İDARİ YARGI. Yrd. Doç. Dr. Fethullah BAYRAKTAR İÇİNDEKİLER HEDEFLER İDARİ YARGININ TEMEL İLKELERİ

Transkript

1 İDARİ YARGININ TEMEL İLKELERİ İÇİNDEKİLER İdari Yargılama Hukukunun Temel Kaynakları İdari Yargılama Hukukuna Yön Veren Temel İlkeler İdari Yargılama Usulünün Temel Özellikleri İdari Yargı'da Re'sen Araştırma İlkesi İdari Yargı'da Hâkimin Tarafsızlığı İlkesi Bu üniteyi çalıştıktan sonra; İDARİ YARGI Yrd. Doç. Dr. Fethullah BAYRAKTAR HEDEFLER İdari Yargılama Hukukunun Temel kaynaklarını, İdari Yargılama Hukukuna Yön veren Temel İlkeleri, İdari Yargılama Usulünün Temel Özelliklerini, İdari Yargılama Usulünde yer alan Re'sen Araştırma İlkesini, İdari Yargıda Hâkimin Tarafsızlığı İlkesini öğreneceksiniz. ÜNİTE 4

2 GİRİŞ Hukuk devletinin birden çok tanımı olmakla beraber en temel tanımı, faaliyetlerinde hukuk kurallarına bağlı olan, vatandaşlarına hukuk güvenliği sağlayan, yönetimde keyfiliğin egemen olmamasını sağlayan ve kendisini hukukla sınırlayan devlet, şeklinde yapılabilir. İdari yargının temel ilkelerinden biri olan hukuk devleti ilkesi; devletin faaliyetlerinde hukuk kurallarıyla bağlı olması, hukuk önünde eşitlik ve devletin tarafsızlığı, temel hakların güvence altına alınması, devletin yargısal denetimi, hâkim ve yargı bağımsızlığı ve sağlıklı işleyen hak arama yolları olarak karşımıza çıkar. Bu kapsamda, hukuk devletinin en önemli unsurlarından biri olan idari yargılama hukukunun kaynaklarından, idari yargılama hukukuna yön veren temel ilkelerden, idari yargılama hukukunun temel özelliklerinden bahsetmeye çalışacağız. Bu özellikler, bir yandan idari yargılama hukukunu daha iyi anlamaya hizmet ederken, diğer yandan da diğer yargı düzenlerinden ayıran temel farkları da göz önüne serecektir. Şimdi bu hususlara daha yakından bakalım. İDARİ YARGILAMA HUKUKUNUN TEMEL KAYNAKLARI İdari yargının en temel ilkeleri Anayasa ca belirlenmiştir. İdari yargılama hukukunun temel kaynaklarından bahsederken, gerek idari yargı organlarının ve gerek idari yargılama usulüne ilişkin temel kuralların yer aldığı hukuki düzenlemeleri ifade etmekteyiz. Bu kapsamda bir idari yargılama hukukunun kapsamını çizen, kuruluş ve işleyişini belirleyen ve idari yargılama yapılacaksa öncelikli olarak uygulanacak olan hükümleri içeren kanunlar şu şekilde sıralanabilir: 1982 Anayasasının ve 157. maddeleri 1982 tarihli ve 2575 sayılı Danıştay Kanunu 1982 tarihli ve 2576 sayılı Bölge İdare Mahkemeleri, İdare Mahkemeleri ve Vergi Mahkemelerinin Kuruluşu Ve Görevleri Hakkında Kanun 1982 tarihli ve 2577 sayılı İdari Yargılama Usulü Kanunu 1972 tarihli ve 1602 sayılı Askerî Yüksek İdare Mahkemesi Kanunu 1961 tarihli ve 213 sayılı Vergi Usul Kanunu 2011 tarihli ve 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu Yukarıda saydığımız kanunlardan İdari Yargılama Usulü Kanunu, idari yargılama usulüne ilişkin temel kuralları ortaya koymaktadır. Her ne kadar ait olduğu yargı düzenine özel ve bağımsız usuller öngörüyor olsa da idari yargılama usulüne ilişkin tüm kuralları İdari Yargılama Usulü Kanununda bulmak mümkün değildir. Bu kanunun yanında Hukuk Muhakemeleri Kanunu ve Vergi Usul Kanunu hükümleri de idari yargılama usullerine ilişkin hükümlerle birlikte tatbik imkânı bulacaktır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 İDARİ YARGILAMA HUKUKUNA YÖN VEREN TEMEL İLKELER İdari Yargılama Hukukuna yön veren temel ilkeler, aynı zamanda idare hukukuna hâkim olan ilkelerdendir. Buna göre hukuk devleti ilkesi, eşitlik ilkesi ve İdarenin kanuniliği ilkesi, idari yargılama hukukuna yön veren temel ilkeler olarak da karşımıza çıkmaktadır. Şimdi bu ilkelere biraz daha yakından bakalım. Hukuk Devleti İlkesi 1982 Anayasasının 2. maddesi, devletin niteliklerini sayarken, faaliyetlerinde hukuk kurallarına bağlı olan, vatandaşlarına hukuki güvenlik sağlayan devlet anlamında hukuk devleti ilkesine de yer vermiştir. Hukuk devletinin en temel çerçevesi, yasama, yürütme ve yargı organlarının hukuka bağlı faaliyet göstermesidir. Hukuk devleti ilkesi, gerek yasama organının, gerek yargı organının ve gerekse de yürütme organının hukuka bağlı faaliyet göstermesi olarak genel anlamı ile ifade edilebilir. Burada idare hukukunu ve idari yargılama hukukunu ilgilendiren asıl mesele, yürütme organının, yani idarenin tüm eylem ve işlemlerinde hukuka uygun hareket etme zorunluluğudur. Anayasa da bu durum, öncelikle idarenin anayasa uygun hareket etme zorunluluğu olarak 11. madde de idare makamlarını bağlayan temel hukuk kuralları olarak ifade edilmiş, sonrasında da, idarenin kanuna uygun hareket etme zorunluluğu, 8. maddesinde Yürütme görevi ve yetkisi kanunlara uygun olarak kullanılır ve yerine getirilir olarak ifade edilmiştir. Bunların yanında idare, kendi yaptığı düzenleyici işlemler olan tüzük ve yönetmeliklere uygun da hareket etmek zorundadır. Bu çerçeve, hukuk devleti ilkesinin en genel şartlarını çizmektedir. Hukuk devletinin idare hukuku ve idari yargılama hukukuna bakan özel gereklerine gelince, aşağıda daha ayrıntılı inceleneceği üzere, öncelikle idarenin bütün eylem ve işlemlerinin yargı denetimine tabi olması anlaşılmalıdır. Yürütme erkini kullanan idare, eğer uymakla yükümlü bulunduğu hukuki düzenlemelere aykırı işlem ve eylem yapıyorsa yargı yoluyla bu işlemlerin denetlenmesi hukuk devleti ilkesinin en önemli unsurlarından biridir. Hukuki güvenlik ilkesi ve geçmişe etki yasağı hukuk devleti ilkesinin idari yargılama hukukuna bakan en önemli özelliklerindendir. İdarenin eylem ve işlemlerinin yargı organları tarafından denetlenmesinin sözde kalmaması bakımından hâkimler bağımsız ve teminatlı olmaları gerekir. Anayasanın 138. Maddesi hukuk devletinin en önemli ilkelerinden biri olan hâkimlik teminatını şu şekilde ifade etmiştir: Hiçbir organ, makam, merci veya kişi yargı yetkisinin kullanılmasında mahkemelere ve hâkimlere emir ve talimat veremez genelge gönderemez tavsiye ve telkinde bulunamaz. Hukuk devleti ilkesinin idari yargılama hukuku bakımından önemli bir sonucu da, idari işlem ve eylemlerin geçmişe etki yasağıdır. Hukuki güvenlik ilkesinin bir sonucu olarak da ifade edilebilecek bu husus idarenin geçmişe dönük olarak işlem ve eylem yaparak bireylerin hukuk güvenliğini sarsmasının önüne geçilmesidir. İdari yargılama hukukunda dikkate alınacak temel ilkelerden biri de bu kapsamda hukuki güvenlik ilkesi ve geçmişe etki yasağı olarak ifade edilebilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 Nihayet hukuk devleti ilkesi idarenin işlem ve eylemleriyle verdiği zararların idare tarafından mali sorumluluk kapsamında tazminini gerektirmektedir. Bu durum anayasanın 125. maddesinde, İdare kendi eylem ve işlemlerinden doğan zararı ödemekle yükümlüdür. şeklinde ifade edilmiştir. Eşitlik İlkesi İdare hukuku ve idari yargılama hukuku bakımından Anayasanın 10. maddesinde ifade edilen kanunun önünde eşitlik ilkesi gerek kişileri ve gerekse devlet organları ve idare makamlarının kanunun önünde eşitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorunda olduklarını ifade etmektedir. İdare makamları bütün işlemlerinde kanunun önünde eşitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundadırlar. Buradan kasıt bir kanunun aynı hükmünü bir kişi için bir şekilde diğer kişi için başka bir şekilde uygulayan idari makamın işleminin eşitlik ilkesine aykırılıktan dolayı idari yargılama hukuku kapsamında iptal edilebilmesidir. Devlet organları ve idare makamlarına işlem ve eylemlerinde uymaları gerektiği ifade edilen eşitlik ilkesinin iki farklı görünümü bulunmaktadır. İlkin kanunların herkese eşit olarak uygulanmasını ifade eden mutlak eşitlikten bahsedebiliriz. İdare her türlü işlem ve eyleminde anayasanın 10. maddesinde yer alan Herkes dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir. hükmü kapsamında kişiler arasında hiçbir ayrım yapmaksızın eşit davranmak zorundadır. Eşitlik ilkesinin diğer görünümü olan ve nispi eşitlik olarak ifade edilebilecek husus aynı durumda bulunan kişilerin aynı işleme tabi tutulmasını gerektirir. Diğer bir ifade ile nispi eşitlik anlayışına göre aynı durumda bulunmayan kişiler arasındaki farklı uygulamalar eşitlik ilkesine aykırılık teşkil etmeyecektir. Dolayısıyla idari yargılama hukuku bakımından eşitlik ilkesi idari işlem ve eylemlerin incelenmesinde hem mutlak ve hem de nispi eşitlik ilkeleri dikkate alınarak yapılacak yargısal denetimi ifade etmektedir. İdarenin Kanuniliği İlkesi İdarenin kanuniliği ilkesinin iki istisnası mevcuttur: Olağanüstü kanun hükmünde kararnameler ve Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği kurumunun oluşturulması. İdarenin kanuniliği ilkesinin iki farklı sonucu vardır. Öncelikle idarenin eylem ve işlemleri bir kanuni alt yapıya dayanmalıdır. Sonrasında ise kanuna dayanan idari eylem ve işlemler kanuna aykırı olmamalıdır. İdarenin tüm faaliyetleri mutlak bir şekilde kanundan aldığı bir yetkiye istinaden gerçekleştirilebilir. İdarenin düzenleme yetkisi ancak kanun tarafından verilen yetkiye istinaden gerçekleştirilebilecek bir yetkidir ve herhangi bir şekilde idarenin kanun olmayan bir alanda genel düzenleme yapma yetkisi bulunmamaktadır. Buradan hareketle idarenin faaliyet alanının sadece kanunların Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 uygulanmasından ibaret olduğu ve kanuna dayanmayan hiçbir işlemin idare tarafında gerçekleştirilme imkânının olmadığının altını çizmek gerekir. Anayasamıza göre idarenin kanuna dayanma ilkesine istisna teşkil edebilecek şekilde sadece iki durumda düzenleme, işlem ve eylem yapma imkânının bulunduğundan bahsedilir. Bu istisnalardan birincisi anayasanın 121. maddesinde çerçevesi çizilen cumhurbaşkanının başkanlığında toplanan bakanlar kurulu tarafından çıkarılan sıkıyönetim ve olağanüstü hâl kanun hükmünde kararnamelerinin bir kanuna dayanma zorunluluğunun olmamasıdır. İkinci olarak yine anayasanın 104. maddesinde belirtildiği üzere cumhurbaşkanlığı genel sekreterliğinin kuruluş ve çalışma esaslarının düzenlendiği cumhurbaşkanlığı kararnamesinin de kanuna dayanma zorunluluğunu bulunmamaktadır. Bu iki istisna haricinde idarenin yapacağı her türlü düzenleme, işlem ve eylemler yasama organı tarafından çıkarılmış bir yasal düzenlemeye dayanmak zorundadır. Bu kapsamda kanuna dayanmayan her türlü idari işlem ve eylem idari yargılama hukukunun en önemli konusunu teşkil edecek ve yargısal denetim bakımından öncelikli bakılacak bir unsur olarak değerlendirilecektir. İdarenin kanuniliği ilkesinin ikinci doğal sonucu idarenin gerçekleştirdiği işlem ve eylemlerin kanunun çizdiği sınırlar çerçevesi içerisinde ve kanuna saygı çerçevesinde gerçekleştirilecek olmasıdır. Bu durum idari yargılama hukuku bakımından dikkate alınması gereken en temel ilkelerden birini teşkil etmektedir. İdari Yargılama Usulünün Temel Özellikleri İdari yargı mekanizması kural olarak yazılı sisteme göre çalışır. İdari yargılama usulünün diğer yargılama usullerinden farklı, kendine özgü bazı özellikleri bulunmaktadır. Bu özellikler idari yargılama hukukunun işleyiş tarzına ilişkin bir fikir de bize vermektedir. Şimdi bu özellikleri daha yakından inceleyelim. Yazılılık İlkesi İdarenin işleyişinde ve işlemlerin oluşmasında geçerli olan yazılılık ilkesi idari yargılama usulünde de öteden beri uygulanmaktadır. Bu usulde taraflar iddia ve savunmalarını, dava ve cevap dilekçelerinde ortaya koyarlar. İdari Yargılama Usulü Kanununun 1. maddesinde bu durum: Danıştay, Bölge İdare Mahkemeleri, İdare ve Vergi Mahkemelerinde yazılı yargılama usulü uygulanır ve inceleme evrak üzerinde yapılır. şeklinde ifade edilmiştir. Yazılı yargılama usulünün idari yargılamada tercih edilmesinin gerekçesi davayı hızlandırmak, uyuşmazlığın makul ve en kısa zamanda yargısal bir kararla sonuca bağlanmasını sağlamaktır. Bu usulde taraflar iddialarını ispat edici delilleri yazılı olarak mahkemeye sunarlar ve genel olarak kararlar bu belgeler üzerinden verilir. İstisnai olarak kanunda sözlü yargılama usulünün uygulanacağı belirtildiği Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 durumlarda duruşma yapılır. Taraflar sözlü yargılama usulünün uygulanacağı bu dava çeşitlerinde yine iddia ve delillerini yazılı olarak da mahkemeye sunarlar. Sözlü yargılama usulünün bir parçası olan duruşmanın yapılabilmesi idari yargılama usulü kanununun 17 ila 19. maddelerinde belirtilen şartların gerçekleşmesi ile mümkündür. Bu konuya sonraki ünitelerde değinileceğinden şimdilik bu hatırlatmayla iktifa ediyoruz. Basit ve Az Masraflı Oluşu İdari yargılama usulünde diğer yargılama usullerine nazaran basit yargılama usulü tercih edilmiş ve bunun sonucu olarak da daha az masraflı bir yargılama ortaya çıkmıştır. İdari Yargılama Usulü Kanunu nun 3. maddesi basit yargılama usulüne ilişkin düzenlemeler içermektedir. Usul Ekonomisi olarak da ifade edilen bu durum, bir yandan kendiliğinden araştırma ilkesinin uygulanmasından, diğer yandan da keşif, bilirkişi incelemesi gibi masraf arttırıcı yollara çok daha az başvurulmasından kaynaklanmaktadır. Adli yargı düzeninin ceza yargılamasına benzer en önemli özelliği savcılık kurumunun bulunmasıdır. Bununla birlikte ceza yargılamasında savcı suçlayan iken, idari yargı düzeninde Daha az masraflı bir yargılama usulü olarak belirttiğimiz idari yargılama usulü, 492 sayılı Harçlar Kanunu nda düzenlenen maktu harçlar ve nispi harçlara ilişkin düzenlemelere tabidir. Bilhassa iptal davalarında sadece dilekçe harcı, celse harcı ve karar harcı söz konusu olabilmekte, tam yargı davalarında ise sayılan maktu harçların yanında anlaşmazlık konusu değer üzerinden alınacak nispi harçlar da söz konusu olmaktadır. Savcılı Kurumunun Bulunması İdari yargılama usulünü, hukuk yargılamasından ayıran önemli bir fark da, bu yargılama usulünde tıpkı ceza yargılamasında olduğu gibi savcılık müessesinin bulunmasıdır. İdari yargılama usulündeki savcıların görevi dosya üzerinden görüş bildirmek şeklindedir. Burada savcı önüne gelen dosyayı inceler konu ile ilgili hukuki görüşünü bildirir ve yargılamanın bir parçası olarak dosyanın ilk incelemesini yapar. Bununla birlikte savcılık kurumu tüm idari yargı teşkilatlarında bulunmamaktadır. İdare mahkemeleri, vergi mahkemeleri ve bölge idare mahkemelerinde savcılık kurumu bulunmamaktadır. İdari yargılamada sadece Danıştay ve Askeri Yüksek İdare Mahkemesinde savcılık kurumu bulunmaktadır. Daha önce de ifade ettiğimiz üzere Danıştay da bulunan savcıların üzerinde bir de başsavcılık kurumu bulunmaktadır. Danıştay da savcılık kurumu, ilk kez müddeiumumilik adı altında 1925 yılında 669 sayılı Şuray ı Devlet Kanunu ile getirilmiştir yılında kabul edilen 4904 sayılı Danıştay Kanunu ile bu kurumun adı kanun sözcülüğü ile değiştirilmiştir tarihli 2575 sayılı Danıştay Kanunu ile savcı terimi benimsenmiş ve dava dolayısıyla hukukun ne olduğunu söyleyen kişi olarak tarif edilmiştir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 İdari Yargıda Resen Araştırma İlkesi İdari yargılama usulünde re sen araştırma ilkesinin benimsenmiş olmasının gerekçesi adil bir yargılamanın gerçekleştirilmesinin sağlanması olarak ifade edilebilir. İdari Yargılama Usulü Kanununun 20. Maddesi, idari yargı mekanizmalarının resen araştırma yetkisine istinaden yargılamayı yürüteceklerini belirtmiştir. Resen araştırma ilkesi bir davaya konu olan uyuşmazlıkların açığa çıkartılması için gerekli bilgi ve belgelerin toplanması yükümlülüğünün mahkemeye bırakıldığı bir yargılama usulüdür. Hukuk yargılama usulünde kural olarak tarafların bilgi ve belge toplayıp mahkemeye sunması kabul edilmişken, ceza yargılaması usulünde olduğu gibi idari yargılama usulünde de bu görev mahkemeye bırakılmıştır. İdari yargılama usulünde re sen araştırma ilkesinin benimsenmiş olmasının gerekçesi adil bir yargılamanın gerçekleştirilmesinin sağlanması olarak ifade edilebilir. İdari yargıda denetlenenin kamu otoriteleri tarafından yapılan tasarrufların hukuka uygunluğu olması sebebiyle bu tasarruftan mağdur olduğunu ileri süren kişilerin idareye karşı zayıf konumda olması ve idari tasarrufa ilişkin bilgi ve belgelerin genellikle idarenin elinde bulunması sebebiyle, idari yargılamanın sadece tarafların sunduğu delil ve belgelerle doğru şekilde sonuçlandırılması mümkün görülmemektedir. İdari yargılamada hâkim davayı sonuçlandırırken gerekli tüm bilgi ve belgelere resen araştırma ilkesi sayesinde ulaşabilecek ve bu sayede davayı adil bir sonuca ulaştırabilecektir. İdari Yargılama Usulü Kanunu bu durumu şu şekilde ifade etmektedir: Danıştay ile idare ve vergi mahkemeleri akmakta oldukları davalara ait her çeşit incelemeleri kendiliğinden yaparlar. Mahkemeler belirlenen süre içinde lüzum gördükleri evrakın gönderilmesini ve her türlü bilgilerin verilmesini taraflardan ve ilgili diğer yerlerden isteyebilirler. Buradan hareketle resen araştırma ilkesinin şu hususları kapsadığını söyleyebiliriz: Davanın açılmasından nihai karar verilinceye kadar davanın sevk ve idaresi Maddi olayın varlığının araştırılması ve delillerin elde edilmesi Maddi olayın hukuka uygun olarak nitelendirilmesi Olaya uygulanacak hukuk kurallarının tespit edilmesi İddia ve savunmada ortaya konulan maddi bulguların gerçeğe uygun olup olmadığının denetlenmesi Davanın süresi dâhilinde açılıp açılmadığının tespit edilmesi Delillerin incelenip değerlendirilmesi İdarenin sorumluluk kapsamının tespiti Taraflarca ortaya konulmayan diğer olay bilgi ve belgelerin tespit edilerek kullanılması İdari yargılama usulündeki resen araştırma ilkesinin de bazı sınırlarının olduğu ifade edilmelidir. Bu yetki tamamen sınırsız ve keyfi nitelikte kullanılabilecek bir yetki değildir. Bu sınırları kısaca şöyle ifade edebiliriz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 Hukukun genel ilkeleriyle sınırlılık: Resen araştırma yetkisi kullanılırken hâkim, hukukun genel ilkeleri ve hukuk mantığı çerçevesinde hareket etmelidir. Taraflarca incelenebilirlik ilkesi: Tarafların ulaşma imkânı bulunmadığı belgeler tarafların incelemesine sunulmadığı takdirde kullanılamaz. Gizlilik ilkesi: Hâkimin istediği her türlü bilgi ve belgelerin mahkemeye sunulması bir zorunluluktur. Şayet bu bilgi ve belgeler devletin güvenliğine ve yüksek menfaatlerine veya bunlarla birlikte yabancı devletlere ilişkin ise idare bunları vermeyebilir. Şayet idare istenilen belgenin gizlilik niteliğine sahip olduğunu ispat edebiliyorsa yargı kararının yerine getirilmemesinden doğacak sorumluluktan da kurtulacaktır. Yerindelik denetimi yasağı: Daha önce de ifade ettiğimiz üzere idari yargısal denetim yetkisi sadece hukuka uygunluk denetimi ile sınırlı kalacak, idarenin takdir yetkisini kaldıracak biçimde yerindelik denetimi yapılamayacaktır. Hâkimin Tarafsızlığı İlkesi Diğer yargılama usullerinde olduğu gibi idari yargılama usulünde de tarafsızlığı şüpheli olan hallerde hâkimin davaya bakması yasaklanmış ve bazı hallerde de hâkimin taraflarca reddedilmesi imkânı tanınmıştır. Diğer yargılama usullerinde olduğu gibi idari yargılama usulünde de hâkimin tarafsızlığı ilkesi önemli bir yer işgal etmektedir. Tarafsızlığı şüpheli olan hâllerde hâkimin davaya bakması yasaklanmış ve bazı hâllerde de hâkimin taraflarca reddedilmesi imkânı tanınmıştır. İdari Yargılama Usulü Kanununun 31. maddesinde hâkimin davaya bakmasının yasak olduğu ve taraflarca reddedilebileceği konusunda Hukuk Muhakemeleri Kanununun ortaya koyduğu kuralların uygulanacağı belirtilmiştir. Bu kapsamda hukuk muhakemeleri kanununun 34. maddesinde hangi hâllerde hâkimin davaya bakmaktan yasaklı olduğu ve hangi hâllerde de hâkimin davaya bakmaktan çekilebileceği sayılmıştır. Buna göre hâkimin davaya bakmaktan yasaklı olduğu haller şu şekilde sıralanabilir: Kendisine ait olan veya doğrudan doğruya ya da dolaylı ilgisi bulunduğu davalar, Aralarında evlilik bağı kalkmış olmasına rağmen eşinin davası, Kendisi veya eşinin alt soy veya üst soyunun davası, Kendisi ile arasında evlatlık bağı bulunanın davası, Üçüncü derece de dâhil olmak üzere kan veya evlilik bağı kalkmış olsa dahi kayın hısımlığı bulunanların davası, Nişanlısının davası, İki taraftan birinin vekili, vasisi, kayyımı veya yasal danışmanı sıfatıyla hareket ettiği davalar. Sayılan bu yasaklılık sebeplerinden birinin varlığı hâlinde hâkim kendiliğinden davadan çekilmelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 Hâkimin tarafsızlığına halel getirebilecek durumlar ortaya çıktığı takdirde taraflar hâkimin reddi yönünde talepte bulunabileceklerdir. Eğer hâkimin reddini gerektiren bir sebep var olmasına rağmen taraflar ret talebinde bulunmadığı yahut da hâkim kendiliğinden davadan çekilmediği takdirde taraflardan biri ret talebinde bulununcaya kadar davaya bakmaya devam edecektir. Hâkimin tarafsızlığına halel getirebilecek durumlar ortaya çıktığı takdirde taraflar hâkimin reddi yönünde talepte bulunabileceklerdir. Eğer hâkimin reddini gerektiren bir sebep var olmasına rağmen taraflar ret talebinde bulunmadığı yahut da hâkim kendiliğinden davadan çekilmediği takdirde taraflardan biri ret talebinde bulununcaya kadar davaya bakmaya devam edecektir. Hukuk Muhakemeleri Kanununun 36. maddesinde hangi hâllerde hâkimin reddedilmesi imkânının bulunduğu sayılmıştır. Buna göre: Davada iki taraftan birine tavsiye vermiş ya da yol göstermiş ise, Davada iki taraftan birine veya üçüncü kişiye kanunen gerekmediği halde davaya ilişkin görüşünü açıklamış ise, Davada hâkimin tanık ya da bilirkişi olarak dinlenmiş olması halinde ve ya hâkim ya da hakem sıfatıyla hareket etmiş ise, Davanın dördüncü derece de dâhil yan soy hısımlarına ait olması halinde, Dava esnasında iki taraftan birisi ile davası veya aralarında bir düşmanlık bulunması hâlinde, hâkim kendiliğinden davadan çekilebileceği gibi taraflardan biri de hâkimin davaya bakmasını reddedebilir. Davadan çekilme ya da hâkimin reddedilmesi yetkili merci tarafından incelenecek ve nihai karar verilecektir. Çekilme ve reddin kimler tarafından karara bağlanacağı İdari Yargılama Usulü Kanun unun 56 ve 57. maddelerinde ayrıca düzenlenmiştir. Buna göre Danıştay da görülen bir davaya ilişkin yetkili merci ile ilk derece mahkemelerinde ( idare ve vergi mahkemeleri) ve ikinci derece mahkemelerinde ( bölge idare mahkemeleri) çekilme ve reddi karara bağlayacak olan merciler ayrı ayrı ve detaylı bir şekilde belirtilmiştir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 Özet İdari Yargılama Hukukunun en temel düzenleyici metinleri Danıştay Kanunu, Bölge İdare Mahkemeleri, İdare Mahkemeleri ve Vergi Mahkemelerinin Kuruluşu ve Görevleri Hakkında Kanun, İdari Yargılama Usulü Kanunu, Askerî Yüksek İdare Mahkemesi Kanunu, Vergi Usul Kanunu ve yargılama usulü hakkında tamamlayıcı nitelikte Hukuk Muhakemeleri Kanunu'dur. İdari yargılama hukukuna yön veren temel ilkeler aynı zamanda idare hukukunun en temel ilkeleri olan ve idarenin mesuliyetini ve denetlenmesini içeren hukuk devleti ilkesi, eşitlik ilkesi ve idarenin kanuniliği ilkesidir. İdari yargılama hukukunun en temel özellikleri ve diğer yargı düzenlerinden ayıran nitelikleri ise yazılılık ilkesine göre yargılama yapılması, usul ekonomisi olarak da adlandırılan basit ve az masraflı bir yargılamaya sahip olması, savcılık kurumunun işleyişte önemli yere sahip olması, yargılama esnasında hâkimin resen araştırma zorunluluğu olması ve hâkimin bağımsızlığı ve tarafsızlığı noktasında hakimlik teminatı ile çerçevesinin çiziliyor olmasıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 Ödev İdari yargının temel özelliklerinden olan savcılık kurumunu ceza yargı düzenindeki savcılık kurumu ile mukayese ederek tartışınız. Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi İdari Yargılama Hukukunun en temel kanuni düzenlemelerinden biri değildir? a) Danıştay Kanunu b) İdari Yargılama Usulü Kanunu c) Vergi Usul Kanunu d) Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu e) Hukuk Muhakemeleri Kanunu 2. Aşağıdakilerden hangisi İdari Yargılama Hukukuna yön veren ilkeler arasında yer almaz? a) Hukuk devleti ilkesi b) İdarenin Kanuniliği ilkesi c) Sosyal devlet ilkesi d) Eşitlik ilkesi e) Kanuna saygı ilkesi 3. Aşağıdakilerden hangisi hukuk devletinin idare ve İdari Yargılama Hukuku bakımından özel gereklilikler arasında yer almaz? a) İdarenin tüm eylem ve işlemlerinin yargı denetimine açık olması b) Hâkimlerin bağımsız ve teminatlı olması c) Yürütme organının hukuka bağlı olması d) Hukuki güvenlik ilkesi ve geçmişe etki yasağı e) İdarenin mali sorumluluğunun mevcut olması 4. Aşağıdakilerden hangisi İdari yargılama hukukunu diğer yargı düzenlerinden ayıran özelliklerinden biri değildir? a) Savcılık kurumunun bulunması b) Yazılılık ilkesine göre çalışması c) Delil ve belgelerin taraflarca sunulması d) İdarenin resen araştırma ilkesine göre yargılama yapması e) Usul ekonomisinin uygulanması 5. Aşağıdaki idari yargı düzeni içinde yer alan mahkemelerden hangisinde savcılık kurumu bulunur? a) Danıştay b) Bölge İdare Mahkemeleri c) Vergi Mahkemeleri d) İdare Mahkemeleri e) Uyuşmazlık Mahkemesi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 6. Aşağıdakilerden hangisi idarenin kanuna dayanma ilkesinin istisnalarından biridir? a) Olağan Kanun Hükmünde Kararnameler b) Olağanüstü Kanun Hükmünde Kararnameler c) Tüzükler d) Kararnameler e) Yönetmelikler 7. Aşağıdakilerden hangisi resen araştırma ilkesinin kapsamında değildir? a) Davanın açılmasından nihai karar verilinceye kadar davanın sevk ve idaresi b) Maddi olayın varlığının araştırılması ve delillerin elde edilmesi c) Maddi olayın hukuka uygun olarak nitelendirilmesi d) Olaya uygulanacak hukuk kurallarının tespit edilmesi e) Taraflarca temin edilen belgelerle yetinilmesi 8. Aşağıdakilerden hangisi resen araştırma ilkesinin sınırlarından biri değildir? a) Hukukun genel ilkeleriyle sınırlılık b) Dosya içeriğiyle sınırlılık c) Taraflarca incelenebilirlik ilkesi d) Gizlilik ilkesi e) Yerindelik denetimi yasağı 9. Aşağıdaki durumların hangisinin varlığında hâkimin kendiliğinden davadan çekilme zorunluluğu yoktur? a) Davada iki taraftan birine tavsiye vermiş ya da yol göstermiş ise b) Kendisine ait olan veya doğrudan doğruya ya da dolaylı ilgisi bulunduğu davalar c) Aralarında evlilik bağı kalkmış olasına rağmen eşinin davası d) Kendisi veya eşinin alt soy veya üst soyunun davası e) Kendisi ile arasında evlatlık bağı bulunanın davası 10. Aşağıdaki hâllerden hangisinin varlığı hâlinde taraflar hâkimin davadan çekilmesini isteyemezler? a) Hâkimin davada iki taraftan birine veya üçüncü kişiye kanunen gerekmediği halde davaya ilişkin görüşünü açıklamış ise b) Davada hâkimin tanık ya da bilirkişi olarak dinlenmiş olması hâlinde ve ya hâkim ya da hakem sıfatıyla hareket etmiş ise c) Hâkim aleyhte karar vermişse d) Davanın dördüncü derece de dâhil yan soy hısımlarına ait olması hâlinde e) Dava esnasında iki taraftan birisi ile davası veya aralarında bir düşmanlık bulunması hâlinde Cevap Anahtarı 1.D, 2.C, 3.C, 4.C, 5.A, 6.B, 7.E, 8.B, 9.A, 10.C Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Aksel, İ. (2010), Türk Yargı Teşkilatı, Ankara; Seçkin Yayınları. Bozkurt, E. (2005). İdare Hukuku ve İdari Yargılama Hukuku, Ankara; Asil Yayınları. Çağlayan, R. (2013). İdari Yargılama Hukuku, 3. Baskı, Ankara; Seçkin Yayınları. Gözler, K. (2009). İdare Hukuku Dersleri, 8. Baskı, Bursa; Ekin Yayınları. Gözler, K. ve Kaplan, G. (2013). İdare Hukukuna Giriş, 17. Baskı, Bursa; Ekin Yayınları. Gözübüyük, Ş. A. ve Dinçer, G. (1996). İdari Yargılama Usulü, Ankara; Turhan Kitabevi. Kalabalık, H. (2013). İdari yargılama Usulü Hukuku, 5. Baskı, Konya; Sayram Yayınları. Kayar, N. (2013). İdari Yargı Kuruluş ve İşleyiş, 2. Baskı, Ankara; Seçkin Yayınları. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14