ÜNİTE 3 CÜMLENİN ÖGELERİ. Türk Dili Okt. Kürşad KARA İÇİNDEKİLER HEDEFLER

Transkript

1 CÜMLENİN ÖGELERİ İÇİNDEKİLER Cümle Nedir Cümlenin Unsurları Özne Nesne Tümleç a. Dolaylı Tümleç b. Zarf Tümleci Yüklem Cümle Dışı Ögeler BAYBURT ÜNİVERSİTESİ UZAKTAN EĞİTİM MERKEZİ HEDEFLER Türk Dili Okt. Kürşad KARA Bu ünitede amaçlanan kazımlar; Cümleyi tanıma Cümle ögelerini kavrama Doğru bir şekilde cümle ögelerini ayırabilme ÜNİTE 3

2 CÜMLE Cümle; bir duyguyu, bir düşünceyi, bir hayali, bir olayı, bir isteği, bir hükmü tam olarak bildiren kelime veya kelime topluluğuna denir. Cümlenin yapısında bir veya birden çok kelime bulunabilir. Cümledeki kelime sayısı anlatımı yapılacak duygu ve düşüncenin kapsamına bağlıdır. Bir cümlenin varlığı için ilk, temel ve yeterli şart, bir çekimli fiilin olması veya ek fiil almış ve hüküm bildiren bir sözcüğün bulunmasıdır. Cümleler gücünü kelimelerden alır. 1. Cümlenin Öğeleri Gördüm. Hava güzeldir Bu uğursuz derede düşmanlar Himmet çocuğu yakalamışlar. Boz keçi ve koyun sürüsü çocukların önünde ilerliyordu. Öge, cümleyi meydana getiren tek veya çok kelimelik parçadır. Öge kavramının kapsamında kendi içinde bütünlük ifadesi vardır. Öge bir birimdir, bir ünitedir. Ünite kelimesi burada cümleyi meydana getiren ve kendi içinde bir bütün oluşturmuş parça anlamındadır. Cümleyi meydana getiren geler şunlardır: 1. Yüklem 2. Özne 3. Nesne 4. Tümleç (Dolaylı Tümleç, Zarf Tümleci) Bu ögelerden özne ve yüklem temel ögeler; nesne ve tümleç de yardımcı ögeler dir. Türkçe cümle yapısının genel özelliği hüküm bildiren ögenin sonda yer almasıdır. Hükmü bildiren öge de yüklemdir. Bu durumda Türkçede yüklem sonda yer alır. Diğer yardımcı ve açıklayıcı ögeler onu yer, zaman, tarz bakımından tamamlar Yüklem Cümlede hükmü üzerinde taşıyan kelime veya kelime grubudur. Yüklem cümlenin omurgasıdır; diğer ögeler hükmün niteliklerini açıklayan, hükmün oluşmasını etkileyen parçalardır. Bir kelime grubunun cümle özelliği taşıyabilmesi yüklemin varlığına bağlıdır. Çekimli fiiller aldığı kip ekleriyle eylemin zamanını; aldığı şahıs ekleriyle de eylemin kim tarafından yapıldığını gösterir. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 2

3 Ben öğretmenim. Hayatta karşılaşacağımız acılara dayanabilmeliyiz. Bizim Ali / nazlı bir şehir çocuğu idi. Başarı çalışmanın bedelidir. Hava kirliliği modern zamanların en önemli problemidir. Günlük yazmaya yedi yaşımda başladım. Özellikleri: a) Yüklem, genellikle sonda bulunur. Ancak anlatımı güçlendirmek, okuyucunun dikkatini farklı bir yöne çekmek ya da şiirsel anlatıma ahenk katmak için yüklem cümlenin farklı yerlerinde bulunabilir. Düşmez bir damla yağmur, kavrulur toprak. Köpek durmadan yiyordu, insanlarla paylaştığı ekmekleri. b) Bir söz dizisi içindeki yüklem sayısı, cümle sayısını gösterir. Kaç tane yüklem var ise o söz dizimin de o kadar cümle vardır. Yalnız başıma bir köşeye ilişirdim, kımıldamazdım, susardım, beklerdim, korkudan büzülürdüm, rengimin uçtuğunu hissderdim. (6 cümle) c) Bazı cümlelerde yüklem, kelime veya kelime grubu olarak yer almaz. Bu cümlelere kesik cümle (Eksiltili Cümle) denir. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 3

4 Bir kişinin yalnız çıkarını arayarak yaşamasını bu toplum... Dilimizi iyice bilmeyen, başka dil öğretmedikleri için Avrupalıların, Amerikalıların yazdıklarını da okuyamayan birtakım gençler... d) İsim veya fiil türünden kelime ve kelime grupları cümlenin yüklemi olabilir. Şu kanı bende günden güne güçleniyor. (Yüklem fiil) Fransızca gazetelerde okuduğuma göre, Cumhurbaşkanlığı adayları arasında bir de Monsieur Cornu varmış. (Yüklem isim) 1.2. Özne Özne, yüklemin bildirdiği işi, eylemi, durumu bildiren ya da yapan ögedir. Yüklemden sonra cümlenin ikinci temel ögesidir. Yükleme sorulacak Kim? ve Ne? sorularının cevabıdır. Burada unutulmaması gereken husus şudur: Yükleme sorulacak ilk Ne? sorusu özneyi verir. İkinci Ne? sorusu ise nesneyi verir. Özellikleri: a) Bir cümlede birden fazla özne bulunabilir. b) Özne bazen açıklayıcısı ile cümlede yer alabilir. İki virgül arasında gösterilir. Özneye dâhil edilir. Otomobiller, atlar, arabalar coşkun bir sel uğultusu ile geçiyorlardı. Savaşı kaybedenler ve savaşı kazananlar acılara birlikte üzülüyordu. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 4

5 Annem, o vefalı kadın, bir an için beni bu zor hayat şartlarında yalnız bırakmadı. İstanbul, muhteşem tarihi şehir, köylerden yapılan göçlerle istila ediliyordu. c) Bazı cümlelerde özne gizli özne durumundadır. Fiilin aldığı şahıs ekleri ile cümlenin öznesi bulunur. Fakat cümleyi oluşturan ögelerin toplam sayısına eklenmez. Biliyorum birtakım insanların gönlünden geçenleri. (Özne: Ben) Dilimizi yoksullaştırıyormuşuz. (Özne: Biz) d) Arka arkaya sıralanmış cümlelerde özne ortak olabilir. Öğrenciler, zor şartlar altında eğitimlerini sürdürüyorlardı, hedeflerine ulaşmak için kararlıydılar Nesne Yüklemin yaptığı işten etkilenen öğedir. Cümlede yüklem görevini üstlenen fiiller nesne alıp almama bakımından özellik taşırlar. Yüklemi geçişli fiil olan cümleler nesne alır. İstisnalar dışında isim cümleleri nesne almaz. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 5

6 Bir gün trenle İstanbul'a gelirken arkadaşımı gördüm. Ne kadar saçma olursa olsun bir söz oyunundan bir roman konusu çıkarabilirsin. Özellikleri: a) Nesne fiile eksiz veya isim yükleme hali (-i hali) ile bağlanır. Ayaküstü bir konuşma yapsa. Ayaküstü meydanda konuşmayı dinledim. b) Yükleme hal eki almayan ( -i hali) nesneler belirtisiz nesne, yükleme hali eki alan nesneler belirtili nesnedir. Sen bu işi üç gün içinde bitirmelisin. (Belirtili Nesne) Yol arkadaşımla üç saat boyunca hiçbir şey konuşmadım. (Belirtili Nesne) c) Bir cümle içinde birden fazla nesne olabilir. Ancak bu nesneler belirtili veya belirtisiz olarak aynı türden olmalıdır. Bütün acılara rağmen hayatı, yaşamayı sevmelisin. (Belirtili Nesne) Sokakta birkaç satıcı, birkaç dilenci gördüm. (Belirtisiz Nesne) Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 6

7 d) Sıralı cümlelerde nesneler ortak olabilir. Bizler derste Orhan Veli'nin şiirlerini okuduk ve tahlil ettik. (Neyi tahlil ettik? Orhan Veli'nin şiirlerini) e) Cümle tahlillerinde yükleme sorulacak ne, neyi, kimi soruları nesneyi bulmaya yardım eder Tümleç Dolaylı Tümleç Dün gece ailemle birlikte akrabalarımızı ziyaret ettik. (Kimi ziyaret ettik? (Belirtili nesne.) Çocukluğumun geçtiği yerleri hatırlamak istemem. (Neyi hatırlamak istemezsin?) Kitap fuarından elim boş dönmeyerek yine birçok kitap aldım? (Ne aldın?) Yönelme (-e/-a), bulunma (-de/-da) ve uzaklaşma (-den/-dan) hal eklerinden birini almış olan isim ögeleri cümlede dolaylı tümleç olarak işlev görür. Kaynak dergisinin son sayısına bir yazı gönderdim. Roman çevirisinde birçok sıkıntı göze çarpıyordu. Bu sıralardan nice öğrenciler gelip geçmiştir. Özellikler: a) Cümle tahlillerinde yükleme sorulan kime, kimde, kimden, neye, nede, nereye, nerede, nereden soruları bu öğeyi buldurur. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 7

8 b) Art arda sıralanan bazı cümlelerde dolaylı tümleçler ortak olabilir. Bu ağaç, bin yıl boyunca bu topraklarda büyümüş, dal budak salmış ve meyvelerini köylüye sunmuştur. Arkadaşıma sorularım olacak. (Kime?) Ahmet'te bir yıldır alamadığım kitabım var. (Kimde?) Başkandan sizlere selam getirdim. (Kimden?) Üniversiteye otobüsle gidilmiyor. (Nereye?) Hastahanede son nöbetimi tuttum. (Nerede?) Hayallerimizi mucizenin sevincine bırakıyoruz. (Neye?) Yayladan kötü haber geldi ve kadınlar ağıt yakmaya başladı. (Nereden?) c) Dolaylı tümleçler cümlede açıklayıcısı ile birlikte bulunabilir. Yıllardır yapılan uzay çalışmalarına rağmen Mars'ta, kırmızı gezegende, hayat beliritilerine rastlanılmadı. d) Bir cümlede birden fazla dolaylı tümlece rastlanabilir fakat her bir dolaylı tümleç için farklı soru sorulursa bu dolaylı tümleçler ayrı ayrı değerlendirilir. Bu yollarda geçerdiğim zamanı yolculara sorma, soracaksan yol kenarındaki ağaçlara sor, onlardan al haberi. (Kime?/Nerede?/ Kimden?) Zarf Tümleci Cümlede herhangi bir çekim eki almadan yüklemi zaman, durum, miktar, yön, vasıta gibi çeşitli açılardan tamlayan ögelere denir. Özellikleri: a) Cümle tahlillerinde yükleme sorulan nasıl, ne zaman, ne ile, niçin, ne kadar, nereye gibi sorularla bu öge bulunur. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 8

9 Maç sonucunu heyecan içinde bekliyorduk. (Nasıl?) Geçen yıl sana ulaşabilmek için çok çaba sarf ettim. (Ne zaman?) Çocuğunun okuldaki başarısı için çok ilgileniyor. (Ne kadar?) Babam aceleyle dışarı çıktı. (Nereye?) Doğdum şehre yıllar sonra uçak ile gittim. (Neyle?) b) Art arda sıralanan cümlelerde zarf ortak olarak olabilir. Sevdiğime kavuşunca bütün dertlerim sona erer, (sevdiğime kavuşunca) hasretlik biter. Ders çalışırken bütün aksilikler üst üste gelir, (ders çelışırken) neşem kaybolurdu Cümle Dışı Ögeler Cümlede yer alan, anlama açıklık kazandıran fakat herhangi bir ögenin görevini yüklenmeyen söz veya söz gruplarıdır. Bu ögeler pekiştirme işlevi yaparak anlatıma akıcılık kazandırırlar. Özellikler: a) Ünlemler, ünlem grupları, hitaplar, bağlama edatları cümle dışı ögelerdir. Maşallah son çalışmasıyla eleştirmenlerden tam not almış.(ünlem) Varsın sonunda bizzat meydana getirdiğimiz bu eser bizi inkar etsin. (Bağlama edatı) Bilindiği gibi ilk şiirler asırlarca hatta çağlarca musiki aletlerinden çıkan seslerle birlikte söylenmiştir. (Bağlama edatı) b) Açıklama cümleleri ve ara sözler cümle dışı ögelerdir. Ara cümleler ve ara sözler iki virgül arasında yer alır Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 9

10 Eski duvarlar, dikkat ettiniz mi, hep birbirine benzer. Cihan yıkılsa, emin ol, bu cephe sarsılmaz. Bu ezanlar ki şahadetlerin dinin temeli/ Ebedi yurdumun üstünde inlemeli. Bireysel Etkinlik Aşağıdaki cümleleri ders notlarından faydalanarak ögelerine ayırınız: Bir şiirin güzelliği görecelidir. Ölçüsüz, uyaksız şiirlerin yeni başladığı günlerde o aydınımız gibi söyleyenler çoktu. Sadece eğlenmek için yapılan söz oyunlarını severim. Bugün sıkıntıya katlanamayan yarın da katlanamaz. Hüseyin çavuş kucağında bir tutam çalı çırpı ile içeriye girdi. Topkapı Sarayı'nda bir gün geçiren insan, bu sözün kuvvetini derinden derine duyar. ÖZET Cümle dile özgü kurallara göre,küçük dil ögelerinden meydana gelen, kendi içinde içerik, dil bilgisel yapı ve vurgu açısından görece bir bütünlük gösteren dil birliğidir, diyebiliriz. Cümlenin uzunluğu bakımından bir sınırlama getirilemez; tek bir kelimeden ibaret olabileceği gibi sonsuz sayıda kelimeden de meydana gelebilir. Türkçede en küçük cümle bir yüklemden oluşur. Cümleler yapılarına göre, anlamlarına göre ve yüklemlerine göre sınıflara ayrılır. Türkçede bir cümle en az bir yüklemden oluşur. Yüklem şahıs eki, zaman eki alarak cümlenin diğer unsurlarını oluşturabilir. Cümle ögeleri temel cümle öğeleri ve yardımcı ögeler olmak üzere ikiye ayrılır. Cümlenin temel ögeleri özne ve yüklemdir. Yardımcı ögeler ise nesne ve tümleçtir. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 10

11 DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdaki cümlelerden hangisinde özne, açıklayıcısıyla verilmiştir? a) Atalarımız, geçmişteki hayatımızı düzenleyenler, sevme sanatını gerçekten uygularlardı. b) Dirse Han Oğlu Boğaç Han hikâyesinde "ana sevgisi" çok içten ifade edilmiştir. c) Şu günlerde tanık olduğum, sevgi alışverişinin çok çarpıcı bir örneğini anlatmak istiyorum. d) Sevgi olmasa insanlık, bir gün bile yaşayamazdı. e) Oğlum, çok sonra fark ettim, her hareketimi taklit ediyordu. 2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde özne bir sözcük öbeğidir? a) Ezgiler, sözler insanoğlunun çektiğini anlatmak için bir araçtır ozanın elinde. b) Şiire yüklediğin görevde ya da ondan beklentinde bütün boyutlarıyla beliriyor yanılgın. c) Türü ne olursa olsun her yazınsal ürün, dilsel bir metindir her şeyden önce. d) Eğer söz oyunları bir şiiri değerli kılarsa o zaman divan şiirini neden yeriyoruz? e) Yazdıklarımın bir sorunu, insanlarımızın özlemlerini yansıtmasını istiyorum. 3. (I) Sultanahmet'te sabah vakti, İstanbul un o en güzel parkı önündeki kaldırımlarda, öbek öbek yabancı gruplar gözünüze çarpar. (II) Görüntüleri, hal ve tavırları arka plandaki mimari şaheserleri hiç gölgelemez. (III) Uyumlu kalabalıklardır onlar. (IV) Tavırlar, yürüyüşler, davranışlar ölçülüdür. (V) Kimseyle takışıp kavga etmezler. Numaralanmış cümlelerden hangi ikisi sadece özne ve yüklemden oluşmuştur? a) a) I ile II b) II ile III c) III ile IV d) IV ile V e) II ile V ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 11

12 4. Aşağıdaki cümlelerden hangisi zarf tümleci, özne, zarf tümleci, nesne ve yüklemden oluşmuştur? a) Her yaz güller için bir şeyler karalamak isterim. b) Gül, dünyaya sunulmuş güzelliklerin en başındadır. c) Ben, baharı, yazı gülle anıyorum. d) Gülleri isim isim, renk renk, koku koku tanımaktan hoşnutum. e) Bir gül bahçesine girdiğimde güller biçim biçim beni çağırıyor yüzyılın denemeleriyle ünlü İngiliz düşünürü Bacon, hükümdarlara layık bir bahçenin nasıl olması gerektiğini anlatırken, bulunduğunuz yerde ne yetişiyorsa ona göre bahçenizde sonsuz bir bahar olsun, diyor. Bu cümlenin öğeleri aşağıdakilerin hangisinde sırasıyla verilmiştir? a) Özne-zarf tümleci-dolaylı tümleç-yüklem b) Zarf tümleci-özne-zarf tümleci-yüklem c) Nesne-zarf tümleci-dolaylı tümleç-yüklem d) Özne-zarf tümleci-nesne-yüklem e) Özne-nesne-zarf tümleci-yüklem 6. I. Dağların doruklarından aşan bakışlar kör maviliklerde kayboldu. II. Nereden gelip nereye gittiği sorulunca endişesi arttı. III. Çocuğun gözleri kızıllaşan akşam ufkuna daldı. IV. Unuttuğunu sandığı derdi yeniden depreşti. Numaralanmış cümlelerden hangileri öğeleri ve öğelerinin dizilişi yönünden özdeştir? a) I ile II b) I ile III c) II ile IV d) II ile III e) I ile IV ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 12

13 7. Çocuk, ev ile toprak arasında büyüdükçe kendi varlığını daha kolay fark eder. Aşağıdaki cümlelerden hangisi öğeleri ve öğelerinin dizilişi yönünden bu cümleyle özdeştir? a) Şimdiki zaman çocuklarını geçmiş zamanın çocuklarıyla mukayese etmek mümkün değildir. b) Geçmiş zamanın çocukları tabiatla uyum içinde büyüyordu. c) Çocukla tabiat arasındaki ilişki son zamanlarda dengesini tamamen kaybetti. d) Çocuk topraktan evler yaparak toprağa biçim vermeyi öğrenir. e) Toprağın çocukların ilkbaharı olduğu çocuğa öğretilemez. 8. Divan şairleri, kimi zaman... Yukarıdaki cümle aşağıdakilerden hangisiyle tamamlanırsa öge dizilişi özne, zarf tümleci, zarf tümleci, dolaylı tümleç, nesne, zarf tümleci, yüklem şeklinde olur? a) devlet büyüklerine medhiyeler yazarlardı. b) kendilerini övmeden yapamazlar. c) günlük hayattan manzaraları da dile getirirler. d) ağır, kimi zaman sade bir dil kullanırlar. e) büyükleri medhetmek için kasidelerinde baharı zemin olarak kullanırlardı. 9. Aşağıdakilerin hangisinde soru, nesneyi buldurmaya yöneliktir? a) Beni arayan sen miydin? b) Buraya ne zaman geleceksiniz? c) Nerede kaybettin saatini? d) İşlerini niçin zamanında yapmıyorsun? e) Bu saatte benden ne istiyorsunuz? ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 13

14 10. Aşağıdaki cümlelerden hangisi sırasıyla "özne, dolaylı tümleç, zarf tümleci ve yüklem"den oluşmuştur? a) Şiirler, hayatımıza bizim duygularımız, kaderimiz, hasretimiz gibi yerleşiverir. b) Düşünmek için sorumluluk, bilgi, istek, yetenek ve eğitim gereklidir. c) Birçok yaşamsal konuda geç kalışımız düşünmeye geç başlayışımızdan kaynaklanıyor. d) Çevreyi korumanın ne olduğunu yeni yeni anlamaya ve anlatmaya başladık. e) Çevre Bakanlığı, kayıplarımız telafi edilemeyecek şekilde büyüdükten sonra kuruldu. CEVAPLAR A C C E D B C E E A Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 14

15 KAYNAKLAR ATAÇ, Nurullah (1998). Günce 1 ( ). İstanbul: Can Yayınları. DEMİR, Nurettin & YILMAZ, Emine (2010). Türk Dili El Kitabı. Ankara: Grafiker yayınları. GÜLENSOY, Tuncer (1995). Türkçe El Kitabı. Kayseri: Bizim Gençlik Yayınları. GÖKER, Osman (2001). Uygulamalı Türkçe Bilgileri III. Ankara: Milli Eğitim Yayınları. KARAHAN, Leyla (2014). Türkçede Söz Dizimi. Ankara Akçağ Yayınları. Bayburt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Merkezi 15