BİLECİK İLİNDE N Ü F U SU N DAĞ ILIŞI, Y O Ğ U N LUĞU VE ÖZELLİKLERİ

Transkript

1 BİLECİK İLİNDE N Ü F U SU N DAĞ ILIŞI, Y O Ğ U N LUĞU VE ÖZELLİKLERİ Dr. E. Murat ÖZGÜR* Bilecik ili, 4300 km 2 yüzölçümlü, 1990 Genel Nüfus Sayımı sonuçlarına göre nüfuslu ve M erkez ilçeyle birlikte 8 ilçeden meydana gelen İdarî bir ünitedir. Bu İdarî birimde toplam nüfusun % 42.2 si şehirde % 57.8 i ise kasaba ve köylerde oturm aktadır. Bu makalede, M arm ara, Ege, İç Anadolu ve Karadeniz coğrafî bölgelerinin geçiş sahasında yeralan Bilecik ilinde nüfusun dağılışı ve yoğunluğu ile cinsiyet, yaş, İktisadî faaliyet kolları ve kültürel özellikleri üzerinde durulacaktır Genel Nüfus Sayımı sonuçlarının geçmiş sayımlar ile karşılaştırm alar yapmamıza im kân tanımaması nedeniyle zorunlu olarak 1985 verileri kullanılm ıştır ile 1990 nüfus değerleri arasında az çok farklılıklar bulunm asına karşılık, bu d u rum ilin nüfus yapısını bütünüyle etkilem ekten uzaktır. A. Nüfusun D a ğılışı ve Yoğunluğu Bilecik ilinde nüfus dağılışını gösteren haritaya bakıldığında, İznik-Pamukova depresyonunun il sınırları içinde kalan Çerkeşli Köyü ile Yeşilçimen mahallesi arasındaki kısmı, Sakarya vadisinin alüvyal tabanı, Göl pazarı ovası, K arasu vadisinin V ezirhan ile Sakarya kavşağı arasında kalan bölümü, yine bu vadide Sorgun çayının K arasu ya karıştığı yerden, Söğüt deresinin Karasu ile birleşme noktasına kadar olan saha ile Karasu vadisinin biraz genişlediği Karaköy-Demirköy çevresi nüfusun sıklaştığı yerler olarak karşımıza çıkar. Bu sık nüfuslu alanlara Pazaryeri Havzası nın Pazaryeri kasabası batısındaki bölümü, kasaba ve şehirlerin çevreleri ile İnönü ovasının batısındaki bazı yerleşmelerin civarındaki kısım lar eklenebilir (H arita: 1 ve 2). Yenipazar deresi ile Sürüm deresi arasındaki alan, Bilecik platosunun merkezî kısımları, Adliye ovası, G öynük çayı vadisi ise orta derecede nüfus sıklığına sahip yerlerdir. * A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Coğrafya Bölümü, Ankara.

2 200 Bilccik İlinde Nüfusun D a ğ /lışı

3 Bileçik tlindc Nüfusun D ağılışı 201 B İL EC İK İLİN D E N Ü FU SU M DAĞ ILIŞI I 'M S ) Harita: 2

4 202 Bilecik İlinde Nüfusun D ağılışı Sündiken platosunun batı kısmı, Yirce dağının doğu yamaçları, Pazaryeri havzası güneyindeki yüksek saha, Bilecik platosu kuzeyi, Söğüt platosunun Söğüt şehri dışında kalan bölümleri, Karaağaç Ovası, Aktaş-Alıç platoları da seyrek nüfuslu sahalar olarak ayırdedilebilir (H arita: 2). Sipahi Dağlık Sahası, Akköy platosunun büyük bölümü, Meryem dağı ve Göldağı ile Yirce dağının en yüksek kesimleri nüfusun hem en hemen hiç olmadığı alanlardır. Y ukarıdaki kısa açıklam adan da anlaşılacağı üzere, nüfusun dağılışında yükselti ve yeryüzü şekillerinin rolü çok fazladır. Ovalar ve vadi tabanları genelde nüfusun sık olduğu kısımları meydana getirmekte, buna karşılık yüksek platolar ve dağlar nüfusun iyiden iyiye seyreldiği, hatta ortadan kalktığı yerler olarak belirmektedir. Sulu tarım im kânlarının varolduğu, tarım ın çeşitlendiği ve ekonomik hayatın canlandığı alanlarda nüfus sıklaşm akta, yoğunlaşm aktadır. Bilecik ilinde nüfusun yoğunluğunun yıllara göre gösterdiği gelişimi, hazırlam ış olduğum uz haritalar yardım ıyla daha yakından görmek faydalı olacaktır. Bu amaçla, 1935, 1960 ve 1985 yıllarını içeren 3 nüfus yoğunluğu haritası oluşturduk yılına ait haritada, ildeki yerleşmelerin büyük bölümünde km2 ye 16 ilâ 30 kişinin düştüğü farkedilmektedir (H arita: 3-4). Nüfus yoğunluğunun kasaba ve şehirler dışında en fazla olduğu yerler; Pazaryeri kasabası batısı, Bozüyük güneydoğusu, Gölpazarı ovası, Söğüt ün Sakarya vadisi güney kanadında kalan birkısım köyleri ile Bilecik in K üplü ve Y arhisar bucak merkezleri çevresidir. Osmaneli ilçe merkezinin batı, kuzey ve doğusundaki yerleşmelerde nüfus yoğunluğu km2 ye 15 kişinin altındadır. Ayrıca Bilecik şehrinin kuzeydoğusundaki sahada (Kuyubaşı, Ören, Selbükii köyleri çevresi), Göynük çayı güneyindeki K öpıücek, Taşçıahiler, K avak; yine Bozüyük, Söğüt, Yenipazar ve Merkez ilçenin bazı köylerinde yoğunluk 15 kişiden azdır (H arita: 4) 1935 yılında yoğunluğu 15 in altındaki yerleşme sayısı toplamı 43 tür. Bu yerleşmelerin çoğunluğu Osmaneli (15 köy), G ölpazarı (10 köy) ilçelerinde yeralmıştır. Nüfus yoğunluğu 16 ile 30 arasındaki yerleşme sayısı 138 dir. Bu grupta en fazla yerleşmesi elan ilçe, Merkez ilçedir ki, onu Gölpazarı (29 köy), Bozüyük (27 köy) ilçeleri izler. H atta Bozüyük ün Dodurga bucağındaki 16 köyden 13 ü (% 81 i) bu yoğunluk grubunda bulunur.

5 Bilecik İlinde Nüfusun D ağılıy?03 BİLECİK İ I İ İDARİ BÖllİNÜŞ HARİTASI Bilecik Merkez İlçe Bozüyük İlçesi Gölpazarı İlçesi İnhisar İlçesi 1 Abadiye 2 Abbaslık 3 Ahmetpınarı 4 Alpagut 1 Akçapınar 2 Akpınar 3 Aksutekke 4 Alibeydüzü 1 Akçakavak 2 Aktaş 3 Alıç 4 Arıcaklar 1 Akçasu 2 Akköy 3 Akkum 4 Çayköy

6 204 Bilecik İHhI c Nüfusun D ağılışı 5 Aşağıköy 6 Ayvacık 7 Bahçecik 8 Başköy 9 Bayırköy 10 Bekdemir 11 Beyce 12 Cumalı 13 Çakırpınar 14 Çavuşköy 15 Çukuröretı 16 Deresakarı 17 Dereşemsettin 18 Elmabahçe 19 Erkoca 20 Gökpınar "1 Gülümbe 22 Hasandere 23 İkizce 24 Ilyasbey 25 İlyasca 26 Kapaklı?7 Karaağaç 28 Kavaklı 29 Kayabelen 30 Kendirli 31 Kepirler 32 Kınık 33 Kızıldamlar 34 Koyunköy 35 Kurtköy 36 Kuyubaşı 37 Künceğiz 38 Küplü 39 Necmiye 40 Okluca 41 Ören 42 Pelitözü 43 Sarmaşık 44 Selbükü 45 Sel öz 46 Sütlük 47 Şükıaniye 48 Taşçılar 49 Ulupınar 50 Vezirhan 51 Yeniköy 5 Aşağıarmutlu 5 Armutçuk 6 Bozalan 6 Baltalı 7 Camii iy ay la 7 Bayat 8 Cilıangazi S Bolatlı 9 Çamyayla 9 Büyük belen 10 Çaydere 10 Büyüksusuz 11 Çokçapmar 11 Büyüksürmeli Î2 D andere 12 Çengeller 13 Delielmacık 13 Çımışkı 14 Dodurga 14 Çiftlik 15 Dombayçayırı 15 Çukurören 16 Düzağaç 16 Demirlıanlar 17 Eceköy 1.7 Derecikören 18 Erikli 18 Dereli 19 Gökçeli 19 Doğanlar 20 Göynücek 20 Dokuz 21 Günayrık 21 Gökçeler 22 Hamidiye 22 Göloağı 23 Kandilli 23 Gözaçanlar 24 Kapanalan 24 Hacıköy 25 Karaağaç 25 Hamidiye 26 Karabayır 26 İncirli 27 Karaçayır 27 Karaağaç 28 Ketenlik 28 Karaahmetler 29 Kızılcapınar 29 Karacalar 30 Kızıltepe 30 Kasımlar 31 Kovalıca 31 Kavak 32 Kozpmar 32 Keskin 33 Kuyupmar 33 Köpriicek 34 Muratdere 34 Kurşunlu 35 Ormangüzle 35 Kuşçaören 36 Osmaniye 36 ICüçüksusuz 37 Poyra 37 Küçükyenice 38 Revnak 38 Kümbet 39 Saraycık 39 Sarıhacılnr 40 Yeniçepni 40 Softalar 41 Yenidodurga 41 Söğütçük 42 Yeniüreğil 42 Şahinler 43 Yeşilçukurca 43 Taşçıa niler 44 Yürükçepni.44 Toııgurlar 45 Türkmen 46 Üyük 47 Üzümlü ' 5 Harmanköy 6 Hisarcık 7 Karaağaç 8 Kay aba lı 9 Koyunlu 10 M uratça 11 Samrı 12 Tarpak 13 Tozman 14 Yakacık

7 Bilcçik İlinde Nüfusun D ağılışı 205 Osmaneli İlçesi Pazaryeri İlçesi Söğüt İlçesi Yenipazar İlçesi 1 Adliye 1 Ahmetler 2 Ağlan 2 Alınca 3 Akçapınar 3 Arapdede 4 Avdan 4 Arpadere 5 Balçıkhisar 5 Bahçesultan 6 Belenalan 6 Bozcaarmul 7 Bereket 7 Bulduk 8 Borcak 8 Burçalık 9 Boyunkaya 9 Büyükelmalı 10 Büyükyenice 10 Demirköy 11 Ciciler 11 Dereköy 12 Çerkeşli 12 Diilgeroğlu 13 Çiftlik 13 Esemen 14 Dereyüriik 14 Fırınlar 15 Düzmeşe 15 Güde 16 Ericek 16 Gümüşdere 17 Günüören 17 Günyurdu 18 Hisarcık 18 Karadede 19 Kazancı 19 Karaköy 20 Kızılöz 20 Kınık 21 Medetli 21 Küçükelmalı 22 Oğulpaşa 22 Nazifpaşa 23 Orhaniye 23 Sarıdayı 24 Sarıyazı 24 Sarnıç 25 Selçik 2b Selimiye 27 Soğucakpınar 1 Borcak 1 Aşağı boğaz 2 Çaltı 2 Aşağıçaylı 3 Dereboyu 3 Belenören 4 Doruk 4 Belkese 5 Dönmez 5 Caferler 6 Dudaş 6 Çöte 7 Düzdağ 7 Danişment 8 Geçitli 8 Dereköy 9 Gündiizbey 9 Doğubelenören 10 Hamitabat 10 Esenköy 11 Hayriye 11 Gökçeözü 12 Kepen 12 Karahasanlar 13 Kızılsaray 13 K atran 14 Küre 14 Kavacık 15 Oluklu 15 Kuşça 16 Ortaca 16 K ükürt 17 Rızapaşa 17 Nasuhlar 18 Savcıbey 18 Selim 19 Sırhoca 19 Sorguncukahiler 20 Tuzaklı 20 Tohumlar 21 Yeşilyurt 21 Ulucak 22 Zemzemiye 22 Yukarıboğaz 3 Yukarıçaylı 24 Yumaklı Yoğunluğun 31 ile 45 arasında olduğu yerleşmeler en fazla Söğüt ilçesinde toplanm ıştır. Toplam 50 yerleşmenin 11 ini bu ilçenin yerleşmeleri meydana getirmektedir. 25 yerleşmesi olan Pazaryeri ilçesinde 7 yerleşmenin nüfus yoğunluğu söziiedilen grup içinde kalmaktadır. Diğer ilçelerde bu gruba m ensup yerleşme sayısı azalmıştır. 46 dan fazla insanın km2 ye düştüğü yerleşmelerin sayısı, şehir ve kasabalar da dahil olmak üzere Merkez ilçede 5, Bozüyük'te 4, Gölpazarı nda 2, Pazaryeri nde 9 ve Söğüt te de 6 dır yılı nüfus yoğunlukları ile 1935 yoğunlukları karşılaştırıldığında arada bazı değişikliklerin olduğu hemen farkedilir (H arita: 4 ve 5). Genel olarak yerleşmelerin yoğunlukları artmıştır de km2 ye 1-15 kişinin düştüğü grupta 43 yerleşme varken, yerleşme sayısı 1960 da 27 ye, kişilik yoğunluk grubundaki yerleşme sayısı da 138 den 118 e inmiştir. Buna karşılık kişi / km 2 grubuna girenler

8 206 Bilecik İlinde Nüfusun D ağılışı

9 Bilecik İlinde Nüfusun D ağılışı den 66 ya, kişi / km2 grubundakiler 18 den 35 e, yoğunluğu 60 ın üzerinde olan yerleşmeler de 12 den 15 e yükselmiştir. Pazaryeıi ilçesinde, ilçeyle aynı adı taşıyan havzanın batı bölüm ündeki yerleşmelerin nüfus yoğunlukları dikkati çekecek kadar çoğalm ıştır (H arita: 5). Bozüyük ilçesinin Yirce dağı doğusunda kalan yerleşmelerinin büyük çoğunluğunda da yoğunluk artışı görülür. Söğüt ilçesinde bazı yerlerde nüfus yoğunluğu değerleri çok az artarken, birkısım yerleşmelerin belirgin şekilde yoğun bir nüfusa sahip oldukları saptanır (Yakacık, Akkum, Dereboyu, Akköy, Koyunlu, Tuzaklı, Kayabalı ve Akçasu köyleri gibi). Gölpazarı ilçesinde, Gölpazarı ovası (Kurşunlu, Çımışkı ve Arıcaklar) ve Sürüm vadisindeki (Kümbet, Gökçeler, Çengeller, Bayat ve Karacalar) köylerle Aktaş-Alıç platosundaki Kavak, Taşçıahiler, Tongurlar köylerinde nüfus daha da yoğunluk kazanırken, ilçenin diğer köylerinde yoğunluklar pek değişmemiştir. Yenipazar ilçesinde, 1960 nüfus yoğunluğundaki görüntü genel hatları ile 1935 e benzemekle birlikte, Yenipazar havzası batısındaki Caferler, Esenköy, Sorguncukahiler ve Belkese köyleri ile havza ta b a nındaki Yenipazar, Dereköy, Selim ve Yukarıboğaz köylerinin nüfus yoğunlukları belirgin şekilde artm ıştır. Merkez ilçeye bağlı Abbashk, Kendirli, Kuyubaşı, Ören, Selbükü köyleri 1935 te olduğu gibi 1960 da da düşük nüfus yoğunluğu (15 kişi / km2 den az) değerlerini korumuşlardır. Bunun yanında, Bilecik platosu kuzey kısım larında (İlyasca, Beyce, Necmiye, Ç ukurören, Sarmaşık köyleri) ve Karasu vadisindeki Bayırköy, Vezirhan ve Aşağıköy gibi yerleşmelerin yoğunlukları oldukça fark ederek yükselmiştir. Osmaneli ilçesinde, 25 yıl öncesinde de yoğunlukları km2ye 15 kişinin altında olan Selçik, Kızılöz, Borcak, Kazancı, Bereket, Çiftlik, Avdan ve D ereyörük köyleri bu az yoğun nüfuslu hallerini korum uşlardır. İznik depresyonundaki Çerkeşli, Sarıyazı, Ericek, A kçapınar köyleri ile Düzmeşe ve Orhaniye köylerinin yoğunluk değerleri km2 ye 45 kişinin üzerine çıkm a başarısını göstermişlerdir nüfus yoğunluğu konusunda belirtilmesi gereken bir diğer konu da, kasaba ve şehirlerin Osmaneli dışında km2ye 90 kişiden daha yüksek yoğunluk değerlerine ulaşmış olmalarıdır yılına gelindiğinde, Bilecik ili nüfus yoğunluğundaki görüntü 1935 ve 1960 yıllarına oranla yine bir çok bakım dan değişmiştir. Bir

10 208 Bilecik İlinde Nüfusun D ağılışı kere, yerleşmelerin yoğunluklarında bir tezat göze çarpar. Belirli yerlerde çok yoğun nüfustan sözedilirken, bazı yerlerde yoğunlukların haddinden fazla düşmüş olduğu gerçeği ile karşılaşılır. Öyle ki, nüfus yoğunluğu km 2 ye 15 kişiden az yerleşmeler, Gölpazarı ilçesi kuzey

11 Bilcçik İlinde Nüfusun D ağılışı 209 doğusu ve batısında, Söğüt ün Sündiken platosundaki kısımlarında, Bozüyük ün Mezit boğazı çevresinde ve Bilecik şehri güneybatısında birlikler oluşturacak tarzda çoğalm ıştır (H arita: 6). BİLECİK İLİ NÜFU S YOĞUNLUĞU HARİTASI (1985)

12 210 Bilecik İlinde Nüfusun D ağılışı Bozüyük ilçesinde Bozüyük, Cihangazi, D odurga, A kpınar; Pazaryeri ilçesinde, Demirköy, Karaköy, Kınık, Sarıdayı, Pazaryeri; M erkez ilçede, K üplü, Vezirhan, Bayırköy, Bilecik, İlyasca ve Taşçılar; Osmaneli ilçesinin ilçe merkezi ile Çerkeşli ve Ağlan köyleri; Gölpazarı ilçesinin Söğütçük ve Gölpazarı; Yenipazar ilçesinin sadece ilçe merkezi; son olarak İnhisar ve Söğüt ilçelerinde, Söğüt, İnhisar, Tarpak, Samrı ve Çaltı gibi yerleşmeler yüksek yoğunluk değerleriyle hemen kendilerini belli ederler. Kır kesiminde nüfus yoğunluğunun azalması bunun yanısıra m erkezî konumdaki, iş imkânlarının olduğu yerlerde yoğunluğun artması, kırdan sözıiedilen yerlere ve il sınırları dışına taşan nüfus hareketleriyle ilgilidir. B- Nüfusun Ö zellikleri 1- Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Durumu Bilecik ili nüfusunda uzun yıllar kadın nüfus erkek nüfustan fazla olmuştur. Kadınların erkeklere göre oransal olarak en fazla oldukları yıl 1940 yılıdır. Bu sayımda olan il toplam nüfusunun % 53 ü (57566 kişi) kadınlar, % 47 si (51076 kişi) de erkeklerden m eydana gelmekteydi. II. Dünya Savaşı nedeniyle asker olarak ilden ayrılan erkek nüfusun yarattığı bu durum, daha sonraki sayım larda yavaş yavaş dengelenmeye başlamış, dışarıya oldukça fazla sayıda nüfus özellikle de erkek nüfus gönderilmesinden dolayı kadınlar, 1975 e kadar oransal olarak hep erkeklerden üstün görünmüşlerdir. Ne varki, bu sayımdan sonra kadın nüfusun toplam içindeki payı ilk defa % 50 nin altına inmiştir. İl dışına çalışmaya gidenlerin, bu gidişlerindeki duraklama, ildeki yeni iş alanları ve her şeyden önemlisi Bilecik ve Söğüt teki askerî eğitim birliklerindeki asker sayılarının artışları, erkek nüfusun sayısal ve oransal olarak çoğalm asına neden olmuştur nüfus sayımı sonuçlarına göre, Bilecik ili nüfusunun % 52.1 'i (83868 kişi) erkek, % 47.9 u (77041 kişi) ise kadınlardan oluşm aktadır den 1985 e kadar olan 50 yılda nüfus yıllık ortalam a binde 6.6 oranında artış gösterirken, erkek nüfus binde 10 luk bir artış sağlamıştır. Erkek nüfus fazlalığının eğer çalışma ortam ları sağlanırsa işgücü açısından önem taşıdığını belirtebiliriz. Nüfusun cinsiyete göre durumu, köy, kasaba ve şehirlerde farklı nitelikler taşır. Köy nüfuslarına bakıldığında, 1985 yılında toplam 255

13 Bilecik İlinde Nüfusun D ağılışı 211 muhtarlığın 173 ünde (% 68) kadınların az ya da çok erkeklerden fazla olduğu, 76 sında (% 30) erkeklerin çoğunluğu oluşturduğu, 6 köyde de nüfusların denk olduğu görülür. Durum a ilçeler itibariyle göz atıldığında Gölpazarı ve Yenipazar ile Pazaryeri ilçesinde kadın nüfusun fazla olduğu köy sayısı, il ortalamasının üzerindedir. Osmaneli ilçesinde ortalam aya çok yakın (% 66.7), diğer ilçelerdeyse altındadır. Köylerdeki kadın nüfus fazlalığı olayı, neredeyse tüm sayım yıllarında belirlenebilmektedir. Sadece 1980 sayımında Bilecik ve Bozüyük e bağlı bazı köylerde aksi görülmüş ve erkekler çok az öne geçmişler, fakat bir sonraki sayımda bu durum larım koruyam am ışlardır. Kasabalarda, köylerdeki kadın nüfus egemenliği aşağı yukarı sona erer ve çok az bir kadın fazlalığı dışında kadın-erkek nüfuslarında bir denge gündeme gelir. Örneğin, Gölpazarı kasabasında nüfusun % 50.l i kadın, % 49.9'u erkekdir. Şehirlerde ise nüfusun cinsiyet dağılımı erkekler lehine değişir. Bu yerleşmelerde erkekler % 57.2 lik paya sahiptirler. Bir garnizon şehri olan Bilecik te toplam nüfusun % 61.4 ü, önemli ölçüde askerin bulunduğu Söğüt te % 61.8 i erkeklerden ibarettir. Bir endüstri şehri olan Bozüyük te nüfusun % 54.1 i, Osm aneli de ise % 52 si erkek nüfustur. Buna göre, askerî faaliyetlerin ve endüstrinin önemli olduğu Bilecik ili şehirlerinde erkek nüfusun sayısal üstünlüğe sahip olduğunu söyleyebiliriz. N üfusun cinsiyete dağılımı hakkında sonuç olarak, köylerde erkeklerin çoğu kere dışarıya çalışmaya gitmeleri nedeniyle kadınlar, şehirlerde işyeri sayısının fazlalığı ve Türkiye nin her yerinden asker kabul etmeleri nedeniyle erkekler çoğunluktadır. K asabalarda ise, genelde bir kadın-erkek dengesinden sözedilebilir. Nüfusun yaş gruplarına göre sahip olduğu özellikler açısından da Bilecik ili için ilginç bazı noktalar belirlememiz m ümkündür. Üretken nüfus olarak kabul edebileceğimiz 15-65yaş arası nüfus grubunun yıllara göre izlediği gelişim bir hayli dikkat çekicidir (Şekil: 1). Bu gelişimde, 1950 den 1960 a kadar 15 yaşın altındakiler ve 65 yaşından büyüklerin toplam nüfus içindekki payı artarken, yaş grubunun oram düşmüştür te yaşlı nüfus oranı artarken, bu defa yaş arasındakilerin oransal düşüşüne 15 yaşın altındakiler de katılmıştır yılıyla birlikte ekonomik etkinliklerde yeralan yaş grubunda bir kıpırdanm a olmuş ve 65 yaşın üzerindekilerle çoğunluğu oluşturm uşlardır. Bu arad a 15 yaşından küçük nüfusun payı 1980 ve 1985 de %

14 ?]? Bilecik İlinde Nüfusun D ağılışı 30'un altına inmiştir. Son sayımda yaşlar arasındaki insanların oranı toplam nüfusun % 65 ine çok yaklaşmış, tüketici durumundaki 15 yaşından küçüklerle birlikte 65 yaşın üstündekilerin oranlarında da bir azalma belirmiştir (Şekil: 1). Yukarıda açıklamaya çalıştığımız tablo bizde, Bilecik ilinde orta yaş nüfusun önemli bir gelişme kaydettiği ve ekonomik olarak ile faydalı bir işgücü sağladığı düşüncesini uyandırm aktadır. 1 IS S55 3 T S70 5 1S7Ü 7 Î90U 0 T995 (I) Yıllar 1 11 III Bilinmeyen i M Şekil 1. Bilecik İlinde Yaşayan 15 Yaşın Altındaki, 65 Yaşın Üzerindeki ve Yaşlar Arasında Kalan Nüfusun Yıllara Göre Oransal Gelişimi ( ) yılı nüfus piram idinde, Bilecik ili nüfusunun yaş özelliklerine dair başka tespitler de yapılabilir (Şekil: 2). Gerek kadın ve gerekse erkek nüfusta yaşlarda bir azalma gözlenir. Piramit, yaşgrubunda ikinci bir daralmaya sahne olur. Nihayet, 0-4 yaşlaıda da bir azalm anın belirdiği gözden kaçmaz.

15 Bileçik İlinde Niifıısun Dağılışı 213 :oo 3c:c "M Şekil 2. Bilecik İli nüfus piramidi ( i985) Piramitteki daralm alardan ilkindeki yaş grubu (65-69 yaşlar) i. Dünya Savaşı yıllarında doğm uş olan nüfustur. Olumsuz savaş o rtamının tüm Türkiye de doğumları azalttığı gerçeği Bilecik ili için de gcçerlidir yaş grubunda azamî seviyeye ulaşan ikinci daralm a ise, daha çok, yıllarında kendini iyice hissettiren yurtiçi ve yurtdışı göçlerine bağlanabilir. Bu devre, aynı zam anda yukarıda kısaca değinilen yaşlar arasındaki nüfusun azlığı ile de ilişkilidir. 2- Niifusım İktisadi Faaliyet Kollarına Dağılımı Bilecik ilinde faal nüfusun İktisadî faaliyet kollarına dağılımım sadece 1985 nüfus sayımı için değil, tarihî bir gelişim içinde ele almak yerinde olur. Burada, bu gelişimi veri eksikliği nedeniyle 1955 ten itibaren inceleyebileceğimizi belirtm ek isterim verilerine bakarak faal nüfusun % 88.5 iniıı tarım sektöründe çalıştığını, % ^. l lik bölüm ünün endüstride, % 3.2 lik kısm ın da toplum hizmetlerinde faaliyet gösterdiğini anlıyoruz. % 4.2 oranındaki nüfusun da çıkarım, ticaret, bankacılık, nakliye, haberleşme ve gayrimuayyen faaliyetlerde toplandığı görülm ektedir (Tablo: 1 ve Şekil 3). 1960'da tarım da çalışanların faal nüfus içindeki payının % 87.4 e, 1965 te % 82.2 ye, 1970 de % 78.4 e, 1975 te % 76.6 ya, 1980 de % 66.9'a, 1985 te de % 61.6 ya indiği belirlenir. Tarım daki bu oransal azalma, en çok endüstri ve toplum hizmetlerinin yararına olmuştur te % 4.1 oranına sahip endüstri 1975 te % 7.8 e, 1980 de % 13.2 ye ve 1985 ted e % 15. l e sıçrama yaparak, tarım dan sonra ikinci önemli sektör konum una yükselmiştir.

16 214 Bilccik İlimle Niifıısıın D ağılışı c s ı M 03 JÜ a *03 H G s <* <l-h H O it W > > 5 ü u «o e 03 <D ^ S c s K X İT O.& u S c H ~ S!h O X Tablo 1. Bilecik İlinde faal nüfusun iktisadi faaliyet kollarına dağılımı. d o 1 Vlli -H > TA I*- ON OO <N On <S O ON <n ^ m *-h oo m vo \n VO VO ON OO ' on <s is O Tt VO On VO is O o > }n \n ı v-> m <S V) lo is is > - rf r- r- «o rt OO OO İS On co oo r T E K OOO oo VOvo OO 00 r-- m <n vo co r*> «o m <s İS İS»O m 1 İS İS T E K vo rt oo r- r- İS ON Tl* m 00İS vo Tf Tf HOOf^ s ^ o o co m i r-> r on is r- On O On r-" vo t < İS İS O O I «n «n T E K VO VO O ro fn on vo m on ^ «n ON < O Tfr «O VO UO O O O ın O in vo vo OO İS VO es is Os CO o İS İS T E K m vo eo ON ON m lo o o O n ON <S O 00 i'" m es is İS İS ro r- vo VO VO ON ON OO İS <S I vo VO I r - Tf rs 1 is T E K İS Tf VO vo ON m i s m ro r - on > i Tf m ON 00 m vo t VO VO ON on r - ı-< is İS VO «O ı 'İ Tf T E K O Tt* vo f- *n OO tj- Tİ* On ^ t"- oo on Th <s ON 00 ı «O m es «o ıo»/") ıo T E K

17 Bilecik İlinde Nüfusun D ağılışı 215 * 1 S5 5 « U S 7 T9S0 198S TARIM (V. ) Şekil 3. Bilecik İlinde faal nüfusun iktisadi faaliyet kollarına göre gelişimi. Toplum hizmetleri de 30 yıllık sürede epeyce mesafe katetmiş ve 1985 te % 14.9 oranına çıkmayı başarm ıştır. Sözkonusu devrede, endüstri ve toplum hizmetleriyle atak yapan bir diğer sektör de 1955 yılında % 1.3 paya sahip olan ticaret ve bankacılık alanlarıdır. Bu sektör, 1985 te toplam faal nüfus içinde % 4.8 oran elde etm iştir (Şekil: 4). Ulaştırma ve haberleşme faaliyetlerinde çalışanlar ise 1955 te 1012 kişi iken (faal nüfusun % 1.3 ü) 1975 te bu sayı 2309'a (% 3.2) yükselmiş, fakat bu kolda çalışan nüfus 1980 de 1913 kişiye (% 2.5) düşmüş, 1985 yılında ise biraz artarak 2157 kişiye (% 2.7) ulaşmıştır.

18 216 Bilccik İlinde Nüfusun D ağılışı ( V.) TARIM. ORMANCILIK V S S i Ç IKA R IM [fiilî İmalai... "-9 İNŞAAT 3.2 İllị. T - T - r ^ ı TİCARET. U LAŞTIRMA, H ABERLEŞM E, DEPOLAMA, MALİ İŞLER, SİGORTA V S y/////^ TCPL'JM H İZM ETLER!...H.8 İYİ T A N IM LA N M A M IŞ'FA A LİY ET L ER Şekil 4. Bilecik İlinde faal nüfusun faaliyet kollarına dağılımı (I985J İlde çıkarım (istihraç) faaliyetleriyle uğraşan nüfus miktarı, 1980' den sonra toprağa dayalı endüstrinin önem kazanm asına paralel olarak artış sağlamışsa da, faal nüfus içindeki payı % l in üzerine hiçbir zam an çıkam am ıştır.

19 B iltcik tlimie Nüfusun D ağılışı 217 G örülüyor ki, Biiecik ilinde Türkiye genelinde olduğu gibi, tarım sal nüfus oranı gün geçtikçe azalm a eğilimi sergilemektedir. B unun aksine, endüstri ve hizmet sektörlerinde çağın bir gereği olarak gelişme olmuştur. Yeri gelmişken bir konuya dikkat göstermek gerekir ki, o da, kasaba fakat daha çok şehir yerleşmelerindeki fonksiyonel gelişimin, il geneline ait rakam lara etki etmesidir. Çünkü nüfusu 2000 nin altındaki yerleşmelerde nüfusun faaliyet kollarına bölüşüm ü incelendiğinde; buralarda yaşayan faal nüfusun 1980 yılında % 86.4 ünün tarım da çalıştığı halde, 1985 te bu rakamın % 87 ye çıktığı farkedilir. Oysa, şehir ve kasabalardaki tarım dan geçimini sağlayan nüfus oram 1980 de % 12.3 iken, 1985 te % 7.8 e düşm üştür nüfus sayımı sonuçlarına göre, olan çiftçi nüfusun 1969 u yani % 4 ü kasaba ve şehitlerde, u (% 96 sı) ise köylerde yaşam aktadır1. Bu arada şehir ve kasabalar genelinde faal nüfusun % 34.2 si (8596 kişi) endüstri sektöründedir. Köylere ait faal nüfus içinde endüstrinin oranı ise % 6.3 tür ki, bu nüfusun büyük çoğunluğu kalabalık ve endüstri tesislerinin yoğun olduğu şehirler çevresindeki köylerde oturm aktadır. Önüm üzdeki yıllarda, Bilecik ilinde tarım da çalışan nüfusun oranı azalm aya devam ederken, tarım dışındaki alanlarda yukarıda çizilen tablo benzeri gelişmeler devam edecektir. Ama, Bilecik iline olan endüstri yatırımlarının durgunluk aşamasına girmiş bulunduğu gözönüne alınırsa, bu gidişin, yani endüstrideki son 15 yılda gözlenen atılım ın uzun süreli olması beklenemez. 3 - Nüfusun Kültürel Ö zellikleri Bilecik ili nüfusu içinde okum a yazma bileıı nüfus ve bu nüfusun da öğrenim düzeyinin ne durum da olduğuna geçmişten günüm üze kısaca gözatalım. J935 yılı nüfus sayımı sonuçlarına bakılırsa, toplam nüfusun % 82 si 6 ve daha yukarı yaşta, bir başka deyişle okuma-yazma çağındaydı. Nevarki bu nüfusun ancak % 23.4 ü okur-yazardı. Erkeklerde oran % 35.1 e çıkarken, kadın nüfusta % 12.8 e inmekteydi. Okul çağındaki nüfusun okur-yazarlık oranı 1950'de % 44 e, 1970 te % 65.6 ya, 1980 de % 76.2 ye ve 1985 te de % 83.9 a yükselerek, 50 yılda kaydadeğer ilerleme sağlamıştır. 1 Bilecik İli genel nüfus sayıcı, nüfusun sosyal ve ekonomik nitelikleri 1985 DİE.3 yay. no: 1237, Ankara, 1987, s

20 218 Bilccik İlinde Nüfusun D ağılışı İldeki ilkokulların 1 / 5 i 1935 yılından önce açılmıştır. % 55 i ise yılları arasında, % 18.5 i devresinde, geriye kalan % 6.5 oranındaki okul da 1970 den sonra hizmete girmiştir. Bu duıum bize, okuryazar oranlarının 1960 dan sonra birden bire niçin artm ış olduğunu açıklayacak nitelik taşır. Bir öğrenim kurum unu bitiren nüfusta da büyük değişiklikler gözlenir. Örneğin, 1970 de okuryazar nüfus içinde herhangi bir öğrenim kurum undan mezun olmayan nüfus % 31.9 paya sahipken bu değer 1985 te % 19.9 a gerilemiştir. Bununla birlikte, ilkokulu bitiren nüfus oranı artışlar göstererek 1970 deki % 60.6 değerinden 1985 de % 62.9 seviyesine ulaşmıştır. O rtaokul m ezunlarında 1970 deki % 3.3 oranından 1985 te % 8.6 ya, lise mezunlarında ise 1970 de % 2.4 değerini taşıyan okuryazar içindeki pay, 1985 de % 8.1 e yükselme başarısını elde etmiştir. Bu verilerden Bilecik ili için şu sonuçlar çıkarılabilir: başlangıçta ilkokul mezunu oranında artışlar görülürken, bu öğrenim kurum unun verdiği mezun sayısının okuryazar nüfus içindeki oranı sabit kalmaya başlam ış; bu arada ortaokul ve lise m ezunu oranları artm ıştır arasında eğitim-öğretim seviyesinin biraz daha yükseldiğini, lise ve dengi okul mezunlarının oranının artışından anlıyoruz. Burada yeri gelmişken bir konuyu belirtmekte yarar görüyoruz. O da, 1970 yılında lise dengi okul mezunu nüfusun okuryazarlar içindeki payının % 1.6 iken bu oranın bugün % 4.1 e yükselmiş olmasıdır. İldeki ticaret ve endüstri faaliyetlerindeki canlılık, meslek okullarına olan ilgiyi artmış ve bu sayede sözkonusu okullar sayısal ve oransal bakım dan daha iyi bir düzeye gelmişlerdir. İlde, Bilecik şehrinde 681 öğrencili Erkek Teknik Lisesi, 154 öğrencili Kız Teknik Lisesi ve 223 öğrencili Ticaret Lisesi; Bozüyük şehrinde 442 öğrencili Endüstri Meslek Lisesi, 200 öğrencili Seramik Meslek Lisesi, ve Osmaneli de 25 öğrencili bir Ticaret Lisesinin bulunması meslekî eğitime verilen önemin açık göstergesidir. Toprağa dayalı endüstrinin oldukça iyi durumda olduğu Bozüyük te seramik üzerine eğitim-öğretim yapan bir okulun ve Bilecik şehrindeki Meslek Yüksek Okulunda seramik bölümünün bulunması, coğrafî şartlar ile eğitim arasındaki ilişkinin açık bir dışa vurum udur kişi olan 1985 yılı Bilecik ili nüfusunun % 88.9 u ( Kişi) 6 ve daha yukarı yaşlara sahip, okum a çağındaki nüfusu oluşturur. Bu nüfusun % 83.9'u okunıa-yazm a bilm ektedir ( kişi).

21 Hi İççik İlinde Nüfusun D ağılışı 219 Erkek nüfusta okuma-yazma oranı % 90 ı geçmekte, kadın nüfusta ise % 77 dolayında seyretmektedir yılında Türkiye de okuryazar oram toplam nüfus için % 77.3, erkek nüfus için % 86.3, kadınlardaysa % 68 dir. Bu rakam lar da gösteriyor ki, gerek il toplam, gerekse kadın ve erkek nüfusun okuryazarlık durum u Türkiye ortalam asının üzerindedir. Bilecik ilinde okullaşma oranı da oldukça yüksektir. Sadece 9 yerleşmede (ki buralar da mahalle tipi yerleşmelerdir) ilkokul yoktur. Bunun yanısıra bazı köy ve mahallelerde ilkokul olduğu halde yeterli sayıda öğrenci bulunmayışından dolayı eğitim ve öğretim eksintiye uğram aktadır. Genelde az nüfuslu ve genç nüfusunu göçler marifetiyle dışarıya kaptırmış bu yerleşmelerde okul çağındaki çocuk sayısı son derece azdır. İlde halen faaliyetine devam eden 264 ilkokul, 5 ilköğretim okulu, 19 ortaokul, 18 lise ve dengi okul ile Bilecik şehrinde seramik, maden ve elektronik dallarında program ları bulunan M eslek Yüksek O kulu vardır rakamlarıyla il nüfusunun % 5 ini öğrenciler oluşturmaktadır ki, bu rakam, Türkiye ortalam ası olan % 6.5 in altındadır. Sonuç 1985 nüfus yoğunluğu değerleri, şehir, kasaba ve endüstri tesisleri veya sulu tarım imkânlarına sahip bazı köyler dışında, genelde km2ye kişinin yaşadığı bir Bilecik iliyle karşı karşıya olduğum uzu göstermektedir. Bu yoğunluk değerleri bir bakım a, nüfus ile o nüfusun üzerinde yaşadığı ve geçimini sağladığı alan arasındaki ekonom ik ilişkiler hakkında ip uçları verir. Olay köy seviyesinde ele alındığında, Bilecik ilindeki köylerin büyük bir bölüm ünün bu günkü kır ekonom i siyle. bu yoğunlukta bir nüfusu besleyebileceği fikrini uyandırm aktadır nüfus yoğunluğu haritasından da rahatlıkla izleyebileceğimiz, bu yıllardaki nüfus fazlalığı, ülkemiz sosyo-ekonom ik yapısında meydana gelen değişimlere paralel olarak, büyük oranda il dışına göç etmiştir. Bu gün kır kesiminde ulaşılan yoğunluk değerleri, bir ölçüde nüfus / geçim kaynakları dengesini ifade etmektedir. Buna karşılık nüfus yoğunluğu 15 kişi / km 2 değerinin altına düşm üş köylerden bazılarının sınırlı ekonomik ortam ve yaşlı nüfus fazlalığı nazarı dikkate alınırsa, yok olma tehlikesiyle karşı karşıya oldukları görülür (Ören, Kuyubaşı, Çukurören, Armutçuk, Hamidiye, Derecikören köyleri gibi). Bundan sonra yapılacak şey, her birim in kendi şartlarına göre

22 220 Uilccik İlinde Nüfusun D ağılışı vardığı nüfus yoğunluğu dengesini, refah seviyesini attırarak nüfus artış hızını da dışarıya nüfus göndermeden yavaşlatarak korumaktır. Bilecik ili yaş kompozisyonundaki çocıık nüfusu azalma eğilimi bu bakım dan um ut vericidir. Tarım sektöründe çalışan nüfus oranlarının hizmet, fakat özellikle endüstri lehine değişiyor olması, ilin genel anlam da kalkınm a yolunda mesafe katettiğinin bir göstergesi sayılmalıdır. Endüstrileşmede öncelikli sektörler kavramının ön plana çıktığı günümüzde, Bilecik ili taş ve toprağa dayalı endüstri açısından önemli avantajlara sahiptir. Gerek hammadde, gerek ulaşım ve gerekse tüketim alanlarına göre konumu, ili bu sektörde ön plana çıkarabilir. Bu sayede endüstriyel nüfus oranları daha da artacaktır. Eğitim seviyesinin oldukça yüksek olduğu Bilecik ilinde, genç nüfusun mesleki eğitime yönetilmesinde sayısız faydalar vardır. Seramik, maden, metal, makina, ağaç işleri ve su ürünleri konularında eğitim / öğretim veren her düzeydeki kuruluşların kurulm ası, varolanların kapasitelerinin artırılm ası gerekmektedir.