TURKIYE1DE TASARIM TARIHI VE SOYLEMI SUNUMLAR TURKIYE TASARIM TARIHI TOPLULUGU

Transkript

1 TURKIYE1DE TASARIM TARIHI VE SOYLEMI SUNUMLAR 1... TURKIYE TASARIM TARIHI TOPLULUGU

2 i9indekiler ONSOZ Sempozyumun Du~undurdukleri GO/sOm Baydar A91L1~ KONU~MALARI 5 GO/sOm Baydar, Tevfik Ba/c/Og/u I.OTURUM Cumhuriyet Donemi Mimarllk Tarihi Yazlml Uzerine Du~unceler 8 E/van A/tan Ergut Dekorasyondan ic; Mimarllga 19 Me/tern GOre/ Kisa Tarihinden Gorsel Ornekler E~liginde Turk Grafik Tasanml Uzerine Du~unceler 27 Emre Becer T ARTI~MALAR 39 II. OTURUM Turk Tasanm Kimligi Uzerine Du~unceler Se9i1 $atlr I. Tasanmclnln Uluslararasl Moda Yolculugundaki Oykusu.. '. Oz/em SOer TARTI~MALAR Turkiye Tasanm Tarihi Toplulugu 2004 Yllinda izmir Ekonomi Universitesi Guzel Sanatlar ve Tasanm Fakultesi Dekanl Prof. Dr. Tevfik Balcloglu onderliginde kurulmu~ olup izmir Ekonomi Universitesi Tasanm Ara~tlrma Merkezi (EKOTAM) bunyesinde c;all~malannl surdurmektedir.

3 Turkiye'de tasanm tarihi henuz akademik ortamlnl olu~turma a~amaslnda. Tasanm soyleminin ogelerinin tartl~llab i ldigi, bu soylemin tarihsel boyutlannln a~lmlanab il dig i alanlar olduk~a slnlrll. Turkiye Tasanm Tarihi Toplulugu (4T) Turkiye'de tasanm tarihi uzerine ~all~an ki~iler i bir araya getirmek, ortak projeler geli~tirmek, ~all~ma alanlan belirlemek ve ara~tlrma ve yayin yapmak gibi ama~lar dogrultusunda izmir Ekonomi Universitesi bunyesinde olu~turdugumuz bir topluluk. Zaman i~inde tasanm tarihi ile ilgilenen farkll disiplinlere ve uluslararasl katkllara da a~ l larak tasanm soyleminde bir tartl~ma platformu olu~turmak amaclndaylz. ONSOZ SEMPOZYUMUN DO~ONDORDOKLERi Glilsum Baydar* Prof. Dr. GOlsOm Baydar izmir Ekonomi Universitesi Mimarlik BoIOmO Bu baglamdaki ilk toplantlmlzl 12 MaYls 2006 Cuma gunu izmir Ekonomi Universitesi'nde duzenledik. Toplantl sabahl bir araya gelip olasl etkinliklerimizi tartl~tlk, ogleden sonra ise farkll tasanm alanlanndan birer uzmanln yer aldlgl "Turkiye'de Tasanm Tarihi ve Soylemi" konulu bir sempozyum ger~ekle~tirdik. ilk toplantl i~in boylesine iddiall dentm ~~---~ bir ba~ligln uretecegi tartl~malar r t, "a'\!~!;'?~9~7~ f. sonraki toplantllar i~in de bir refera1!~~!. r:::._ : :::'; '. :: ~ :; ~ noktasl olabilecegini du~unduk. ". +~ r:::. ;:,.:_---{ platformda tasanm konusunda s ~~'")- ; her tumcenin tasanm tarihine i ~ I n; '; ' '" ; ' ~! - -j eklemlenecegi fikriyle, oncelikle t;(j ',:a.. :(li,,,,r i.1il1.!jilj soylemin ve bu tarihin niteligini ti rt'~mak i T1?J: ' istedik. Tam da bu nedenle sun ~ ~larda I~' _.= ~"! duru~sal bir butunluk ve tutarllllkj I &~ j aramad.k. Ama, birbirimizi tan njak, hangi: I:. _..-.! temelde ortak ya da farkllla~an ~ oylemler I.:..~1-~ geli~tirebilecegimiz i gormekti. 1 L ; I. ~_ r.~~.! I 1:= '-i

4 Mimarllk, i9 mimarllk, endostriyel tasanm, grafik ve moda tasanml alanlarmdan be~ sunu~un yer aldlgl sempozyumun do~ondordogo temel konulardan birisi tasanm tarihi ve soylemlerinin kurulu~ bi9imleri. Bu yaymda okuyacagmlz sunu~lar tasanm tarihinin olasl farkll ele alml~ bi9imlerinden kapsamll bir yelpaze sergilediler. Bu farkllilkiann iki onemli kaynagmdan soz etmek momkon. Birincisi, herhangi bir alanm tarihini yazarken 0 alanm igeriginden goreli olarak baglmslz bir bakl~ a91smln ve tarih anlayi~mm 90gu kez kendini a91k9a ifade etmeyen varllgmm ka9mllmazllgl. Herhangi bir tarihsel anlatl ancak boyle bir duru~tan Oretilebiliyor 90nkO. Tarihi hep bugonden ge9mi~e bakarak yazdlglmlzm farkmdaysak ve tarihten malzeme segen gozon masumiyetini savunmaktan 90ktan vazge9tiysek, hi9bir tarih yazlmmm yorumdan baglmslz olmadlgml da biliyoruz. Herhangi bir disiplinde tarihsel bir anlatlyi kurgularken hangi malzemenin se9ildigi ve ona nasll baklldlgmm farkmdallgl onemli. Bu baglamda postkolonyal, feminist, psikoanalitik ya da yapisalclilk sonrasl 90z0mlemelerin tarih yazlmlanna getirdigi temel degi~iklikler azlmsanmayacak dozeyde tartl~llmakta. Tarihe bakl~ a91smdaki farkllilklar tasanm tarihi baglammda do~onoiorse ornegin tasanm alanlannda slk gondeme gelen "ulusal kimlik" temasml i~leyen bir politik tarih yazllabilecegi gibi bir mimarllk, i9 mimarllk, endostri tasanml, grafik ya da moda tasanml tarihi de yazllabilir. Burada kritik olan, tarih9inin hi9bir zaman ele~tirellikten uzak tutmamasl gereken ideolojik konumu. DolaYlslyla ulusal kimlik temasmdan yola 91kan bir tarih anlatlsl, ulus kavramml yeniden yorumlayan gonomozun ele~tirel kuramlannca temelinden yapl sokomone ugrati!dlgml goz ardl etmedigi ol90de yeni bir soylem Oretme olaslllgma kavu~ur. Aksi takdirde yerli I yabancl, TOrk I Batlll, bizim I bizim olmayan gibi ylpratllml~ ikilemlerin yeniden Oretiminden kurtulmasl zorla~lr. Tarih yazlmmm 90gul niteligi baglammda, tasanm tarihlerinin herhangi birisi soz konusu alanda isim yapml~ tasanmcllann biyografik tarihi olarak da gorolebilir. Birinci bakl~ a91s1 tasanml koltorel/ideolojik alanm ta~iylclsl olarak gorop yargllarken, ikincisi tasanmcmm ozgon Oretimi olarak goror. Boyle bir tarihi Oretirken de disiplinlerin kendi kanon'lannl nasi! Orettigine, kendi kahramanlannl nasll yarattlgma dair ele~tirel bir konumun gerekliligini unutmamak gerek. A~agldaki sunu~larda orneklerinin izlenecegi gibi bakl~ a911annl 90galtmak momkon. Tasanm tarihlerini yazarken gonomozon ele~tirel tarih kuramlarmm farkmdallgml koruyup, hangi duru~un nasi! sonu91ar dogurdugunun bilincinde olmamlz gerektigi do~oncesindeyim. Tasanm tarihlerinin yazlll~mdaki ikinci tor farkllilk ise tasanm disiplinlerini biribirilerinden aylrdeden i9kin ozelliklerden kaynaklaniy0r. Nesnelerinin farkllllgi yanlslra, her tasanm alanl i9in, i9inde ye~erdigi koltorel ve sosyal 2

5 cografyanm farkli derecelerde de olsa belirleyiciligi soz konusu. Kimisinin tarihi 90k daha gerilere giderken (ornegin mimarlik), kimisininki 90k daha yeni (ornegin moda tasanml). Burada eski ya da yeni derken soz konusu alana dair uretimden degil, bu alanm bir akademik disiplin olarak kurulu~undan soz ediyorum. brnegin i9 mimarlik disiplini smlrlannl kendisinden 90k once kurulmu~ olan mimarliga kar~1 korumak kayglslyla kurumla~lrken, moda alanmda benzer torde bir kaygl gorulmuyor. bte yandan Turkiye'deki mimarlann meslek odalannm tarihsel kayglsl meslegin smlrlannl belirlemekten 90k, Cumhuriyet doneminin kultorei alanda temelini olu~turan uluslararasllik / ulusalilk ikilemi. Bu kaygl meslek pratigi alanmda yerli mimarlann yabanci mimarlara kar~lt duru~lanyla ifadesini buluyor. Bu tor ornekleri de 90galtmak olas!. Disiplinlerin kendi ozgul niteliklerine dair boyle farkliliklar tam da bunlann kendilerini yeniden sorgulayabilecekleri ve dolaylslyla kendi soylemlerini ele~tirel bi9imlerde tazeleyebilecekleri alan Ian belirliyor. brnegin tarih yazlml gelenegi olduk9a eskiye dayanan mimarlik alanl diger tasanm alanlannm tarihlerinden beslendiginde ne tor a91limlar kazanlr? Ya da diger disiplinlerden 9arpici bi9imde farkli olarak 'star' sistemine dayali olmayan bir soylem ureten i9 mimarlik alanmdan alinabilecek dersler neler olabilir? Buradaki ilgin9 soru 'neden i9 mimarlik star'lannl Qretmiyor?' degil ( ki bunun yanltlannl vermek 90k da zor olmasa gerek), 'star sistemi bir disiplinin kurulu~ ve yeniden uretili~inde nasll bir i~lev goruyor?' sorusu. bte yandan moda tasanml ile kurulabilecek diyaloglar, tasanm disiplinlerinin pazar mekanizmalanyla eklemleni~ bi9imlerindeki ilgin9 tarihsel farkillikian gundeme getirebilir. Sonu9 olarak tasanmdisiplinlerininaraslndaki ozgul farklann tartl~llmasmdan her alan i9in uretken a91limlar 91kacagl ku~kusuz. 4T'nin ilk sempozyumu boyle 90k disiplinli bir biraradallgm getirebilecegi olasl a9:limlan gostermesi a91smdan uretken ve doyurucu oldu. Bundan sonra du~undugumuz etkinlikler arasmda her akademik donemde benzer bir sempozyum duzenlemek, sempozyum sunu~lannl elinizde ilkini saylsml tuttugunuz bir yaym dizisiyle uyelere ula~tlrmak, olu~turulacak bir web sitesi araclliglyia uyeler arasmdaki ileti~jmi surekli kllmak gibi projeler yer allyor. 4T smlrlan sabitlenmi~ bir kurum degil bir platform, bir ag olma amacmda. Ona katllanlar olduk9a var oiacak, beslenecek ve etkinliklerini surdurecek. Bir sonraki bulu~maya kadar... 3

6 NOT: A~agldak i bildiriler yazarlannm teslim ettigi formatta aynen basllml~ olup, tart l ~malar ve Ozlem Suer'in konu~malan bant c;bzumlerinden aktanlml~tl r. 4

7 Glilsum 8aydar: Turkiye Tasanm Tarihi Toplulugu burada kuruldu ama boyutlan Ekonomi Universitesi ile slnlrll kalmayan bir topluluk. En buyuk ozelligi disiplinler arasl bir yaplda olmasl. Yani tasanm alan Ina giren tum disiplinleri toplamak amaclndaylz. Bunlann ortak ge li~tirdikleri bir tarih dili, tarih soylemi, disiplini yoktu ~ im diye kadar. Tasanm Tarihi diye bir iki dergi <;:Iklyor, arada bi r konu~malar oluyor, farkll tasanm disiplinlerinin tarihleri kopuk kopuk farkll yerlerde yazlliyordu. Bu disiplinler araslnda, dilsel bir all~veri~ yapabilmek, akademik bir ortam l birlikte pay la~m ak, bu amaci sadece farkll tasanm departmanlannl aynl fakultede toplayarak degil ba~ka etkinliklerle de besleyerek ger<;:ekle~tirmek istedik. A91L1$ KONU$MALARI $ imdi ben size klsaca buradaki konu~macilanmlzl tanltaylm, soma size universite baglamlnda bu toplulugun yaplsl ile ilgili bir ka<;: a<;:lklama yapmak uzere Dekan'lmlzl davet edecegim. Farkll disiplinleri birarada toplamak istiyoruz dedik. Bunun i<;:in bugun be~ farkll disiplinden, be ~ farkll alandan, be~ farkll konu~maclmlz var, kendi alanlannln soylem lerini bizimle payla~ aca k olan. ilk konu~maclmlz Elvan Ergut. Elvan benim ODTU'den arkada~lm, meslekta~lm aynl zamanda. Mimarllk alanlnda kendisi. Sunacagl konu~ma Cumhuriyet Donem i Mimarllk Tarihi Yazlml. Onun yan lnda Emre Becer oturuyor, Emre Becer, Bilkent' te klsa sure meslekta~lik yaptlglmlz bir 5

8 akademisyen, u anda Marmara Universitesi'nde. Onun konu masl Kisa Tari-hinden Bazi Ornekler 1 lgmda Turk Grafik Tasanml Uzerine Du unceler ba ligml ta lyor. Meltem Gurel yine birlikte e;all ml oldugumuz Bilkent'te ie; Mimarllk alanmdan bir arkada lmlz, meslekta lmlz. Bugunku konu masl ie; mimarllk konusunda. Turkiye'de ie; Mimarllgm Egitim ve Meslek Kurulu lan Ae;lsmdan Tarihi'ni anlatacak bize. Ozlem Suer, moda tasanmcisi. Burada moda alanmdakiler onu e;ok iyi tanlyorlar. Aramlza Mimar Sinan Universitesi'nden katillyor, konu masmm ba ligl Tasanmcmm Uluslararasl Moda Yolculugundaki Oykusu. See;il $atlr, istanbul Teknik Universitesi Endustri Urunleri Tasanml Bolumu'nden geliyor. Bizimle Turk Tasanm Kimligi Uzerine du uncelerini payla acak bugun. Programlmlz oyle: Dekanlmlzm konu masl ardmdan bir e;ay aramlz var. Ondan soma ue; konu manm arkasmdan bu u<; konu mayi i<;eren klsa bir tartl ma yapmak istiyoruz. Somaki iki konu manm ardmdan bir e;ay aramlz daha olacak, ondan soma genel bir tartl ma yapacaglz. $imdi Dekanlmlz Tevfik Balcloglu'nu davet etmek istiyorum. Tevfik Balcloglu: Gulsum Hanlm'ln soylediklerine benim pek fazla ilave edecek bir eyim yok ama her eyden once bu e;all maya katlldlgmlz ie;in sizlere <;ok te ekkur ederim. Biliyorum ki tasanm tarihi e;all malan sizlerin ve sizler gibi gene; akademisyenlerin, ara tlrmacllann katklslyla geli ecektir. Bu baglamda biz bu sabah davetli konu macllann da katlldlgl bir toplantl yaptlk ve 0 toplantlda Turkiye Tasanm Tarihi Toplulugu'nu nasll geli tirebiliriz, bundan soma neler yapabiliriz diye konu tuk. 4T herhangi bir formal yaplsl olmayan, tasanmla ilgili olup bu grupta yer almak isteyen herkesin katllabilecegi, bu <;er<;evede projesini yurutmek isteyen herkesin allp yurutebildigi bir yaplya sahip. Onun i<;in eger siz de bu grubun <;all malanndan haberdar olmak, bir ekilde katllmak, yer almak isterseniz lutten adresinizi Dilek Himam arkada lmlza blrakm. ileride bir web sitesi kurup bir tartl ma platformu yaratmak istiyoruz. Amaclmlz degi ik disiplinler altmda yurutolen <;all malan ortak bir plattormda toparlaylp,turkiye Tasanm Tarihi e;all malan yurutmek. Her hangi bir on yargl, degi tirilemez prensipler, altjndan kalkllamlyacak artlar yok. Hedefimiz, oncelikle bir diyalogla ba lamak daha soma ortak projelere yonelip onemli buldugumuz konulann ustone giderek bu alanda disipline katklda bulunmak diye ozetlenebilir. Gulsum Baydar: Burada ger<;ek bir tartl ma ortaml olu turmak istedik. Onun i<;in tartl ma slraslnda sorulannlzl hie; esirgemeyin. Ozellikle ogrenci arkada lanmlza soylemek istiyorum, (burada 1. smlf ogrencilerimizi goruyorum yogunlukla). Burada soylenen eylerin hepsi size 6

9 tanldlk, kolay anla~llabilir gelmeyebilir. U.itfen sablrh olun, dinleyin, neyi bilmediginizi bilmek bile bence sizin ic;:in c;:ok onemli ~u a~amada. Farkh tasanm alanlannda neler yaplldlglna dair bir fikir alln, not tutun, soru sorun, soru sormaktan c;:ekinmeyin, siz de bunun bir parc;:aslslnlz bunu unutmayin. Katlldlglnlz ic;:in burada bulunan herkese c;:ok te~ekkor ediyorum. 7

10 Cumhuriyet doneminde uretilen mimarligtn hangi hakim bakl~ a911an ve soylemlerle anla~lldlgl ve tarihinin nasll yazlldlgl uzerine bazi du~uncelerimi sizlerle payla~maya 9ali~acaglm.* Amaclm Cumhuriyet donemi mimarll9lntn ya da Cumhuriyet donemi mimarlik tarihyazlmtntn tarihini ozetlemek degil. Cumhuriyet donemi mimarligtntn gunumuzde genel olarak nasll yorumlandlgtnl anlatmayi hedefliyorum. Mimarlik mesleginin en onemli ileti~im ortamlanndan olan Mimarlar Odasl taraftndan yaytnlanan MiMARLIK dergisinin 2003 ylltnda gergekle~tirdigi bir soru~turmayla, bu soru~turmantn tanltlm metniyle ba~lamak istiyorum: I. OTURUM CUMHURivET OONEMi MiMARLIK TARiHi V AZIMI OZERiNE OO~ONCELER Elvan Altan Ergut* MiMARLIK dergisinde Turkiye'nin onde gelen 9agda~ mimarlik eserlerini belgeleyen bir dosyaya ba~llyoruz. Mimarlik urunleri, tek yapl olgeginden, yapl grubu ve yerle~kelerine kadar farkllla~an yapllan kapsayabilir; bunlar Turk Yrd. Do<;:. Elvan Altan Ergut ODTU Mimarhk Fakultesi Bu sunu!?ta a!?ag ldaki yaylnlardan yararlanllml!?tlr: Elvan Altan Ergut, "Mimarllk Tarihyazlml Ozerine Du!?unceler: TUrkiye <;:agda!? Mimarhglnln Onde Gelen 20 Eseri", Mimarflk, Agustos Elvan Altan Ergut ve Belgin Turan Ozkaya, "The Chamber of Architects Presents/Evaluates Architecture in Turkey: The National Architecture Exhibition and Awards", Architecture in Turkey around 2000: Issues in Discourse and Practice, Tansel Korkmaz (ed.), Mimarlar Odasl YaYlnlarr, Ankara, Elvan Altan Ergut, "OnsQz", Cumhuriyet'in Zamanlanl Mekanlanlinsanlan, Elvan Altan Ergut (ed.), Mimarhk Tarihi LisansustU Programl Doktora Ara!?tlrmalarr Sempozyumu II, ODTO Mimarllk Fakultesi (basllacak). 8

11 mimarlann OrOnleri olabilecegi gibi, yabanci mimarlar tarafmdan yapllml~ da olabilir. OosyaYI, a~agldaki soruya vereceginiz yanltlar ile buna ili~kin klsa degerlendirmeleriniz olu~turacak. Soru ~6yle: Sizce, arasmdaki 80 Yillik d6nemde gergekle~en, TOrkiye 9agda~ mimarliglnm 6nde gelen 20 eseri hangileridir? "Mimarlik Ge9mi~ini Oegerlendiriyor" ba~likli bu soru~turmaya, akademisyen ve. uyguiamaci mimarlardan, mimarlik 6grencilerinden ve disiplinin egitim, 6rgOtienme ve yaym organlanndaki temsilcilerinden gelen yanltlarla bir 'yapllar slralamasl' olu~tu: Resim 1. TOrkiye <;agda~ Mimarllglnln bnde Gelen 20 Eseri (Mimarllk, Agustos 2003) 1. Turk Tarih Kurumu, Ankara, 1967 (Turgut Cansever-Ertur Yener) 2. OOTU KampOsO, Ankara, (Behruz-Altug <;inici) 3. Sergievi, Ankara, 1934 ( ~evki Balmumcu) 4. Zeyrek Sosyal Sigortalar Kurumu, istanbul, 1970 (Sedad Hakkl Eidem) 5. Milli ReasOrans, istanbul, 1987 (~andor Sevin9 Hadi) 6. Ankara Gan, 1937 (~ekip Akalm) 7. Anlt Kabir, Ankara, 1943 (Emin Onat Orhan Arda) 8. Ankara Universitesi Oil ve Tarih Cografya FakOltesi, 1937 (Bruno Taut) 9. Meclis Camii, Meydan ve ibadet Kitaplik Kompleksi, 1987 (Behruz-Can <;inici) 10. Hilton Oteli, istanbul, 1954 (SOM Sedad Hakkl Eidem) 11. OOTU Mimarlik FakOltesi, 1963 (Behruz-Altug <;inici) 12. Florya Cumhurba~kanllgl Deniz K6~kO, istanbul, 1936 (Seyfi Arkan) 13. i~ Bankasl Genel MOdOrlOk Binasl BOOK, Ankara, 1976 (Ayhan B6ke-Yllmaz Sargm) 14. TOrk Oil Kurumu, Ankara, 1978 (Cengiz Bekta~) 15. iller Bankasl, Ankara, 1937 (Seyfi Arkan) 16. Istanbul Universitesi Fen-Edebiyat FakOltesi, 1944 (Sedad Hakkl Eldem-Emin Onat) 17. Emek i~hanl, Ankara, 1959 (Enver Tokay-ilhan Tayman) 18. BOyOkada Anadolu KuIObO, istanbul, 1959 (Abdurrahman Hancl-Turgut Cansever) 9

12 19. Demir Tatil Kayu, Bodrum, 1983 (Turgut Cansever) 20. AtatOrk KultOr Merkezi, istanbul, 1966 (Hayati Tabanlloglu) Aslmda soru~turmaya katilim <;:ok az oldugu i<;:in bu listenin etkin bir temsil gucunun olmadlgml saylemeliyim. Ornegin ilk slrayi alan yapl 41, ikinci yapl 27 ve u<;:uncu yapl 21 oy alml~. Vine de, mimarllk meslek argutonun dergisinde yaymlanlp uzerine a<;:lklama ve yorum yazllan yazllml~ olan bu listenin mimarlann tercihlerinin " kurumsalla~masl " anlamma geldigini ve bu yuzden bir<;:ok yanden uzerinde du~unmeye deger oldugunu kabul etmeliyiz. Bu yuzden, Cumhuriyet danemi mimarllk tarihi yazlml uzerine du~unmeye, spekulasyon yaplyor olma tehlikesini gaze alarak, olu~an bu listeyi arnekleyerek, listede yer alan eserlerin bazl azellikleri uzerinde durarak ba~layacaglm. Oncelikle, MiMARLIK dergisinin soru~turmasl sonucu elde edilen 20 eserlik bu liste, Turkiye'de gunumuzde mimarllk denilence hala <;:ogunlukla tek yapl al<;:eginin anla~lldlgml gasteriyor. Soru~turma metninde, urunlerin tek yapl al<;:eginden, yapl grubu ve yerle~kelerine kadar farklila~an yapllan kapsayabilecegi azellikle vurgulandlgl halde, ancak iki yapl grubu - ODTU Kampusu (Behruz ve Altug <;inici, ) ve Demir Tatil Kayu listeye girebilmi~ler. Se<;:ilen urunlerin <;:ogunlugunun bir diger ortak azelligi de, kamu yapllan olmalan. Demir Tatil Kayu yine tek konut arnegi olarak listede; ancak yuzyllm karakteristik arayi~lannl ve <;:azumlerini temsil edecek bir<;:ok toplu konut ya da tek ev arnegi listeye girememi~. Benzer ~ekilde, endustri yapllan gibi danemin karakteristik yapl Wrlerinden bir klsmmm listede yer almadlgml, dolaylslyla listenin bina tipolojisi olarak smlrll kaldlgml garuyoruz. Listede yer alan eserlerin mimarlan incelendiginde ise, gerek akademik ara~tlrmalarda mimarllk anlayi~lan incelenmi~ ve okullarda <;:agda~ mimarllk derslerinde agretilmi~, gerekse yan~ma, adul vb. yollarla adlan kamuya duyurulmu~ olan, gunumuzde mimarllk alanmda tanmml mimarlann <;:ogunlukta oldugunu garuyoruz. U<;:er yapl ile listede adl en <;:ok ge<;:en ilk u<;: mimar Sedad Hakkl Eidem, Turgut Cansever ve Behruz <;inici. Bu u<;: mimann da Mimarlar Odasl tarafmdan veri len Ulusal Mimarllk Odulleri kapsammda Buyuk Odulu alml~ mimarlar olmalan tesaduf degil tabii ki. 1 Anonim mimarllk urunleri bu listede yer almadlgl gibi, eseri se<;:ilen ki~iler arasmda kadm mimarlann saylsln1n da yok denecek kadar az olmasl da uzerinde azellikle durulmasl gereken diger bir nokta olarak ane <;:lkiyor. ilk 20 eser olarak slralanan yapllann mimarlan i9inde sadece iki kadln mimar var ve bu iki mimar da tek 1 Buyuk Odul siraslyia (1988) Sedad Hakkl Eidem, (1990) Turgut Cansever, (1992) $evki Vanll, (1994) Dogan Tekeli-Sami Sisa, (1996) Abdurrahman Hanel, (1998) Nezih Eidem, (2000) MaruI Onal, (2002) Ularil izgi, (2002) Behruz yinici ve (2006) Hamdi $ensoy'a verilmi~tir. 10

13 ba lanna degil, projelerin ortak muellifleri olarak yer allyorlar. Listenin bahsettigim bu ozellikleri Cumhuriyet donemi mimarllk tarihinin ozellikle kamu ic;in uretilmi "onemli" tek yapllar ve bu yapllan tasarlayan "onemli" mimarlar uzerinden yazilmakta oldugunu ornekliyor. Bu yazlm anlayi 1 aslmda batlda da yuzlerce Ylldlr sanatm ve mimarllgm tarihi yazlllrken izlenmi olan tarih yazlml anlayi ml takip ediyor. Gunumuzde artlk yaygm olarak dl laylcl oldugu ic;in ele tirilen bu anlayi m Turkiye ornegi ic;in de ele tirisini yapmak mumkun ve gerekli. Burada ornekledigim ve benzeri listelerin bize onemle hatlrlatmasl gereken konu, egitim kurumlannda verilen derslerde, akademik c;all malarda, yaymlarda ya da odul benzeri etkinliklerde one C;lkan ve mimarllk soylemiyle yerle en 'me rula ml / kabul gormu (kanon ic;ine a l mm l ~) yapllar grubu'nun smlrlannm yorumlanmasl ve sorgulanmasl gerekliligidir. 'Turkiye c;agda mimarllgmm onde gelen 20 eseri' vb. ekilde sunuldugunda nesnellik iddiasl ta lyan tum 'iiste'ler tartl ilmalldlr. Bu tor bir ele tirel bakl ac;lsl ic;in, tarih yazlllrken neyin, neden ve nasll kapsandlgml ve dl landlgml anlamaya c;all mak, dolaylslyla "sec;ilenler"in sec;ilmelerinin ardmda yatan yakla lmlan ve soylemleri anlamaya c;all mak gereklidir. Soru turmadaki soruyu tekrar hatlrlarsak, " arasmdaki 80 yillik donemde gerc;ekle en, Turkiye c;agda mimarllgmm onde gelen 20 eseri"nin arandlgml, boylece Cumhuriyet'in ba langlcmdan bugune tum donemin "c;agda " olarak yorumlanmaslyla ba land@nl goruyoruz. 80 Yllilk donemin mimarllk urunlerinin "tarihselligi"nin yok edilerek e itlendigi bu yakla lmda beklenen "c;agda "ligm tanlml ise sec;ilen eserlerin donemsel bir dokumu yaplldlgmda anla llabiliyor: Donemsel olarak inceledigimizde, listenin belirtilen 80 yillik donemi tam olarak e itlikc;i bir ekilde temsil etmedigini, belirli donemlerin urunlerine digerlerine gore daha fazla yer verildigini, bic;emsel sec;imlerin "modernist" uygulamalardan yana oldugunu goruyoruz: Listenin saylsal bir dokumunu yaplldlgmda, 20 yapldan be inin erken Cumhuriyet doneminin 1930'larda hakim olan 'modernist' yakla lml ile uretildigi, ikinci Dunya Sava 1 sonrasl donemin degi ken ve c;ogulcu modernlik yakla lmlannm da listede etkin bir ekilde yerlerini aldlgl goruluyor. Osmanll'nm son doneminde oldugu gibi Cumhuriyet'in ilk Yillannda da uygulanan ve 'Birinci Milli Mimarllk' diye adlandlnlan uslqbun urunleri ise liste dl mda kalml lar. Benzer ekilde, 1940'larda uygulanan 'ikinci Milli Mimarllk' diye isimlendirilen uslup da listede fazla temsilci bulamaml ; 1980 sonrasmm bic;imci-sec;meci yakla lmlannm urunleri de listeye girememi. Soru turma sonuc;lannda "modernist" yakla lm one C;lklyor diyebiliriz. Bu yakla lml, benzer ekilde, Oda'nm verdigi odullerde de gorebiliyoruz. "Ulusal Mimarllk Odulleri"nin verilmeye ba landlgl 1988 Yllinda mimarllk ortammda "modern" du uncenin ele tirisinin ve dolaylslyla 11

14 "postmodern" du~lmcenin gundeme gelmi~ olmasma ragmen, sec;ici kurulun ozellikle ilk donemlerde "juri degerlendirme kriterlerinde ve sec;iminde modernist bir yakla~lm ortaya koydugu" vurgulanmaktadlr. 2 Son donem odullerinin sec;ici kurullan tarafmdan one C;lkanlan "kendi gibi olmak" olc;utjj 2004 yllmm juri uyesi Abdi Guzer tarafmdan "c;agmm, yerinin ve kendi varolma zemininin farkmda olmak" ~eklinde ac;lklanlyor; '''uslup' bazma indirgenmi~ modern gosterim" degil, "surdurulebilir, yenilenmeye ac;lk bir modernist ideoloji" olarak tanlmlanlyor. 3 Oda'nln soru~turmasl sonucunda olu~an listede oldugu gibi Mimarllk Odulleri'nde de one C;lkan "modernlik" vurgusu ve "ic;erikte modernlik arayi~i "4, Cumhuriyet doneminde Turkiye'de olu~an yaplli c;evrenin yorumlanmasmda, modernle~me / c;agda~la~ma projesinin bir referans olarak kabul gordugunu gosteriyor. "ilk 20 eser" listesinde ba~kent Ankara'nm mimarllk uretiminin 12 yaplyla temsil edilmesi de, Cumhuriyet'in modernle~me / c;agda~la~ma projesine veri len onemle ili~kili olmall ornegin. Benzer bir diger ornek olarak, ODTU Mimarllk Fakultesi Ar~ivi'nde okulun 50 senelik tarihi boyunca akademisyenlerin katkllanyla derlenen Cumhuriyet donemi Turkiye mimarllgl belgelerinden de bahsedebilirim: Ar~ivin yanya yakml (% 41) Ankara yapllanndan olu~uyor. Ar~ivde % 26 oranmda istanbul, % 19 oranmda da izmir yapllannln yer almasl da, Turkiye'de mimarllk incelemelerinde cografi olarak merkez-c;evre alglsmm guc;lu oldugunu, modernle~en kentlerin mimarllk uretiminin daha kolayca tanmdlgml gosteriyor. (Resim 2) 2 Merih Karaaslan, "I. Ulusal Mimarltk Sergisi ve OdOlieri Ozerine", Mimarllk, 1988, 4. 3 Bu tanlm, IX. Ulusal Mimarllk Sergisi ve OdOlleri'nin ardlndan Arkitera.com sitesinde 2004 yllmda gergekle~en "Arkitera Forum>Diyalog 2004 Aydan Balamir - Ziya Tanah - Abdi GOzer" diyalogunda Abdi GOzer taraflndan yapllml~tlr. Bkz: diyalog2004iulusalmimodul laril index.htm Aydan Balamir de, sonraki Yillarda "geg modern" ve "post modern" paleueri igine yerle~eb i lecek orneklere giderek ISlnllml~ oldugunu, 1990'Iann son una dogru da programln "minimalist donemi" oldugunu" soyloyor. Aydan Balamir, "Simgesel Mimarhk OdOlierine TOrkiye'den Bir Ornek: Ulusal Mimarhk Sergisi ve OdOlleri", XXI Tasarlm KDltUrD Dergisi, 2000, 5, ss A.Cengizkan, 'Dosya: Soru~turma Mimarllk Ge gmi~ini Degerlendiriyor', Mimarllk, 2003,

15 Building distributioo with respect to cities; 240Ani<ara (%41) -Ispana 153lstarilt1 (%26) ElaDI Ilmi (oii'er.%33) Ka""; T<abzoo v""' 19iznw Aydn "'"'I'a EmNn '0 "'" 9 ""'" 8 Adana """ """"'" Amasya 7 EshjeIw <;rill 7 ZDf9'I!ak Ist Ka., ""'" Ka>ya SNas, - SilOp ,..., Tob1, s.n NA Building distrubition with respect to decades; (Noce; App. 120 (%20) oilhe buildings are dated NA and the decades!hey beiong are estnlaled\ 187(H920: "io8 192().1930: %12 193().1940: t : % : %8 1961).1970: % : % : %7 '990- "" Resim 3. 'Cumhuriyet Donemi TOrkiye M.imarltgl' Belgeleri Yapl-Yaplm Tarihi ili~kisi. (ODTU Mimarllk FakOltesi Ar~ ivi) Resim 2. 'Cumhuriyet Donemi TOrkiye Mimarllg l' Belgeleri Yapl-$ehir ili~kisi. (ODTU Mimarltk FakOltesi Ar~ ivi) Erken Cumhuriyet doneminin yapllannm listede oldukga fazla saylda yer aimasl gibi, ODTU Ar~ivi ' ndeki yirminci yuzyl1 Turkiye mimarllgl orneklerinin yakla~lk ugte birinin (%36) arasl uretilmi~ mimarllk eserlerinden olu~masl da, yine Cumhuriyet'in kurulu~unun ba~lattlgl modernle~m e su reci ile mimarl@ ozde~le~tiren tutumun bir yansimasl olarak yorumlanabilir. (Resim 3) "Cumhuriyet donemi mimarllgl" denince genellikle erken don em ikinci Dunya Sava~1 oncesi Yiliann mimarllgmm anla~llmasl da aynl anlayi~la i li~kil i olmall. ili~kili oldugunu du~undugum bir diger durum ise koruma uygulamalan ile ilgili. brnek olarak Ankara'nm incelendigi bir gall~maya gore, kentte 1950 sonrasmda in~a edilen neredeyse higbir yapmm tescillenmemi~ olmasl, yani koruma altmda oimamasl da herhalde yine Cumhuriyet'in kurulu~undan ikinci Dunya Sava~ 1 sonuna kadar olan modernle~me donemine verilen onemi vurguluyor. 5 5 Nimet Elmas, An Analysis of the Conservation of the Twentieth Century Architectural Heritage in Turkey: The Case of Ankara, Orta Dogu Teknik. Universitesi, Yaytnlanmaml~ YOksek Lisans Tezl, Bu ara~tlrmada hazlrlanan listeye gore, Ankara'da tescil edilmi~ en ge«tarihli yapl, tari hi 13

16 Cumhuriyet'in modernle~me projesi 1950'ye kadar soren erken donemde onemli mekansal dono~omler yaratml~tlr. EndOstrile~menin geli~tigi ve buna bagll olarak kentle~menin hlzlandlgl arasl donem ile koreselle~me sorecinin ya~andlgl 1980 sonrasl donemde de, modernle~me projesi dqno~mo~ olsa da, modernle~meye muhalefet edecek go<;:io soylemler ve ara<;:lar hala geli~tirilememi~, modernlik arayl~1 ge<;:erliligini yitirmemi~ goronoyor. Evrensellik iddiaslyla belirlenen modernlik kavrammm Cumhuriyet donemi boyunca ge<;:erliligini yitirmemesine kar~llik, yerellik kavraml da yaplli <;:evrenin bi<;:imlenmesinde benzer ~ekilde onemli goronmektedir. Gerek 'evrensel modern'in ve bu tor bir modernligin merkezt yonlendirmeyle uygulanmasmm kar~ltl olan, gerekse moderne eklemlenen ve onu baglama yerle~tirerek dono~toren yerellik, Osmanll imparatorlugu'nun son doneminden Cumhuriyet'in kurulu~una ve gonomoze kadar mimarllk Oretiminde Ozerinde onemle durulan bir olgudur. "Yerellik yeniden yorumlanabilir mi / nasll yorumlanabilir?" sorulan, ozellikle koreselle~menin hlzlandlgl ve mimarllk-yer ili~kisinin siber ortamlarda yeniden 1957 olarak verilen $afaktepe Camisi'dir. Ankara'da 1950 sonraslna tarihlenen yapllardan tescilli olanlann saylsl c;:ok az ve bu birkac;: yaplnln c;:ogu da "geleneksel konut" olarak tanlmlanml~. Bu dbnem yapllannda tescil edilmi~ olanlar araslnda en tanlnml~ olanl ise, 1952 tarihli olan ama 1940'lann 'ikinci Milli Mimarhk Aklml' ic;:inde tanlmlanan Emin Onat'ln tasarladlgl Sevda-Cenap And Evi'dir. do~(jnoldogo ve tasarlandlgl gonomozde, mimarllk alanmm goncelligini yitirmeyen sorulan olarak ortaya <;:Ikmaktadlr. TOrkiye mimarllgmm "yabanci mimar sorunu" yine bu baglamda ge<;:erliligini koruyor. Hatlrlarsak, MiMARLIK dergisinin soru~turma metninde se<;:ilen yapllann TOrk mimarlann OrOnleri olabilecegi gibi, yabanci mimarlar tarafmdan yapllml~ da olabilecegi vurgulanml~tl. Buna ragmen, sonu<;:ta olu~an listede sadece bir yabanci mimann yap lsi yer allyor. Bruno Taut'un Ankara Universitesi Dil ve Tarih-Cografya FakOltesi. Bu durumu yabanci mimarlara kar~1 olu~an tarihsel ve goncel ele~tirilerle ili~kilendirebiliriz. Erken Cumhuriyet doneminde bir<;:ok yabanci mimann ozellikle onemli kamu yapllannl tasarlamak Ozere gorevlendirilmeleri 0 Yillarda tepki <;:ekmekteydi. Sonunda 1949 Yllmda mimarlar Ankara, istanbul ve izmir'de yoroyo~ler dozenleyip, bugonko yakla~lma <;:ok benzer vurgularla basin a<;:lklamasl yaptllar: YOzlerce mimar ve mohendisin ve bir<;:ok milletvekilinin de ham bulundugu toplantlda konu~an hatipler istanbul Universitesi tarafmdan yaptlrllacak TIp FakOltesi yapllanna ait projelerin TOrk mimar ve mohendislerini ekarte etmek suretiyle yabanci bir mimara yaptlrllmasl hususundaki Oniversite karar ve te~ebbosono ~iddetle protesto ederek TOrk fen ve sanat adamlarma govenilmemesinden ~ikayet etmi~ler, milli yapllanmlzm, tamamen olgun bir <;:aga eri~mi~ olan TOrk sanatkarlanna 14

17 yaptlrllmasl luzumu uzerinde durmu lardlr. Dogrudan dogruya bir yabanclya proje sipari inin aleyhinde bulunan mimarlar ve muhendisler bu i igin agllacak beynelmilel bir proje musabakasma katlilp boy olgu meye hazlr olduklannl ve kendilerine guvendiklerin i belirttiler. 6 edilen mimarlar arasmda nic;in Turk mimar bulunmadlgl soruldugunda, Turkiye'de henuz bu tor buyuk kentsel donu um projelerini gergekle tirecek "seviye"de mimar olmadlgml soylemesi uzerine Mimarlar Odasl'nm gosterdigi tepki, aslmda gegmi i en azmdan Cumhuriyet'in ilk Yilianna dayanan "yabanci mimar sorunu"nun bir uzantlsl olarak gorulmeli. Yabanci mimarlara gosterilen tepkinin i bulma / alma konusunda ya anan slkmtllardan ayn du unulemeyecegi ac;lk aslmda. Vine de burada one glkan "guvensizlik / kendine guven" vb kavramlar Turkiye'de mimarilk soyleminde baskm olan "kimlik" tartl malanna i aret ediyor. Bu tartl malar ise geleneksel ile yerelin kar lsma modern-gagda -evrensel ve kureselin yerl e tigi ikilemlerle smlrlanmaktalar. Resim 4. Yabanci mimar ve mohendisleri protesto yoroyo~o, 1949, Ankara. (yetin Unal'm, Cumhuriyet Mimarllgmm Kurulu u ve Kurumla masl Surecinde Turk Mimarlar Cemiyeti'nden Mimarlar Dernegi 1927'ye. Ankara, Mimarlar Dernegi, 2002.) Gegtigimiz gonlerde istanbul igin gerc;ekle tirilen iki davetli yan ma igin sadece yabanci mimarlardan proje istenmed ve ard mdan istanbul Buyuk ehir Belediye Ba kanl'nm, davet Yllinda Mirnarllkdergisinde yaymla nm l ~ t lr. 7 Zaha Hadid, Massimiliano Fuksas ve Kisho Kurokawa, Kartal MiA ve Pendik klyi kesimi ic,:in; Kengo Kuma, Ken Yeang ve Winy Maas 6nderligindeki Hollandall MVRDV grubu ise KOc,:Okc,:ekmece kumsallnda kentsel d6no~om projeleri hazirladllar. Ugur Tanyeli "Bu ulkede in a edilen yapllann c;og unlugu rejyonalist degil ; ancak kararl l ve Israril bigimde savunu labilen tek soylemin bu oldugu kesin"a diyor. Mimarlar Odasl'nm soru turmasl sonucunda olu an listede bi rinci slraya aglk farkla yerle en Turk Tarih Kurumu (T. Cansever ve E. Yener, 1967) ile cografi ve tipolojik agliardan diger yapliardan aynlan bir ornek olarak listeye giren Demir Tatil Koyu (T. Cansever, 1983) yapllan yerellik-bolgeselcilik- 8 Ugur Tanyeli, "1950'lerden Bu Yana Mimari Paradigmalann D egi~imi ve 'Reel Mimarllk"', Y. Sey (ed. ) 75 Yllda Degisen Kent ve Mimarllk, istanbul: Tarih Vakfl, 1998, s

18 baglamsalclilk yakla lmmm / soyleminin donem boyunca - ve halen - sordogo gozlenen etkisini ornekliyorlar. Bu etkinin yine de gegerliligini koruyan 'modernlik arayi lyla' birlikteliginden dogan gerilimin ise tartl malara a91k oldugunu vurgulamak gerekiyor ylll odolierinde yeni olu turulan "Anma Program I" da yine benzer bir yakla lml ornekliyor. Bu program kapsammda ilk olarak anllan mimar Kemalettin Bey'in se9imini jori oyle gerekgelendiriyor: Burada kar lmlza 91kan ulusal / uluslararasl, yerel / evrensel, geleneksel / 9agda, vb ikilemlerin gerilimli birlikteliginin belki de en a91k orneklerinden birini, 9agda mimarllgl desteklemek Ozere olu turulan Ulusal Mimarllk OdOlleri'nin BOyOk OdOI'OnOn, Mimar Sinan adlna verilmesi olu turuyor. Burada gorolen ekilde tarihle 9agda Oretimin biraraya getirilme 9abasma bir diger ornek de, I. Ulusal Mimarllk BOyOk OdOIO'nO alan Sedad Hakkl Eldem'in "ulusal" karakteri yorumlamaslyla ekillen mimarllgl. ANMA PROGRAMI2006 MiMAR KEMALETTiN BEY Biiyiik Odru (Sinan Udiilii) 1988 SEDAD RA... "KI ELDEr.! - MimarM.. mesle~nc e~ tim. koltilr. tasanm ve Yap'! UrelJ.ml ajanlanndaki biiyfik kallulanmn yamsna.lopiumumuzda " Mim... limli!irun yc~mcsinde p:i)'i oian Omek mesick yapmmdan 00iriI Mimar SEOAO HAKKl ELDEM"c:.- Resim 5. Ulusal Mimarl lk Odulleri, Buyuk Odul: Sedad Hakkl Eidem, ( " Yilian arasmda ya aml olan ve Mimar Sinan'dan soma, yapltlanyla toplum tarafmdan en 90k tanman ve saygl duyulan mimarlanmlzdan biri olan Kemalettin Bey, Osmanll Hassa Mimarlan Ocagl'nm yakla lk yoz Yllilk sokutundan soma, 20 yozy11 ba lannda, 9agda anlamda modern mimarllk meslegine katklda bulunmaya ba layan ilk TOrk mimarlanndan olmasl; 57 Yllilk ya amma slgdlrdlgl yozlere varan onemli mimari yaplfm yanlslra, 90k saylda Osmanll anlt yaplsml ilk kez bilimsel bir yakla lmla restore ederek Olkemizdeki restorasyon 16

19 yall~malanna bncoiok etmesi; bu yapltlar arasrnda KudOs'teki Mescid-i Aksa'nrn onanmlnda gbsterdigi yetkinlik ve ba~an nedeniyle uluslararasl bir On yaparak, ingiliz Kraliyet Mimarlan Birligi RIBA'nrn bdoiono almasl; Osmanll imparatorlugu'nun son ve Cumhuriyet'in ilk Yilianna damgasrnl vuran ulusyuluk aklmrna ko~ut olarak, mimarllkta TOrk ulusyulugu kuramrna bncoiok etmesi; istanbul'da, Sanayi-i Nefise, Hendese-i MOlkiye, KondOktbr Mekteb-i Alisi ve MOhendis Mekteb-i Alisi gibi okullarda yozlerce bgrenci yeti~tirmes i ; mimarllk, restorasyon ve TOrk mimarllk kuraml konulannda yazml~ oldugu yok saylda yazl ile mimarllk yazlnl konusunda da bir ilki olu~turmasl ve gonomozdeki TMMOB benzeri ilk meslek brgoto olan "Osmanll Mimar ve MOhendis Cemiyeti"ni kurmasl, nedenleriyle Seyici Kurul, Ulusal Mimarllk OdOlieri kapsamrnda ilk kez dozenlenen Anma Programl'nda rahmetli Mimar Kemalettin Bey'in, gecikmi~ bir vefa borcu olarak, bnomozdeki iki YII boyunca ye~itli yayrn ve etkinliklerle gondeme getirilmesine karar verdi." Resim 6. Ulusal Mimarllk Od Qlleri, Anma Program l: Mimar Kemalettin Bey, ( org.trl ulusa/sergil index.cfm?sayf a=a O-kemalettin) Bu gerekye iyinde slralanan maddelerin de brnekledigi gibi, gonomozon mimarllk sbyleminde bne ylkan "uluslararaslllkyagda~lik-modernl i k " arayi~lyla "ulusalllkyerellik-bbigeseicilik-baglamsalclllk" yakla~lmrnrn birlikteliginden dogan gerilim TOrkiye'de uzun zamandlr koltorel Oretimin hakim sbylemini olu~turmaktadlr. Bu gerilimin, gey Osmanll dbneminde ba~layan ve TOrkiye Cumhuriyeti'nin kurulmaslnrn ardrndan yirminci yozyllrn modernle~me sorecinde hesapla~maya devam edilen kimlik sorununun mimarllk alanrndaki yanslmasl olarak degerlendirilmesi momkondor. DolaYlslyla, uyguiamaci mimarlann ve tarihyi akademisyenlerin yakla~lmlanndan brnek vermeye yall~tlglm gibi, gonomozde Cumhuriyet dbnemi mimarllgrnrn yorumlanmasl ve tarihinin yazllmasrnda hakim olan sbylemin de, ikilemlerle klsltlanan bu kimlik tartl~malan Ozerinden ~ekillenmeyi sordordogo gbzlenebiliyor. Cumhuriyet dbnemi "en bnemli/en iyi yapllar ve mimarlar tarihi"nin, kimlik tartl~malannda olumlanan brnekler Ozerinden yazlldlgrnl sbyleyebiliriz. Hem sosyal bilim alanlannda - ama bzellikle tarih yazlmrnda - geli~en ele~tirel bakl~ aylsrnrn, hem de bzel olarak mimarllk Oretiminin genel geyer tanlmrnrn ele~tirisinden yararlanarak, mimann OstOn bir yaratici oldugu, mimari OrOnOn ise goylo toplumsal-koltorel ideolojileri temsil euigi varsaylmlan Ozerine kurulmu~ olan bu tor bir mimarllk tarihi yazlmrnrn slnlrlan, sorunlan ve dayandlgl sbylemler Ozerine do~oncelerimi payla~maya yall~tlm bu sunu~ta. "En bnemli / en iyi mimarlar"rn tasarladlgl "en bnemli / en iyi yapllar"rn kentlerimizdeki yaplli yevrenin olu~masrndaki rolonon geryekte yok klsltll oldugu hatlrlandlgrnda, Cumhuriyet dbnemi TOrkiye mimarllgrnln tarihini bu 17

20 c;;en;evede yazmanln eksiklerinin, ve daha kapsaylcl bir bakl ac;;lslnm gerekliliginin daha iyi anla llacagml du unuyorum. G.B: yok te ekkurler, ikinci konu maclmlz Meltem Gurel, ic;; Mimarlik alanmdan. 18

21 Gunumuzde iy mimarllk okullannm saylsl buyuk bir hlzla artmakta, 2006 YIII itabariyle Turkiye'de 24 ve Klbns Turk Cumhuriyeti'nde 4 universitede olmak uzere toplam 28 iy mimarllk bolumu bulunmakta, iy mimarllk bu kadar yaygm bir alan olmadan once ne gibi evrelerden geyti? Nasll bir kimlik arayl~1 iyindeydi? Burada, Turkiye'de iy mimarligin egitim ve meslek kurulu~lan aylsmdan tarihini klsaca irdeleyecegim. Bu baglamda erken Cumhuriyet doneminde dekoratorun kimligine ve dekorasyondan iy mimarllga nasll gelindigine klsaca deginecegim. DEKORASYONDAN i<; MiMARLlGA: TURKiYE'DE i<; MiMARLIGIN EGiTiM VE MESLEK KU RULU~LARI A<;ISINDAN TARiHi Meltem Gurel* Turkiye'de iy mimarllk egitiminin temelleri ilk olarak 1923 Yllmda Tezyinat (Susleme) Bolumu'nun Sanayi-i Nefise Mektebi'nde (eski Guzel Sanatlar Akademisi, ve bugunki adlyla Mimar Sinan Universitesi) kurulmaslyla atllml~tlr diyebiliriz. Sanayi-i Nefise Mektebi sanatyl ve sanat tarihyisi Osman Hamdi Bey tarafmdan 1882 Yllmda kurulmu~ ve 1883 Yllinda resim, heykel ve mimarllk egitimi vermek uzere sekiz ki~ilik bir ogretim kadrosu ve yirmibir ogrencisi ile ogrenime ba~laml~tlr. 9 Bolum 1927 Yllmda Namlk ismail'in Akademi'nin ba~ma getirilmesiyle yeniden yapllanml~tlr. Namlk ismail 1925 Yllmda Paris'de ziyaret ettigi, Dekoratif Sanatlar Sergisi'nden (Exposition Internationale des Arts Decoratifs et Industriels Modernes) yok etkilenmi~tir. 10 'MEL TEM GUREL Bilkenl Unlversilesi, GOzel Sanatlar Tasanm ve Mimarhk FakOltesi, Ogr. G6revlisi Kaslm 2005 tarihinde bakllml:?tlr. 10 Mustafa Cezar, "GOzel Sanatlar Akademisi'nden 100 Yllda Mimar Sinan Universitesi'ne," GOzel Sanatlar Egitiminde 100 y,1 (Istanbul: Mimar Sinan Universitesi YaYlnl, 1983),

22 Bu sergi dekoratif sanatlarlar a<;lslndan <;ok onemlidir. Sergiyi benzerlerinden aylran en onemli ozelligi i<; dekorasyonu en on plana <;Ikarmasldlr. Sergi oncelikle Art Deco stili uzerine yogunla~ml~lr. Zaten Art Deco deyimi serginin ba~ligl olan Arts Decoratifs'den allnml~tlr. Sergiye unlu mimar Le Corbusier de susleme sanatlanndan uzak farkll i<; mekan anlayi~1n1 sunmak amaclyla katllml~tlr. Art Deco stilinden <;ok farkll Modernist <;izgileriyle ve i<; donanlmlyla Le Corbusier'in (Pierre Jeanneret ile birlikte) tasarladlgl Pavilion de l'esprit Nouveau buyuk ilgi ve aynl zamanda reaksiyon toplaml~tlr.11 Bu klsa tarihi <;er<;eveyi <;izdikten sonra Sanayi-i Nefise Mektebi'ne donecek olursak, Namlk ismail'in ba~kanllglnda Dekoratif Sanatlar Bolumu'nde i<; mimarllgl da i<;ine alan yeni uzmanllk atelyeleri kuruldugunu goruruz. i<; mimarllk atelyesi 1929 Yllinda Tezyinat Bolumu'nde hoca olarak goreve ba~layan Avusturya'il Philip Ginther taraflndan kurulmu~tur. Ginther aynl zamanda bolum ba~kanllgl yapml~ ve Akademi'nin Mimarllk Fakultesi'nde egitim goren mimarllk ogrencilerine de i<; mimarllk dersleri vermi~tir. Akademinin "0 yle ki Pavilion Auguste Perret ba~kanltglndaki uluslararasl juri taraflndan begeni g6rmesine kar~ln, jori ba~kanln deyi~iyle "ic;inde mimari olmadlgi" gerekc;esiyle MOle laik g6rolmemi~tir. Aynl yll Le Corbusier soslo bir dekoratif sanat an l ayi~lnl ~iddetle klnadlgl kitabl Cart decoratif d'aujourd'hulde bu konuya deginir. Baklnlz, Le Corbusier, The Decorative Art of Today (Cambridge, MA: MIT Press, 1987) tarihli yonetmeligine gore Dahili Tezyinat Atelyesi, bugunki i<; mimarllk stodyosunun ilk formudur.12 Bu stodyonun i<;erigi zaman i<;erisinde ve ogretim uyesi profiline gore degi~kenlik gostermekle bereber arallglna baktlglmlzda genel olarak mobilya tasanml ve yerle~imi aglrllkllydl diyebiliriz. Bu stodyoya ilaveten ogrenciler desen <;all~malannln ve yorulamalann yaplldlgl genel bir sanat egitimi ve <;izim dersleri allrlardl Yllinda <;Ikanlan 2547 sayl1i Yuksek Egitim Kanunundan once bu program Endustri Sanatlan Fakultesi'nde yer almaktaydl. 13 Daha sonra Mimarllk Fakultesi'ne ta~lndl. Turkiye'deki ikinci i<; mimarllk programl yine Istanbul'da 1957 Yllinda Turk-Alman i~birligiyle kurulan Devlet Tatbiki Guzel Sanatlar Okulu'nda ba~laml~tlr. Bugunku adlyla Marmara Universitesi Guzel Sanatlar FakUltesi, istanbul Teknik Universitesi Mimarllk Fakultesi profesorlerinden Sabri Oran ve Stuttgart Guzel Sanatlar Akademisi profesorlerinden Rudolf Schnek'in kurucu uyelikleriyle egitiminde Bauhaus modelini esas alml~tlr. 1 4 Bauhaus pedagojisi resim, heykel ve el sanatlan gibi uygulamall sanat kollannl bir buton olarak birle~tirmeyi ama<;laml~tlr. i<; mimarllk bolumu ilk mezunlannl Yllinda vermi~tir. isminin de ongordugu gibi bu okul egitiminde uygulamayi on plana alml~tlr. 12 Cezar, Cezar, Nisan 2006 tarihinde bakllml~tlr. 20

23 Bu erken donemde Franslz ekohjno benemsemi Akademi mezunu olan i9 mimarlarla (ya da 0 gonlerde tabir edildigi gibi dekoratorlerle) Alman Bauhaus modelini esas alan Tatbiki GOzel Sanatlar Okulu mezunlan arasmda fikir aynllklan goroior. Akademili bir i9 mimann deyimiyle bazl Akademililer kendilerini Tatbikililerden daha OstOn bulduklan i9in diger meslekta lanna 90k yakla mazlar. Tabii bu degerlendirme i9 mimarlann odayi kurmaya 9abaladlklan 1970'11 lliarda bir slkmtl olarak kendini gosterir. 1 Meslek olabilmenin ve profosyonelle menin gereklerinden birinin orgotle me oldugu do Oncesiyle i9 mimarlar bir oda kurma 9abasma girerler. TOrkiye'de Mimarlar Odasl'nm kuruldugu 1954 Yllmda i9 mimarlar da Istanbul'da bir dernek kurarak odala ma faaliyetlerinin temellerini atarlar. Daha geni tarihsel bir gergeveden baktlglmlzda, bu orgotle me etkinliklerinin 1950'li Yillara rastlamasmm tesadofi olmadlgml soyleyebiliriz. Bilindigi gibi 1950'1i Yillar ikinci DOnya Sava 1 sonrasmda demokratikle me ve Amerikan etkisinin yogun olarak hissedildigi bir donemdir. Demokratik Parti yonetimiyle ate lenen liberal ortamda erken Cumhuriyet doneminin devlet9ilik politikalan nm gev etilerek, ozel sektoron geli imi hedeflenir. Bunun sonucu olarak kamu projelerinin yanl slra ozel sektor de mimarlar ve 0 donemde saydan 90k az olan i9 mimarlar i9in yeni i imkanlan saglar. 15 K. adlr $engul, 31 Ocak 2006 tari hli g6ru~ me. 1950'lerin bu sosyopolitik ortammda Dahili Mimarlar Dernegi'ni olu turarak varllklannl hissettirmeye ba layan i9 mimarlar, boyok 9abalar sonucu 1976 Yllmda i9 Mimarlar Odasl'nl kurarlar. ilk kuruculann anlattlgma gore oda boyok ozverilerle ve yokluklar igerisinde kurulmu tur. Yedi ki ilik bir i9 mimar grubu bo zamanlannda ve ozellikle Cumartesi gonleri Ankara'da pastanelerde toplanarak hi9 mali karenagl olmayan bir odanm temelini atarlar. 6 Ama9 TOrk MOhendis ve Mimar Odalan Birligi (TMMOB) bonyesinde i9 mimarllgl bir uzmanhk alanl olarak resmile tirmektir. Bu arada mimarlar cephesinden boyok bir muhalefet soz konusudur. Bazl mimarlar, i9 Mimarlar Odasl'nm ku rulmasma mani olmak isterken, Ankara'da bir mobilya galerisinin sahibi olan mimar Sel9uk Milar bu giri ime destek olur.17 Odanm "i9 Mimarlar Odasl" adlyla kurulmasl mimar-i9 mimar 9atl masl a91smdan baklldlgmda onemlidir. i9 mimarhk tabiri 1976 YIII oncesinde de kullanllmakla birlikte odanm kurulmaslyla dekorator kimligi resmen terk edilmi ve i9 mimar kimligi benimsenmi tir. Dildeki bu incelik meslegin me rula tlnlmasl a91smdan 90k onemli goroior. <;OnkO dekorator kimligi 1920 ve 1930'lu Yiliann modern mimari soyleminin katkllanyla da boyok nispette mekanl sadece sosleyen, bezeyen ki i olarak algllamaktadlr. Akademi profesorlerinden ve Dahili i9 Mimarlar Dernegi'nin kurulmasma emegi ge9mi Prof. Sadun 16 Bu kuruculardan Ferudun Helvacloglu ve Kadri ~engul ' le g6ru~u l mu~tur. Kadir $engul g6ru~mesi. 21

24 Ersin'in degi iyle "dekoratorluk mesleki bir unvan degildir.,,1 8 Buna kar m i<; mimar, tasanm, yapl sistemleri, donati, dokumantasyon ve malzeme gibi konularda egitim alarak donanlm kazanml meslek insanl olarak tanlmlanml tlr. Dildeki bu incelik kanaliyla dekoratorun kimligindeki degi im surecini Amerika Birle ik Devletleri ve ingiltere gibi ingilizce konu an ulkelerde de takip edebiliriz. Bu ulkeleri, i<; mimarligm baglmslz bir meslek olarak ilk ortaya <;Iktlgl, en yaygm olarak benimsendigi ve kurumsalla manm en yogun olarak izlendigi ulkelerin ba mda saymak mumkun. ABD ve ingiltere'de dekorasyonun ayn bir meslek olarak ilk orgutlenmesi 19. yuzyllin sonlanna rastlar. $oyle klsaca ozetleyecek olursak: ABD'de New York Dekoratif Sanatlar Toplulugu ilk olarak 1877 Yllinda Candace Wheeler tarafmdan kurulmu tur Yllinda olu turulan Kadln Dekoratorler Klubu Amerikadaki ilk profesyonel i<; dekorasyon organizasyonudur. Bu organizasyon yine New York'da erkek dekoratorlerin kurmu oldugu i<; Dekoratorler Toplulugu ile birle erek 1931 Yllinda Amerikan Dekoratorler EnstiWsu'nu (American Institute of Decorators, AID) meydana getirmi tir Yllinda orgut i<;erisinde bazl dekoratorler kendilerini "tastemaker" diye tabir edilen egitim almaml ama zevk sahibi oldugu du unulen diger dekoratorlerden aylrmak isteyince fikir <;atl masl <;Ikml ve bu grup yollannl 18 Sadun Ersin, 5 MaYls 2006 tarihli goru me. aylrarak Ulusal i<; Tasanmcllan Toplulugu'nu (American Institute of Interior Designers, AIID) kurmu tur. Amerika'da dekorasyon terimi bu noktada resmi olarak terk edilmi ve tasanm terimine donu mu Wr Yllmda aynlan bu gruplar birle erek bugunki Amerikan i<; Mekan Tasanmcllan Toplulugu'nu (American Society of Interior Designers, ASID) kurmu lardlr. ingiltere'de ise 1889 Yllinda ba tagelen zanaat<;llar taraflndan kurulan Britanya Dekoratorler EnstitUsu (The Incorporated Institute of British Decorators) ismine 1953 Yllinda i<; tasanmci sozcugunu ekler Yllmda dekorator kelimesi tamamiyle atllarak, organizasyonun ismi Britanya i<; Mekan Tasanmcllan (British Institute of Interior Design, BIID) olarak degi tirilir. 19 Avrupa'da ise meslek i<;in onemli bir kurulu olan Uluslararasl i<; Mimarlar Konfederasyonu (The International Federation of Interior Architects/Designers, IFI) 1963 yilmda Danimarka'da 0Iu turulmu tur. 20 Bu tarihi <;er<;eveden baklldlgmda, Turkiye'de 1954 Yllmda Dahili Mimarlar Dernegi'nin olu turulmasl, 1976 Yllmda i<; Mimarlar Odasl'nm kurulmasl ve dekorasyon teriminin tarihe blrakllmasl Amerika ve ingiltere gibi i<; mimarligm bir uzmanlik alanl olarak daha erken 19 ingiltere'deki geli meler i" in, baklnlz, Anne Massey, Interior Design of the 2d h Century (London: Thames and Hudson, 1990), Nisan 2006 tarihinde bakllml tlr. 22

25 tarihlerde ortaya C;lktlgl ve yaylldiqi ulkelerle paralellik gosterir. Bu baglamda, aslmda Turkiye'de ic; mimarllk mesleki ac;ldan oldukc;a erken bir tarihte c;agda~ kimligine burunmu~tlir. Turkiye'de ic; mimarlann orgutlenmeleri ve bu surec;te mimarlarla aralannda ya~anan slkmtllar vine Amerika ve ingiltere'deki olu~umlarla paralellik gosterir. Bugun mimarlar odaslyla ic; mimarlar odasl arasmda ya~anan kimlik ve mesleki sorumluluk alanmm tanlmlanmaslyla ilgili sorunlar c;ok benzer bir ~ekilde Amerikan Mimarlar EnstLitLisu (AlA) ve Amerikan ic; Mimarlar Toplulugunu (ASID) arasmda da ya~anmaktadlr. Ben bu konuya c;ok da fazla girmeden konu~mamm geri kalan klsmmda erken Cumhuriyet doneminde kimlik konusunu biraz irdelemek istiyorum. Aslmda Turkiye'de ic; mimarllk terimi dekorasyon terimiyle nereseyse e~ zamanll ve e~ anlamll olarak kullan l lagelmi~tir. Erken Cumhuriyet doneminde ic; mimarllgm dahili mimarllk dive an lldlgml ve dekoratorlukle aym anlama geldigini Mimar dergisinin MaYls 1932 saylsmda basllan "Dahili Mimari" adll bir makalede gorebiliriz. MimarTurkiye Cumhuriyeti'nde basllan ilk mimarllk dergisidir ve 1933 Yllinda Arkitekt olarak adml deg i ~t i rmi~tir. "Dahili Mimari" ba~likll makalenin amaci Dekoratif Sanatlar Bolumu mezunlanndan dekorator Nizami Bey'in eskizleri e~lig i nde bu meslegi mimarlara ve diger ilgililere yeni bir uzmanllk alan I olarak takdim etmektir. M~kale dekorator dive tabir ettigi dahili mlman ~oyle tanlmlar: Bugun binalarm dahili tezyin ve tefri i ba 11 ba ma bir san'at halini alml tlr. Biz de gun ge9tikge, ihtiya9 hissetmeye ba ladlglmlz bu ube hakkmda ihtisas sahibi olan arkada lanmlzln 90galmasml ve kendilerine memleketimizde bir i sahasl izhar edilmesini arzu eder ve arkadai'anmlza muvaffakiyet temenni ederiz. 1 Dekorator Nizami Bey Akademi'deki egitimini tamamladlktan sonra Akademi tarafmdan dort seneligine Paris'deki Ecole des Arts Appliques'e gonderilmi~tir. Nizami Bey'in Le Corbusier, Bauhaus ve Art Deco kan~lml eskizleri en son Franslz trenlerini yansltlr. Bu trendlere ic; mimarlar tarafmdan tasarlanan donemin film dekorlannda da rastlanlr. Ornek olarak Istanbul Sokaklan ve Kanm Beni Aldatlrsa adll film dekorlannl verebiliriz.22 Bu dekorlar Akademi'nin Dekoratif Sanatlar Bolumu'nde seramik atolyesi ogretmeni olan dekorator Vedat Omer Ar taraflndan tasarlanml~tlr. Donemde sayllan daha c;ok az olan ic; mimarlarlar ic;in film dekoru yapmak onemli bir ugra~ldlr. Akademi'deki egitimde de bu konu uzerinde durulmu~tur. Mimar Abidin Morta~ 1932 yllmda vine Mimar dergisinde yaymlanan "Film ve Dekor" adll yazlsmda bu dekorlann halkl dogru sec;imlere yonlendirme ac;lsmdan c;ok onemli oldugunu belirtmi~t i r. 23 Bu degerlendirme 1930'lu Yillarda ic; mimann 21 "Dahili Mimari," MimarS (1932): "Yeni Film Dekorlan," Mimar 9 (1932): Mimar Abidin (Abidin Morta~), "Film ve Dekor," Mimar 2 (1932): Mimar Abidin,