta birlikte ortaya cikrmstir,

21 S. Verilen ciimleler gazetelerin, halkr aydmlatmak ve ona yol gostermek amaciyla cikanldiguu gostermektedir, Bu da Tanzimat Donemi Edebiyatmda "fayda"nm on plana ylktlgmm bir isaretidir. [.. ETKINLIK ( Bkz. Yenile DlC D6nemi (2. Metin S. SOlU) 6. Tanzimat Donemi zihniyeti, yiiziinii her anlamda Bati'ya donrnus, Batr'daki gelisme ve degisimleri yakm bir takibe alnus bir karakter gosterir, Bu donemin edebiyatcilan da Batr'da gelen bu zihniyeti takip yoluna gitmis ve oradan aldiklan fikri ve edebi unsurlan Tiirk edebiyatma sokmuslardir, 7. Surlar icindeki Istanbul, Osmanli sosyal yasammm geleneksel yapisuu koruyan ve yasatan kisacasi Turk lstanbul'un canh bir merkezidir. Beyoglu ise eskiden beri gaynmiislimlerin zorunlu ikamet yeri olarak Batih bir yasarm surduren, Ban'dan gelen yeniliklerin goriildiigu ilk yer olma ozelligine sahip bir yerdir. ==. === [ ANLAMA YORUMLAMA \.. ETKINLIK ( Verilenbafhklar doaruitusunda bir duvar gazetesi haztrlayunz. 1. Verilen ifade Tanzimat Donemi edebi eserlerinin yazi11~ amaciyla ortusmez, l;iinkii Tanzimat Donemi eserlerinde "sanat, sanat icin degil: sanat, halk icindir," Edebiyat amac degil, arac olarak gorulmustur, 2. Verilen metinler daha onceki donemlerden farkhdir, Daha onceki donemlerde "esitlik, kanun iistiinliigii" gibi kavramlarla, gazeteden bahseden bir metin bulunmamaktadir. Bunlar bir yenilik olmakla beraber Gazete adh metnin bir "makale" olmasi ayn bir yeniliktir. 3. Verilen resinjler Batihlasma ile birlikte gornlen degisimlenn kiyafetlere kadar yansidigun gostermektedir, Bu da once devlet hayatmda soma da sosyal hayatta Banhlasrnanm basladigmm isaretidir, 4. Gazetelerin gorevini gunumuzde yazih ve gorsel basm ve internet iistlenmektedir. 2S

22 ljlc:e DEi1ERLENDIRME 1 1. (D) (Y) (Y) 2.. makale, fikra, roman, hikaye ve tiyatro.... fayda. 3. [TakVim-i ~~ayi ] (Yan resmt gazet~ G;ctiman; A~a~ -~'If--" [tlk OZ~1 ~azete ] Ceride-i Havadis [11k re~mi gazet~ 4. Dogru cevap E secenegidir, Hakim millet anlayist yerine kanuni esitlik getirilmistir, S. Batihlasma ilk olarak askeri basansizhk ve yenilgilerden dolayi askeri alanda baslarmstrr, Devlet yoneticileri, ordunun guclenmesiyle devletin eski ihtisarmna kavusacagnn dusunmuslerdir,

23 ![ 2. ij~retlcl METINLER ]] I HAZIRLIK & 1. Bb Yenilqme D6nemi (Olyme ve Delerlendirme, S. soru) Ronenans iie Tanzimat hareketi "yeniiik" ve "degisim" acilanndan benzerlik gostermektedir, Fakat Ronesans dogal bir gelisme gosterirken Tanzimat hareketi deviet eliyie yapilrms ve yapay bir hareket oiarak kalrmstir. 2 Ogretici metinier, herhangi bir konu hakkmda bilgi vermek, sonuca varmak, dusundurmek, inandirmak ve yargi He kamlan degistirmek icin kaieme alman yazrlardir, 3. Yenilesme Doneminde topiumu biigilendinnek ve egitmek icin gazetelerdeki fikra ve makaieier kullamlrmstir, Ortak ozellikleri ise ogretici metin olmalartdrr, 4. <;agda Ia ma, ~agm gereksinim ve ilkeierine uyum saglamak olarak ozetlenebilir. 1. VB2. MET1N I- ETKINLIK ( ~emaya gore anlam birligine sahip kiimeler (soz, soz grubu, ciimle, paragraf) bir araya gelerek metnin ana dusuncesini olusturmaktadir, 1. Grup: Tercuman-i Ahval Mukaddimesi adh metnin temasi, gazetenin gerekliligidir, Metindeki soz, soz grubu, cumle ve paragraflar bu tema etrafmda birlesmislerdir, 2. Grup: Musavat adh metnin ternasi ise, esitliktir, Metindeki anlam birligine sahip kiimeler bu tema etrafinda birleserek metni olusturmuslardrr, 1. Tercuman-i Ahval Mukaddimesi'nde gazetenin gerekliligi, Musavat'ta ise esitlik ternasi islenmistir, Bunlar daha onceki metinlerde (Gazete, Tanzimat Ferrnarn) ve giiniimiizde de hem yazih hem de gorsel basmda islenmektedir. 2. Bugnn i~ pek ~k iletifim liilic1 olduaunu unutmayuuz. 3. VeriIen metinler Tanzimat Donerninin sosyal ya ayi 1 ve gercekligiyle iliski Iidir. Cunku 0 donemde gazete ve gazetecilik ile Tanzimat Fermaru'yla kanun haline getirilen esitlik fikri mevcuttur. 27

24 4. a. Sinasi, bir gazete cikarmemn gerekliligini, bu sayede ilj: ve dl olaylar ile cesitli bilimsel ve faydah haberlerin halka ulasacagmi savunrnaktadir, Ali Suavi ise, kanun onunde herkesin esit olmasi gerektigini savunmaktadrr, b. Yazarlann bu metinleri kaleme almalannm amaci bilgi vermek, halki aydmlatmaktrr. c. Metinlerdeki iletinin bir tiyatro ya da roman aracihgiyla verilmesi, iletinin dolayh olarak anlatilmasma sebep olacagi icin etkisini kaybetmesine neden olurdu. Makale turunde verilmesi sanat kaygisi tasimayip, bilgilendirme amacr guttugu icin daha etkili olmustur, 5. Tercuman-r Ahvdl Mukaddimesi Milsavat Merkezi Otorite! Halk, Merkezi Otorite 1 Halk r : r-: -Kanu~ ;-: Kan~-ni v~-ifu hukuk I esitlik Devlet-i Aliyye 'I' kazamlrms hak kanun, meclis bilyiik memur i hukumer : hiikim millet I MilliEgitirn Bakanligi : mazbata I vekiller meclisi, padisah i Kavram ve ifadeler arasmda iliski, devletin Tanzimat'a kadar halktan tisttin bir halde oldugu problemini gosterrnektedir, Bu, bir hakimiyet ve hakimiyetin smirlandmlrnasi sorunudur. I_ ETKINLIK ( 1.Grup: Tercuman-i Ahval Mukaddimesi 'ndeki "mazbata", Miisavat'taki "adalet, insan (Islam hukuku); bent, kefil, htiktim" sozcukleri terimlerdir. 2. Grup: Tercuman-i Ahval Mukaddimesi'ndeki "kanuni vazife, medeni millet, hakim millet, politika", Mtisavat'taki "esitlik, muhakeme, simf, zumre" ifadeleri kavramlardir, 3. Grup: Tercuman-r Ahval Mukaddimesi'ndeki "kanuni vazifelerle yukumlu olmak, fikir ileri surmek, tasan yazip sunmak, gazete lj:lkarrnak, dilekce sunmak"; Musavat'taki "hamal, muhakeme olmak" ifadeleri gunluk hayatla ilgili ifadelerdir. 6. Her iki metin de 10. simf Dil ve Anlatim dersinde islenen "Ogretici Anlanm" teknigi ile yazilrrustir, Ogretici anlatimda; bir konu hakkmda aciklama yapma, bil 28

25 gi venne, konuyu aydmlatma arnaci vardrr, Dil, gondergesel isleviyle kullamhr, Sanat yapma amaci gudulmedigi icin soz sanatlan, yan anlamh kelime ve kelime gruplan bulunmaz. 7. a. Her iki metinde de acik, anlasihr ve tutarh hukumler verilmistir, Her iki metnin turn hukurnleri buna omektir, b. Metinlerdeki acikhk ve kesinlik duzeyi, bu metinlerin ogretici metin 01 malan dolasiyrsiyla son derece iliskilidir, 8. "Kanuni vazife, kazarnlrrus hak, medeni millet, meclis, kanun, htikilmet, gazete, vekiller meclisi, esitlik, hukuk ustunlugu" ifadeleri Tanzimat'la birlikte kiiltur hayatirruza giren ifadelerdir. 9. Tanzimat Donemine ait paragraflarda kullamlan Arapca ve Farsca kokenli kelime ve kelime gruplan klasik Tiirk edebiyati metinleriyle bir parelellik gostermektedir. Fakat kullarnlan dil sadelesmis ve ciimleler kisalrmsnr, 10. Metinlerin Tl1rI1 Metinlerin Y8,,1\1' Tarihi Metinlerin BAAh Oldub Gelenek O~Metin Tanzimat Dlloemi OAretici Metin GeleneAi 11. Gazeteler, halki bilgilendirme amaci tasimasi dolayisiyla ve edebiyatmuza ragmen makale, fikra gibi turlerin yayinlandigi arac olmasi sebebiyle onemli bir isleve sahiptir. 12 a. Esitlik ifadesi metinde hamal ve biiyiik memurun kanun onunde aym sartlarda yargilanmasr ornegiyle somutlasnnlrrusnr, b. Tercuman-i Ahval Mukaddimesi'nde savunulan herhangi bir soyut bir ifade olmadigmdan bir somutlasnrmada soz konusu degildir, 13. Her iki metnin temasi da birbirinden farkh oldugu icin bir benzerlik yoktur. Farkhhk ise temalann kendisidir. 14.$inasi, ( ) Haym Ibrahim $inasi, 5 Agustos 1826'da Istanbul'da dogdu. Topcu yazbll lsl DIan bebest Mehmed Aga, 1829'da Osmsnli-Rus SavlI l siresmds vurularak olimce, annesi onu yekinlenmn destegiyte bayatta. $inasi, ilkogretimini Mahalle Stbyen Mektebi'nde ve Feyziye Okulu'nda tsmemlsdtktsn sonra Tophane Mii iriyeti Mektubf Kalemi'ne kfitip edey: olarak girdi. Burada gorevli memurlardan Ibrahim Efendi'den Arepcs ve Fersc«ogrendi. Aym kaiemde gore vli eski ed: ChateauneufDIan Reset Bey'den Frenstzce detsi sldi. Bu gorevindeki rai1 kanligl ve besens: nedeniyle, once memurluk sonra hulefalik derecesine yiikseltildi. 1849'da bilgisini ertumesi icin devlet tarafindan Ps Z9

26 ris'e gondetildi. Burada edebiyat ve dil konulanndaki 9alI malanm siirdiirdii. Oryantalist De Sacy Ailesi ile dostluk kurdu. Ernest Renan'la temsu, Lamartine'in toplenttleruu izledi. Oryantalist Pavet de Courteille'e 9alI malannda ysrdtm etti. Dilbilimci Liure ile temsu. 1851'de Societe Asiatique'e iiye secildi. l854'te Paris donii iinde bir siire Tophane Kalemi'nde 9alI ti. Daha sonra Meclis-i Maarif Oyeligi'ne atandl. Enctimen-i Denist«(ilimler akademisi) gorev yapa. Koroyucusu Sadrazam Mustafa Resit Pese'mn gorevinden eyttlmsst iizerine iiyelikten 9lkanldl. Resit Pese, l857'de yeniden sadrazam olunca,!jinasi de eski gorevine dondii. 1860'da Agah Efendi ile birlikte Terciiman-I Ahv J Gazetesi'ni 9lkardl. Devlet islerini elestirtnesi ve Sultan Abdiilaziz'e kai' I girisilen eylemin diizenleyicilerinin yanmda yer elmest nedeniyle 1863'teki Meclis-i Maarif'teki gorevine son vetildi. Gazeteyi Nsmik Kemal'e bsrskersk; 1865'te Fransaya gitti. Orada sozliik 9ahsmelerme yoneldi. Societe Asiatique Oyeligi'nden eyttldt. 1867'de lstanbul'a dondu. Kise bit siire sonra yeniden Parise gitti. Burada kalchgi iki ytl«yekm siirede, Fransa MilJj Kiitiiphanesi 'nde IITIl tlnnalar yepti. 1869'da Istanbul 'a dontince bir matbaa a9a ve eserlerinin besumyle ugr8 maya b8 lach. Kis«bir siire sonra da 13 Eyliil1871'de beyin tiimoriinden oldii.!jinasi, Bsu, ozellikle de Fmnstz kiiltiirii etkisinde eserler verdi. Olkenin, Baa ornek almarak egitim alanmda uygulanacak radikal ybmemlerle geli ebilecegini savundu. Baa hatta Prenstz aktannaci1ijpm tek 90ziim gordii. Bu ama9la yezerltgmda 90k yonlt: bir 9aba icine girdi. Gazete 9Ikarch, makale, siir ve oyun yezdi, sozluk. 9alI malan yepti. o da helk), eydmlsnlmsst gereken bir YIgm olarak goren Beticilsr gibi, degi meyi mekanik bir hadise olarak algi1ama yanli ma dii tii. Tanzimat'la besleyen Betihlesm«hareketinin onciilerinden biri olarak dil, edebiyat ve diistmce heyetitun degi mesinde etkili olmu tur. Diiz yezilsrtnds sade bir dil kullsnmistu, Dildeki yslmlesme 9abasmI, edebiyat ve tiyatro alanlanndaki eserleriyle desteklemi tir. BatI iirini tsmtme, yeni siir bi 9im1erini edebiyata sokma smeciyle Fmnstz airleri'nden terciimeler yapmi t:ir. Ba,b.ca Eserleri Tcrciime-i Manzume (Ceviri siirler, 1859)!jair Evlenmesi (Bir perdelik komedi, 1860) Miintahabat-I E 'ar (!jiirler, 1863) Durub-i Emsal-i Osmaniye (Atssozleri, 1863) Miintahabat-I Tesvit-i Efkar (Se9me makaleler, 2 cilt, 1885) 30

27 Ali Suavi Ali Suevi (dogum»:1838 Istanbul- a1iimii:1878 lstenbul) Tiirk dii iiniirii ve yezsndtr. Medrese egitimini tamam1adiktan sonra 1866'da Muhbir gazetesinde yez> 1ar yazmaya bssled). Devrin yonetimini ele tirdigi icin Kastamonu'ya siirii1dii. 1869'da oradan Avrupa'ya kayo. Londra'da Muhebir, Peris'te Ulum gazetelerini yeymledi. 1876'da yurda doniince Bssiret'te Mithat Psse'y: sed bir dille elestitdi. lssiz kaldlgl bit sued«v. Maret': tekrar tabta fikarmak icin be yiiz kadar Rumeli gafmeniyle 9Jragan Sereyi'n: bsstt. otsy yerine yetisen Be ikta MuhafIZI Hasan Pes«tarafIndan oldiiriildii. Ali Suavi, Ingiliz parlamentarizmine benzeyen bir mesrutiyet arzusunu daimi olarakdile getiriyotdu. Frenstz fiiozofianndan biiyiik oranda etkilenmisti. Peris'te kis«birsiire La Republique admda birgazete fikartml O. Bu gazetede halk topluluklanmn bit araya gelerek talepierini hiikiimete ozgiirct;., sunabilecekleri bir sistem tesvir etmisti. Digertaraftan kiasik medrese tshsiligormemi olansuavi, kimi yazarlarea muhaddis ve miictehid olarakgoriilmii tiir. Suavi, dinde reform yapmak gerektigini, hutbenin her milletin kendi dilinde okunmaslm isrsrt«savunmu tur. Suavi 'nin bu iikirleri daha sonra CemaleddinEfgani tarafindan geli tirilecektir. Nemik Kemel'in Abdiilhak Hkmid'e gonderdigi bir mektubunda, Ali Suevi hakkmda soyledigi u sozler bir heyli dii iindiiriieiidiir: "Ali Suevi hif de senin tehminin gibi bir adam degildi. Bir fehre ntimeyisine eldenmissm. Onunle iki sene arkada 1Jk ettim. a oyle bir edsmdi ki, garazkiir ve diinyada misli goriilmedik bit arlatandl. Ben her eye oyl«kolay inanmadiglm hmde, banakendini yedi-sekiz dil biliyotmus gibi gbsterdi. a kadar cehil, cehaletiyle beraber 0 kadar magrurdu. Tiirkfe iif setsrbir ey yazsa, Meme maskara olurdu. " B8er1eri Ksmus-iil-Ulum vel-maarif Ali Pa a 'mn Siyeseti Hukuk-ii -$evari Hive HanlIgl 15. ~inasi ve Ali Suavi'nin Bau'ya gidip oranm sosyal ve kulturel hayatmda bulunmalan, Batt kiiltiiriinii tammalan, gazetecelik yaprnalan, yenilik taraftan 01 malan ortak yonleridir, Buna ragmen ~inasi 'nin kiiltiirel ve toplumsal degisimi gerceklestirmeye cahsmasi, Ali Suavi 'nin ise dim reform ugraslan iki yazann farkh yonlerini gostermektedir, 31

28 3. ME'I1N 1. Ataturkcu dusuncede "agda l~ma, uygarlasma ve Banhlasma kavramlarmm ortak yonu, hepsinde de "agda ve medeni milletler seviyesine cikrnaktrr, Fakat cagdaslasip uygarlasirkcn milli kulturun korunmasi, milli unsurlann "agdaslastmlmasi esasur, Batihlasma tarnanuyla bir yasam tarzi benimsemek degil, Bati'rnn ilim ve tekniginin ahnrnastdrr, 2 Cagdaslasma Turk toplumu icin bir yasam davasi ve var olma mucadelesidir. Bunun dayandrgi temel ise rnilli kultur, bilim ve tekniktir. 3. Tanzimat Doneminden beri gerceklestirilen yenilikler "agda l~manm bilim ve teknik yonunu gostermektedir, 1. t ANLAMA YORUMLAMA. -~t ] ( yu~e~ ] Yeni KavramlanKaynagi Ball Kiiltiirii (Ronesans, Aydtnlanma Donemi) 2 Tanzimat Doneminden itibaren gazete cevresinde makale ve fikra tiirleri gelismistir, Bu ogretici tiirler ile okuyucu kitlesi bilgi alma, haberdar olma bakmundan iliski icerisindedir. 3. a. TANZlMAT DONEMl OGRETtd MBT1NLER1 1. Hurriyet, esitlik, kanun ustunlugu, bilim ve teknikle ilgili konular islenmistir, 2 Makale ve fikra gibi yeni turler kullamlnustir, 3. Arapca ve Farsca kelime ve tamlamalar kullamlmasma karsm dil sadelesmistir, 32