Editörler Doç..Dr.Osman Yılmaz&Yrd.Doç.Dr.Esin Özcan GENEL COĞRAFYA

Transkript

1 Editörler Doç..Dr.Osman Yılmaz&Yrd.Doç.Dr.Esin Özcan GENEL COĞRAFYA Yazarlar Doç.Dr.Asım Çoban Doç.Dr.Ali Meydan Doç.Dr.Nevzat Gümüş Doç.Dr.Osman Yılmaz Yrd.Doç.Dr.Ali İlhan Yrd.Doç.Dr.Bekir Necati Altın Yrd.Doç.Dr.Esin Özcan Yrd.Doç.Dr.İsmail Taslı Yrd.Doç.Dr.Muhammet Kaçmaz Yrd.Doç.Dr.Selahi Coşkun Yrd.Doç.Dr.Sibel Işık Mercan Yrd.Doç.Dr.Yurdal Dikmenli Dr. Ayşe Akkurt Fatih Adıgüzel Neslihan Dal

2 Editörler Prof.Dr.Osman Yılmaz /Yrd.Doç.Dr.Esin Özcan Genel Coğrafya ISBN: Kitapta yer alan bölümlerin sorumluluğu yazarlarına aittir 1.Baskı 2017 Bu kitabın basım,yayın ve satış hakları Lisans Yayıncılığa aittir.anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik,elektronik veya başka yöntemlerle çoğaltılamaz basılamaz ve dağıtılamaz. Lord Matbaası Lisans Yayıncılık Tahtakale Mah. Hicret Sokak No:8/A Avcılar-İSTANBUL e-posta : lisans@lisansyayincilik.com.tr

3 ÖNSÖZ Sosyal bilimlerin her alanında insan, mekanı ile birlikte ele alınmaya başlamıştır. Bu sebeple coğrafya eğitimi, sürekli bir değişim içinde olan yeryüzündeki olayları algılayabilme, pratik çözümler üretme, çevresel farkındalık bilincini yerleştirme ve bunu gelecek nesillere aktarma amacı taşır. Tarih ve kültür bir coğrafi mekan üzerinde kurulur ve gelişir. Tarihsel süreç içerisinde toplumların ilerleyebilmesi ancak bulundukları mekanı iyi tanımaları ve kaynaklarını faydalı biçimde kullanmaları ile gerçekleşir. Ülkemizin çeşitli üniversitelerinde görev yapan, alanında uzman akademisyenler tarafından Sınıf Öğretmenliği anabilim dalında okutulmak üzere hazırlanan bu kitap, coğrafya biliminin tanımı, ilkeleri, kapsam ve gelişimi ile başlayan, insan ve doğa arasındaki ilişkiyi ön planda tutarak fen bilimleri ile sosyal bilimler arasında bir köprü olduğu bilincini öğrencilere kazandırılmasını hedefleyen ve devamında coğrafyanın konularının ayrı ayrı ele alındığı on dört bölümden oluşturulmuş bir çalışmadır. Genel Coğrafya kitabının hazırlanması aşamasında öğrencilere faydalı olacak şekilde genel bilgileri kazanmaları amaçlanmış, bu nedenle teknik terimlere fazla yer verilmemiştir. Özveriyle hazırlanan bu eserde eksiklikler ve gözden kaçan hususlar değerli okuyucuların eleştirileri sonucu düzeltilme şansı bulacaktır. Bu eserin oluşturulmasında titizlikle çalışan bölüm yazarları başta olmak üzere kitabın hazırlanmasının her aşamasını düzenleyen ve takip eden Lisans Yayıncılık çalışanlarına teşekkür ederiz. Genel Coğrafya kitabının hedeflenen amaçlar kapsamında öğrencilere ve geleceğin öğretmenlerine faydalı olmasını dileriz. İstanbul, 2017 Editörler Doç. Dr. Osman Yılmaz Yrd.Doç.Dr.Esin Özcan III

4 IV

5 İÇİNDEKİLER Önsöz III Bölüm 1 COĞRAFYA BİLİMİ 1.1. Coğrafyanın Konusu ve Bölümleri Coğrafyanın Bölümleri Fiziki Coğrafya Beşeri ve Ekonomik Coğrafya 1.2. Coğrafyanın İlkeleri Dağılış İlkesi Karşılıklı İlgi (Korelasyon) İlkesi Nedensellik İlkesi (Sebep-Sonuç) 1.3. Coğrafyanın Önemi 1.4. Coğrafya Biliminin Tarihsel Gelişimi İlk Çağda Coğrafya (M.Ö M.S. 476) Orta Çağda Coğrafya (M.S ) Yeni Çağda Coğrafya ( ) Yakın Çağda Coğrafya (1789- ) Bölüm 2 UZAY VE GÜNEŞ SİSTEMİ 2.1. Evrendeki Adresimiz 2.2. Güneş ve Güneş Sistemi Gezegen ve Cüce Gezegen Merkür (Utarit) Venüs (Zühre, Çulpan) Dünya (Yer) V

6 Dünya nın Şekli ve Boyutları Dünya nın Hareketleri ve Sonuçları Dünya nın Uydusu Ay Mars (Merih) Jüpiter (Müşteri, Erendiz) Satürn (Zühal) Uranüs Neptün Kuyruklu Yıldızlar Asteroitler Meteoroit, meteor, meteoritler Bölüm 3 HARİTA VE KONUM BİLGİSİ 3.1. Haritacılığın Tarihçesi 3.2. Yerküre ve Koordinat Sistemleri Yerin Şekli ve Boyutları Koordinat Sistemleri Coğrafi Koordinat Sistemleri UTM Koordinat Sistemleri Kartezyen Koordinat Sistemleri 3.3. Projeksiyonlar 3.4. Harita Elemanları Başlık Haritanın Yönü Haritanın Ölçeği Harita Lejantı (İşaretleri) 3.5. Harita Çeşitleri Topografya Haritası Jeoloji Haritası Askeri Amaçlı Haritalar Özel Amaçlı Haritalar 3.6. Haritalarda Uzunluk Ve Alan Hesaplamaları Uzunluk Hesapları Harita Ölçeği Hesaplama Haritalarda Alan Hesapları VI

7 Harita Alanı ve Gerçek Alandan Ölçek Bulma 3.7. Eğim Hesaplama 3.8. Profil Çıkartma 3.9. Şeffaf Milimetrik Kâğıt İle Alan Hesaplamaları 3.10.Coğrafi Bilgi Sistemleri Bölüm 4 İKLİM BİLGİSİ 4.1.İklim Elemanları 4.2. Klimatoloji ( İklim Bilimi ) Meteoroloji İlişkileri 4.3. Meteorolojik Gözlem Çeşitleri 4.4. Atmosfer Atmosferin Sınırları ve Şekli Atmosferin Bileşimini Meydana Getiren Unsurlar Atmosferde Enerji İletiminin Çeşitleri 4.5. İklim Elemanları Güneş Radyasyonu Sıcaklık Sıcaklığın Dağılışına Etki Eden Faktörler Sıcaklık Ortalamaları 4.6. Atmosfer Basıncı ve Rüzgârlar Basınç ve Hava Hareketlerinin Oluşumu Alçak Basınçlar Yüksek Basınçlar Basıncın Yeryüzüne Dağılışı 4.7. Rüzgârlar Sürekli Rüzgârlar Mevsimlik (Muson, Devirli) Rüzgârlar Yerel rüzgârlar 4.8. Atmosferde Su Buharı ve Yağış Havanın Nemi Yoğunlaşma Yağışlar Yağışları Oluşturan Nedenler ve Yağış Tipleri Yağış Rejimleri 4.9. İklim Kuşakları ve İklim Tipleri VII

8 Sıcak İklimler Ilıman İklimler Soğuk İklimler Muson İklimleri Kurak İklimler Bölüm 5 YER ŞEKİLLERİ 5.1. İç Kuvvetler Etkisiyle Oluşan Yer Şekilleri Volkan Topografyası Yapıya (Bünye) Bağlı Topografya 5.2. Dış Kuvvetler Etkisiyle Oluşan Yer Şekilleri Akarsu (Fluviyal) Topografyası Akarsuların Aşındırma Şekilleri Akarsuların Biriktirme Şekilleri Karst Topoğrafyası Karstik Aşındırma Şekilleri Karstik Biriktirme Şekilleri Kurak ve Yarıkurak Bölge Topografyası Aşındırma Şekilleri Biriktirme Şekilleri Kıyı Topografyası Kıyı Aşındırma Şekilleri Kıyı Biriktirme Şekilleri Kıyı Tipleri Buzul (Glasiyal) Topografyası Buzul Aşındırma Şekilleri Buzul Biriktirme Şekilleri Bölüm 6 HİDROGRAFYA (SULAR COĞRAFYASI) 6.1. Yeraltı Suyu Yeraltı Suyunun Tanımı ve Oluşumu Yeraltı Suyunun Kökeni VIII

9 Sızma (infiltrasyon) Gözeneklilik ve Geçirimlilik Yeraltı Suyunda Hareket Akifer ve Akifer Tipleri Yeraltı Suyunun Kimyasal Bileşimi Yeraltı Suyunun Aşındırma ve Biriktirme Faaliyeti Yeraltı Suyundan Faydalanma 6.2. Kaynaklar Kaynak Tipleri 6.3. Akarsular Akarsuyun Oluşumunda Rol Oynayan Faktörler Akarsu Yatakları ve Havzaları Akarsuların Sınıflandırılması Akarsuların Morfolojik Etkileri Akarsulardan Faydalanma Şekilleri 6.4. Göller Göllerin Gruplandırılması Relikt Göller Göl Sularının Seviye Değişiklikleri ve Hareketi Göl Sularının Özellikleri Göllerden Yararlanma 6.5. Okyanuslar ve Denizler Okyanuslar Denizler Okyanus ve Deniz Sularının Kimyasal ve Fiziksel Özellikleri Okyanus ve Deniz Sularının Hareketi Bölüm 7 TOPRAK COĞRAFYASI 7.1.Toprakların Oluşumu Fiziksel (Mekanik) Parçalanma Ani Sıcaklık Değişiminin Etkisi Dış Faktörlerin Etkisi Biyolojik Unsurların Etkisi 7.2. Kimyasal Ayrışma IX

10 7.3.Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler İklimi Etkisi Topografyanın Etkisi Yükselti Faktörü Eğim Faktörü Bakı Faktörü 7.3. Ana Kayanın Etkisi 7.4. Organizmanın Etkisi 7.5. Zamanın Etkisi 7.6.Toprak Oluşum Sürecinin Önemli Olayları Lateritleşme Podzollaşma Kireçleşme (Kalsifikasyon) Tuzlaşma (Çoraklaşma) Gleyleşme 7.7.Toprakların Sınıflandırılması Zonal Topraklar (Klimatik Topraklar) Lateritler Esmer Kahverengi Orman Toprakları Podzol Toprakları Tundra Toprakları Terrarossa (Akdeniz İkliminin Kırmızı) Toprakları Çernozyom Toprakları Preri Toprakları Kahverengi ve Kestanerengi Step Toprakları Çöl Toprakları İntrazonal Topraklar Azonal Topraklar Bölüm 8 BİTKİ COĞRAFYASI 8.1. Bitki Örtüsünün Yetişme Şartlarını Etkileyen Faktörler İklim Faktörü Bitki-Sıcaklık İlişkisi X

11 Bitki-Su İlişkisi Bitki-Işık İlişkisi Bitki-Rüzgâr İlişkisi Yer şekilleri Faktörü Toprak Faktörü Biyotik Faktörler 8.2. Bitki Formasyonları Ot Formasyonu Çalı (Ağaççık) Formasyonu Orman (Ağaç) Formasyonu Tundra Formasyonu Bölüm 9 NÜFUS COĞRAFYASI 9.1. Nüfusun Durumu Nüfusun Dağılışı 9.2.Nüfus Artışı ve Getirdiği Sorunlar 9.3.Nüfus Yoğunluğu Bölüm 10 YERLEŞME COĞRAFYASI Yerleşme Tarihi Yerleşmeyi Etkileyen Faktörler Doğal Faktörler Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Faktörler, Yerleşme Tipleri Kırsal Yerleşmeler Geçici Kırsal Yerleşmeler Sürekli Kırsal Yerleşmeler Başlıca Kırsal Mesken Şekilleri Kent (Şehir) Yerleşmeleri Ekonomik Fonksiyonlara Göre Kent (Şehir) Yerleşmeleri XI

12 Kültürel Fonksiyonlara Göre Kent (Şehir) Yerleşmeleri İdari ve Siyasi Fonksiyonlara Göre Kent (Şehir) Yerleşmeleri Bölüm 11 EKONOMİK COĞRAFYA Ekonomik Coğrafya Tarihi Ekonomik Faaliyetler Tarım Hayvancılık Ormancılık Sanayi Madenler ve Enerji Kaynakları Madenler Enerji Kaynakları Ulaşım Demir Yolu Deniz Yolu Kara Yolu Hava Yolu Boru Hatları Turizm Bölüm 12 BÖLGESEL COĞRAFYA Bölgesel Coğrafya Kavramı Coğrafi Bölgeler Fiziki Coğrafya Bölgeleri Jeolojik Bölgeler Jeomorfolojik Bölgeler Bitki Örtüsü Bölgeleri Klimatik Bölgeler Hidrografik Bölgeler XII

13 Toprak Bölgeleri Beşeri Coğrafya Bölgeleri Nüfus Bölgeleri Kültürel Bölgeler Din Bölgeleri Dil Bölgeleri Irk ve Etnik Yapı Bölgeleri Yerleşme Bölgeleri Siyasi Bölgeler Askeri Bölgeler Ekonomik Coğrafya Özelliklerine Göre Bölgeler Tarım Bölgeleri Ormancılık Bölgeleri Enerji Kaynakları Bölgeleri Maden Bölgeleri Sanayi Bölgeleri Turizm Bölgeleri Coğrafi Olmayan Bölgeler Bölüm 13 SİYASİ COĞRAFYA Siyasi Coğrafyanın Konusu ve İnceleme Alanı Siyasi Coğrafya da Başlıca Görüşler Organik Devlet Teorisi Deniz Hâkimiyet Teorisi Kara Hâkimiyet (Heartland) Teorisi Rimland (Kenar Ülkeler) Teorisi Hava Hâkimiyet Teorisi Küresel Ölçekte Siyasal Coğrafya ve Jeopolitik ile İlgili Meydana Gelen Son Gelişmeler Dünya daki Askeri, Ekonomik ve Siyasi Örgütler Askeri Paktlar NATO Varşova Paktı Diğer Askeri Organizasyonlar Ticari ve Ekonomik Organizasyonlar XIII

14 Avrupa Birliği (AB) Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD) Karşılıklı Ekonomik Yardımlaşma Konseyi (COMECON) Uluslararası Para Fonu (IMF) Dünya Ticaret Örgütü (WTO) Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (OPEC) Karadeniz Ekonomik İşbirliği (KEİ) Asya-Pasifik Ekonomik İşbirliği (APEC) Diğer Bazı Bölgesel Organizasyonlar Uluslararası İşbirliğine Yönelik Örgütler Birleşmiş Milletler (BM) Avrupa Konseyi Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) İslam İşbirliği Teşkilatı (İİT) Türk Kültür ve Sanatları Ortak Yönetimi (TÜRKSOY) İngiliz Uluslar Topluluğu Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) Uluslararası İşbirliğine Yönelik Diğer Bazı Organizasyonlar Bölüm 14 AFETLER COĞRAFYASI Doğa ve İnsan Doğa ve Bilim Yerküreyi Anlamak Yerbilimleri Açısından Yaklaşımlar Klimatoloji ve Meteoroloji Açısından Yaklaşımlar Biyolojik Açısından Yaklaşımlar İnsanın Kendi Etkileri Açısından Yaklaşımlar XIV