Sinan Çağı. Osmanlı İmparatorluğu nda Mimarî Kültür. Gülru Neciṗoğlu

Transkript

1 Sinan Çağı Osmanlı İmparatorluğu nda Mimarî Kültür Gülru Neciṗoğlu 1

2 KİTAP HAKKINDA Harvard Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Dr. Gülru Necipoğlu nun yazdığı Sinan Çağı: Osmanlı İmparatorluğu nda Mimarî Kültür, bugüne kadar Mimar Sinan ile ilgili olarak hazırlanmış çalışmalardan iki anlamda farklılık gözteriyor. Bunlardan ilki içerikle, ikincisi ise yaklaşım ve üslûpla ilgili. Kitap kendi içinde üç ana bölüm şeklinde değerlendirilebilir. Tematik olarak düzenlenen ilk iki bölüm mimarî himaye ve mimarlık üretimi bağlamlarını ele alıyor. Kitabın üçüncü kısmı ise, külliyeli ve külliyesiz Sinan camilerini üslûp kronolojisi yerine himaye düzeyine göre gruplaştırarak, bu eserleri tek tek yorumluyor. Anıtları, daha önceki tematik bölümlerde ele alınan kimlik, bellek ve âdâb kavramlarının somut ifadeleri olarak okurken, yaratılmalarında Sinan ın, idaresi altındaki mimarların ve hâmilerinin failliğini birleşik olarak değerlendiriyor. Sonsöz ise, mimarbaşının ölümünün ardından, himaye kalıplarıyla birlikte âdâb kavramlarının uğradığı dönüşüme işaret ederek, Sinan ın mirasını klasik sonrası imparatorluk rejimi bağlamında değerlendiriyor. Öncelikle Sinan ın üslûbuna dair kapsamlı ve derinlemesine bir araştırma olma özelliği ile dikkat çeken bu kitabın, kendisini benzer örneklerinden ayırt edici başka özelikleri de var. Farklı bir Yaklaşım Yazar, bugüne kadar Sinan ile ilgili analizlerin sadece biçimci paradigmalarla sınırlı kaldığını ve Sinan a ait yapıtların tasarım, üretim, tüketim ve kendi dönemlerinde algılanışını şekillendiren bağlamsal süreç ve zihniyetlerin genellikle ihmal edildiğini belirterek, Sinan ın külliyatının hem biçimsel temellere oturtulmuş, hem de çağının mimarî kültürü çerçevesinde, bağlamsal bir yorumunu yapmayı amaçladığını söylüyor. Sinan ın eserlerine holistik bir bakış açısından yaklaşarak, eserlerin formlarının yanı sıra, karşılıklı etkileşim içinde 2 Elinde ahşap bir mimar arşınıyla, Sultan Süleyman ın türbesinin yapımına Sinan ın nezâret edişi, y. 1579, Seyyid Lokman ın Târîh-i Sultân Süleymân ından (Res. 118 den detay).

3 bulundukları kurumsal, toplumsal, siyasal, dinsel, düşünsel, fenomenolojik, ekonomik, kozmolojik ve estetik boyutlarının da hep birlikte yer aldığı çok yönlü ama tek ve bütünlüklü bir çerçeve çizerek, mimarînin aynı zamanda bir dönemi anlatmada tek başına bir araç olabilecek kadar engin bir kültür alanı olduğunu gösteriyor. Kitabın hazırlanması sırasında çok kapsamlı bir kaynak araştırması yapılmış ve konuyla ilgili neredeyse bütün kaynaklar taranmış, yazmalar dışında gravür ve minyatürlerden de yararlanılmış. Hesna Ergun Taşkömür, yazılı kaynakların transkripsiyonu için iki yıl süren titiz bir çalışma yapmış. Büyükçekmece Köprüsü nde Sinan ın imzasını taşıyan kitâbe. Bütün kaynaklar aslına sadık kalınarak alıntılandıktan ve kitabın çevirisi Gül Çağalı Güven tarafından tamamlandıktan sonra, yazar metin üzerinde bir buçuk yıl bizzat çalışarak, hem çevirinin dilini kendi tercihlerine göre değiştirmiş hem de transkripsiyonlu pasajları mümkün olduğunca standardize etmiş. Anlaşılması zor olan transkripsiyonlu alıntıların parantez içinde Türkçeleştirilmesi ile de Atmeydanı ndaki sünnet töreninde Süleymaniye Camii nin maketiyle geçen hassa mimarları alayının resmi, y. 1582, kâğıt üzerine suluboya, İntizâmî nin Sûrnâme sinden. 3

4 İstanbul siluetinde Haliç e hâkim bir tepede konumlanan Süleymaniye Külliyesi, kuzeybatıdan görünüm. uğraşmış. Kendi ifadesiyle, Türkçe okurlarına daha fazla yararlı olabilmek arzusuyla, İngilizce kitapta sadece İngilizce tercümeleri alıntılanan kaynakların, burada transkripsiyonlu olarak Osmanlı Türkçesi orijinallerinin verilmesini tercih etmiş. Önemli bulduğu bazı kaynakların da, kısmî alıntılarının yerine burada tamamını zikretmeyi yeğlemiş. Bu anlamda kitap, Sinan ın eserlerine dair başlı başına bir kaynakça olma özelliği taşıyor. Necipoğlu, birçok araştırmaya konu olmuş Sinan vakfiyesinin dışında, yapıların hâmi ve bânilerinin bugüne kadar Sinan la ilişkilendirilmemiş vakfiyelerini de inceleyerek, yeni 4

5 Süleymaniye Külliyesi, İstanbul, aksonometrik perspektif. Arben N. Arapi. 5

6 Süleymaniye Camii, İstanbul, caminin son cemaat yeri cephesinin şadırvan avlusunun kuzeyindeki taç kapıdan girince görünümü. belge ve bilgilere ulaşıyor. Yazar, elde ettiği küçük sanılabilecek verileri derinlemesine değerlendirerek, dönemin çevre koşularına ve gündelik yaşamına dair önemli yorumlar yapıyor. Kitabın diğer bir özelliği, görsel malzeme açısından zenginliği. Burada, Sinan ın bütün cami ve cami külliyelerinin öncelikle mimarî açıdan değer taşıyan fotoğrafları yer alıyor. Prof. Reha Günay ın hem mimarlık tarihçisi hem de fotoğraf sanatçısı gözüyle çektiği ve açı, ışık, renk gibi özelliklerinin yanı sıra son derece net bu fotoğraflar, yapıları bütün ayrıntılarıyla görebilmemizi sağlıyor. Yapıların planları, cepheleri ve pek çoğunun olağanüstü etkileyici aksono- 6

7 metrik çizimleri, Yüksek Mimar Arben N. Arapi tarafından büyük bir titizlik ve estetik incelikle yeniden çizilmiş olarak ilk defa bu kitapta yer alıyor. Ayrıca, dönemin gündelik yaşamını ve mimarî çehresini sergileyen çok sayıda 16. yüzyıl gravürü ve Osmanlı minyatürü mevcut. Eserlere dair çok yönlü bu görsel tasvir zenginliği, Sinan ın üslûbuna dair tek başına bir kaynak teşkil etme niteliğine sahip. Yazarın araştırmacı olarak gerek mimarî üslûp gerekse dönemin hayatı açısından bize sunduğu ayrıntılı bilgi, aktarılış şekli bakımından da apayrı bir değere sahip. Gülru Necipoğlu, ağırlıklı olarak teknik özelliklerden söz eden bu sanat tarihi metnini bize sunarken, bir yandan da ancak bir dönem anlatısında ya da bir romanda olabilecek kadar akıcı, Süleymaniye Camii, İstanbul, mihrabın iki yanında yer alan Hasan Karahisarî nin İznik çinisinden kaligrafik madalyonlarından birisi. neredeyse edebî bir dil kullanıyor. Tabii çevirinin nitelikliliğini de unutmamak gerekir. Necipoğlu nun dili kullanmaktaki, Gül Çağalı Güven in de bunu Türkçeye aktarmaktaki becerileri sayesinde, şaşırtıcı biçimde, hacimliliği oranında rahat ve zevkle okunabilecek bir kitap çıkıyor karşımıza. Belgin Çınar Melchior Lorichs, Sultan Süleyman ın Külliyesi, 1570, ahşap baskı. 7

8 8

9 Sinan Çağı Osmanlı İmparatorluğu nda Mimarî Kültür 2006 FUAT KÖPRÜLÜ KİTAP ÖDÜLÜ (Turkish Studies Association) 2005 ALBERT HOURANİ KİTAP MANSİYON ÖDÜLÜ (Middle East Studies Association) Yazar, daha önceki birçok çalışmada kendini gösteren çarpık oryantalist ve milliyetçi okumaları bir kenara atıp, orijinal birincil kaynaklar kullanarak, Sinan ın mimarîsi, ve hattâ klasik dönemde Osmanlı kültürü, politikası ve toplumu hakkında, şimdiye kadar yazılmış en ayrıntılı araştırmayı sunuyor... Necipoğlu nun kitabı bir yayın nirengi noktasıdır; hayret verici zenginlikteki bu eserin, kitabın kapağında cesurca belirtildiği gibi bir daha üstesinden gelinmesi ihtimal dahilinde değildir. Hiç şüphesiz Sinan Çağı yazılan gelmiş geçmiş en olağanüstü mimarî biyografilerden biridir ve Sinan ın hayatı ile eserlerine layık bir kitaptır Prospect Magazine Bu hakikaten harika kitap, bir mimarlık tarihçisinin, dilbilimcinin ve arşiv araştırmacısının becerilerini bir araya getirerek, sahadaki bütün geçmiş araştırmalara kıyasla çok büyük bir ilerleme ve aşama temsil ediyor. Kapsamlılığı, kavrayışlılığı ve binalarla yazılı kaynakları dikkatle yakından okumasıyla, Necipoğlu nun kitabı vazgeçilmez ve çok ihtiyaç duyulan bir referans noktası sunuyor... Hakiki bir tour de force, öyle ki, sadece öğrencileri değil, sahanın hatırı sayılır bilginlerini de eğitecek ve esinleyecek, yıllar boyunca hem bir model hem de bir meydan okuma teşkil edecek Journal of Islamic Studies Olağanüstü bir sentez eseri... [Gülru Necipoğlu] daha önce yapılmış tüm yararlı gözlemleri derleyip yeniden biçimlendiriyor; standart kaynakları yeni baştan kritik, fakat önyargısız bir açıdan inceliyor ve bilinenlere, hem binaların kendisinden hem de geniş bir kaynak yelpazesinden kaynaklanan muazzam miktarda yeni bilgi ilave ediyor. Sonuç aydınlatıcı olabilir Cornucopia Bu yayının hazırlanmasında, araştırmaya ve derlemeye sarf edilen gayret şayan-ı dikkattir... Mimarlıkla ciddi bir ilgisi olan herkes için elzem bir kitap Architectural Review Selimiye Külliyesi, Edirne, batıdan görünüm. 9

10 İÇİNDEKİLER GİRİŞ BAĞLAMI İÇİNDE SİNAN KISIM I KLASİK DÖNEMDE MİMARÎ HİMAYE Bölüm 1 İMPARATORLUK COĞRAFYASI, TOPLUMSAL HİYERARŞİ VE OSMANLI KİMLİĞİ I. Padişahlar ve Hanedanın Meşruiyet Temelleri II. Oligarşik Elitin Yükselişi Bölüm 2 DİN, HUKUK VE BELLEK I. Cami İnşasının Dinsel ve Yasal Bağlamları II. Zafer, Şan ve Âhiret Kaygısının Anıtları Olarak Vakıflar Bölüm 3 MİMARÎ VE ÂDÂB KÜLTÜRÜ I. Şehircilik Siyaseti II. İslamî Doğu da ve Rönesans İtalya sında Mimarî III. Yeni Cami Estetiği ve Sinan ın İstanbul u IV. Âdâb Kodları KISIM II BİREY VE KURUM OLARAK MİMARBAŞI Bölüm 4 AZİZ ÜSTADIN PORTRESİ I. Otobiyografiler ve Sinan ın Gelişim Yılları II.Sinan ın Öz-imgesi ve İtalyan Meslektaşlarının Biyografileri III.Vakfiyesine Göre Sinan ın Kimliği 10

11 Bölüm 5 MİMARÎ UYGULAMANIN KURUMSAL ÇERÇEVESİ I. Hassa Mimarları Ocağı ve Şehir Mimarları II. Yönetici ve Tasarımcı Olarak Mimarbaşı III. İnşaat Endüstrisi KISIM III SİNAN A ATFEDİLEN CAMİLER VE CAMİ KÜLLİYELERİNİN YORUMU Bölüm 6 PADİŞAHLAR, ŞEHZÂDELER VE KIRIM HANI I. Sultan I. Süleyman Şehzâde Mehmed, İstanbul ( ) Süleymaniye, İstanbul ( ) Tekiyye el-süleymaniyye, Şam ( /59, ) II. Sultan II. Selim Sultaniye, Karapınar ( /64, ) Selimiye, Edirne ( ) III. Sultan III. Murad Muradiye, Manisa ( /87, 1590) IV. I. Devlet Giray Han Tatar Han Camii, Kırım, Gözleve (Günümüzde Yevpatoria, y. 1552) Bölüm 7 HASEKİ VE VALİDE SULTANLAR I. Haseki Hürrem Sultan İstanbul: Avratpazarı (1538/ , ) Kudüs (y ) Edirne Civarında Mustafa Paşa Köprüsü (bugün Svilengrad, ) II. Valide Nurbanu Sultan İstanbul, Üsküdar (Atik Valide, ) Bölüm 8 PADİŞAH KIZLARI VE DAMADLARI I. Şahsultan İstanbul, Eyüp (1537, ) İstanbul, Yenikapı Dışında (Şeyh Merkez Efendi, y. 1552) II. Mihrümah Sultan ve Veziriazam Rüstem Paşa 11

12 Mihrümah Sultan İstanbul, Üsküdar (İskele, y. 1543/ ) İstanbul, Edirnekapı (y ) Rüstem Paşa Rodoscuk (Tekirdağ, y /53) İstanbul, Tahtakale (y ) III. İsmihan Sultan ve Veziriazam Sokollu Mehmed Paşa 1. İsmihan ve Sokollu Çifti İstanbul, Kadırgalimanı (y. 1567/ /72, 1574) Sokollu Mehmed Paşa Lüleburgaz ( /70) Payas (y ) İstanbul, Azapkapı (y /78) IV. Şahsultan ve Vezir Zal Mahmud Paşa İstanbul, Eyüp (Zal Paşa, ) Bölüm 9 VEZİRİAZAMLAR I. Kara Ahmed Paşa İstanbul, Topkapı (1555, /72) II. Semiz Ali Paşa Marmara Ereğlisi (y ) Babaeski (y , ) Bölüm 10 VEZİRLER I. Sofu (Bosnalı, Hacı) Mehmed Paşa Bulgaristan, Sofya ( ) II. Hadım İbrahim Paşa İstanbul, Silivrikapı (1551) III. Pertev Mehmed Paşa İzmit (Yenicuma, /80) IV. Ferhad Paşa Kastamonu ( ) Çatalca (y ) V. Mesih Paşa İstanbul, Yenibahçe ( /86) VI. Nişancı Mehmed Paşa İstanbul, Karagümrük (1584/ /89) 12

13 Bölüm 11 KAPUDAN PAŞALAR I. Sinan Paşa İstanbul, Beşiktaş ( /56) II. Piyale Mehmed Paşa İstanbul, Kasımpaşa (Tersâne, y ) III. Kılıç Ali Paşa İstanbul, Tophane ( /81) Bölüm 12 BEYLERBEYİLER, SANCAKBEYLERİ VE EYALET YÖNETİCİLERİ RUMELİ I. Sofu (Hacı, Karagöz) Mehmed Bey Hersek, Mostar ( ) II. Osmanşah Bey Yunanistan, Tırhala (bugün Trikkala, y. 1566/ ) III. Sokollu Kasım Bey (Paşa) Havsa ( ) BATI VE ORTA ANADOLU IV. Firdevs Bey (Paşa) Isparta (y /70) V. Cenâbî Ahmed Paşa Ankara (Kurşunlu, ) VI. Lala (Tütünsüz) Hüseyin Paşa Kütahya (y ) VII. Hacı (Doğancı) Ahmed Paşa Kayseri (Kurşunlu, y /86) DOĞU ANADOLU VIII. Lala Mustafa Paşa Erzurum ( ) IX. Köse Hüsrev Paşa Van (Kurşunlu, ) X. Hadım Ali Paşa Diyarbakır (y ) XI. Çerkes İskender Paşa Diyarbakır (y ) XII. Behram Paşa Diyarbakır (y. 1564/ /73) XIII. Melek (Melik) Ahmed Paşa Diyarbakır (y ) 13

14 SURİYE VE ARAP EYALETLERİ XIV. Divane (Deli) Hüsrev Paşa Haleb (Husreviyye, y ) XV. Dukakinzâde Mehmed Paşa Haleb (Âdiliyye, /66) Bölüm 13 DİVAN-I HÜMAYUN MENSUPLARI VE DİĞER DEVLET ERKÂNI ŞEYHÜLİSLÂM VE KAZASKERLER I. Molla Çelebi İstanbul, Fındıklı (y ) DEFTERDARLAR VE NİŞANCILAR II. Defterdar Mustafa Çelebi Edirne (y ) DİĞER DEVLET ERKÂNI III. Çavuşbaşı Mahmud Ağa İstanbul, Sütlüce (y ) IV. Dragoman (Tercüman) Yunus Bey İstanbul, Draman (Balat, ) V. Hürrem Çavuş İstanbul, Yenibahçe (Karagümrük, y. 1560/ /63) VI. Ferruh Kethüda İstanbul, Balat ( ) Bölüm 14 SARAYIN İÇ AĞALARI VE MUSAHİBLER I. Kapıağası Mahmud Ağa İstanbul, Ahırkapı ( , ) II. Bostancıbaşı İskender Paşa İstanbul, Kanlıca ( ) III. Odabaşı Behruz Ağa İstanbul, Yenikapı ( ) IV. Musahib Şemsi Ahmed Paşa İstanbul, Üsküdar ( ) V. Darüsaade Ağası Mehmed Ağa İstanbul, Çarşamba ( ) 14

15 Bölüm 15 TÜCCAR VE ESNAF I.Kasap Ustası Hacı Evhad İstanbul, Yedikule (1585) II. Bezirgânbaşı Hacı Hüsrev İstanbul, Kocamustafapaşa (Ramazan Efendi, ) Sonsöz SİNAN IN MİRASI EKLER (1-4): EK 1: Tuhfetü l-mî mârin (TM) ve Tezkiretü l-ebniye de (TE) zikredilen Sinan Camileri ve Cami Müştemilâtının Bânileriyle Birlikte Kronolojik Listesi EK 2.1: Bazı Cami Külliyelerinin Akçe Olarak Maliyeleri EK 2.2: Diğer Bina Tiplerinin Akçe Olarak Maliyeleri EK 3: Sinan Otobiyografilerinde Sınıflandırılan Bina Tipleri EK 4.1: II. Bayezid in Tarihli İnam Defterinde Ödüllendirilen Hassa Mimarları EK 4.2: Acem Alisi Lâkablı Mimarbaşı Alaüddin in Döneminde Hassa Mimarları ve Günlük Maaşları EK 4.3: Sinan ın Mimarbaşılığı Döneminde, da Hassa Mimarları ve Günlük Maaşları EK 4.4: Sinan ın Mimarbaşılığı Döneminde Bazı Belgelerde Zikredilen Hassa Mimarları EK 4.5: 16. Yüzyılın İkinci Yarısında Suyolu Nâzırları ve Mimarbaşıların Görev Tarihleri HARİTALAR (1-5) Harita 1. Sinan Camilerinin Coğrafî Dağılımı Harita 2. İstanbul daki Sinan Camileri Harita 3. Eyüp: Rical Türbeleri ve Külliyeleri Harita 4. Rüstem Paşa nın Vakıfları Harita 5. Sokollu Mehmed Paşa nın Vakıfları 15

16 Osmanlı İmparatorluğu nun klasik devrinde mimarbaşı olarak yaklaşık yarım asırlık görev dönemi boyunca ( ), Sinan ın tasarladığı yüzlerce bina ve kendine özgü mimarî üslûp, Tuna dan Dicle ye kadar uzanan muazzam bir imparatorluk coğrafyasında kalıcı izler bıraktı. Gelmiş geçmiş en ünlü Osmanlı mimarı olarak tanınan Sinan, İstanbul un dünyaca meşhur şehir siluetinin yeniden yapılanmasına katkıda bulundu. Rönesans İtalya sındaki gelişmelerle karşılaştırılagelen, ışık dolu, merkezî mekânlı kubbeli camileri mimarbaşının önde gelen eserleri olarak nam kazandı. Sinan ın yaratıcılığı, Osmanlı yönetici elitinin en seçkin erkek ve kadın mensuplarının himayesi altında inşa ettiği anıtsal cami külliyelerinde özellikle doruğuna ulaştı. Sinan ın eserlerinin çok sayıda görsel malzemeyle zenginleştirilmiş bu yepyeni değerlendirmesinde Gülru Necipoğlu, mimarbaşını, sanatsal denemelere doymak bilmez bir dürtünün etkisi altındaki Türk Mikelanjı olarak betimleyen kalıplaşmış yaklaşımlara meydan okuyor. Necipoğlu nun yenilikçi çözümlemesi, Sinan ın cami tasarımlarındaki geniş çeşitliliğin, hâmileri ile onun arasındaki bir müzakere sürecinin ürünü olduğunu ortaya seriyor. Yazarın gösterdiği gibi, mimarbaşının Osmanlı İmparatorluğu nun toplumsal ve bölgesel hiyerarşilerine uyarlanmış temsilî bir sistem olarak yarattığı çok katmanlı cami tipolojisi, aynı zamanda kimlik, bellek ile âdâb kavramlarıyla da biçimlendirilmişti. Bu perspektiften yorumlanan Sinan ın cami ve cami odaklı külliyeleri, bundan önce tanımlanmamış anlam boyutlarının taşıyıcıları olarak karşımıza çıkıyor. Sinan Çağı, ilk defa olarak, yayınlanmış ve yayınlanmamış çok zengin bir birincil kaynaklar yelpazesi kullanarak, mimarbaşının eserlerinin üretildiği ve alımlandığı bağlamlara ışık tutuyor. Erken modern dönem Akdeniz dünyasında çığır açan bir mimarın eserlerini kendi bağlamları içinde yeniden anlamlandıran, Osmanlı mimarisînin kültürel ve toplumsal tarihi üzerine son derece derinlikli ve incelikli bu çalışma, sanat ve mimarlık tarihi araştırmacıları ile öğrencileri için olduğu kadar, Osmanlı İmparatorluğu na ilişkin her türlü araştırma alanında bir temel danışma eseri olarak öne çıkıyor. 600 sayfa, 24 x 32 cm, 4 renk, şömizli sert kapak, 550 fotoğraf, gravür, minyatür, harita ve çizim İnönü Cad. No: 6, Kuştepe 34387, Şişli / İstanbul Tel. (212) (212) Faks (212) yayin@bilgiyay.com 16 ÖN KAPAK RESMİ: Şemsi Ahmed Paşa Külliyesi nin havadan görünümü, Üsküdar. Fotoğraf: Reha Günay