DEVLET YOLUYLA KAPİTALİZM. Ersin DEDEKOCA

Transkript

1 DEVLET YOLUYLA KAPİTALİZM Ersin DEDEKOCA

2 .

3 Devlet Yoluyla Kapitalizm Ersin DEDEKOCA 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü Bilimsel Danışmanı Özet: 1970 lerden bu yana, özellikle gelişmiş ekonomiler ve onların periferilerinde hakim olan ve yaygın olarak demokratik kapitalizm veya pazarın belirleyici olduğu kapitalizm (market-driven capitalism/free market capitalism) denilen ekonomik faaliyetler ve onların düzenlenme biçiminde devletler, kendi hudutları içindeki hükümranlıklarını, BM ve insan hakları evrensel kurallarına göre kullanmakta ve olayları kontrol etmekteydiler. Ancak, küreselleşmenin hız kazandığı 1990 lı yıllardan itibaren, ABD ve AB gibi, Batılı gelişmiş ekonomiler dışında kalan ve çoğu G20 üyesi olan Brezilya, Çin, Rusya, Suudi Arabistan başta olmak üzere monarşik Körfez ülkelerinin başını çektiği, kamu serveti-yatırımı ve sahipliliğinin ana unsurları olduğu devlet kapitalizmi-state capitalism in yaygınlaştığını görmekteyiz. Anılan yaygınlaşmanın; bazı sektörlerde yoğunlaşmasının yanında, 2000 li yılların başından itibaren de, kamu sermayeli şirketler üzerinden yapıldığı gözlenmektedir. Aşağıdaki çalışmada, görünürde serbest piyasa karşısına kuvvetli bir rakip olarak çıkan devlet kapitalizmi ile ilgili süreç; etkenler, yaygın şekilleri, sonuçları, küreselleşmeye entegrasyonu, ulus devlet egemenlik alanına karşı/birlikte yapılanması ve genel panoramadaki yeri parametreleriyle irdelenmeye çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler : Devlet kapitalizmi, küreselleşmenin ekonomik boyutu, egemenlik, ulus devlet, ulusal varlık fonları (SWF), uluslararası nitelikli hükümetdışı örgütler (NGO), özelleştirme, sermaye ve emeğin mobilitesi, devletçilik, kamu sermayeli şirketler(soe), piyasaya müdahale, uluslararası şirketler, şirket kurtarma operasyonu ve sermaye enjeksiyonu. Abstract: Since 1970 s especially the developed economies and the economic activities that are dominant in their peripheries and widely called as democratic capitalism or market-driven capitalism/free market capitalism and the countries that are similar to them in form, controlled affairs and employed their sovereignty 21. Yüzyılda Sosyal Bilimler Sayı: 1 / Eylül-Ekim-Kasım 12 73

4 Ersin DEDEKOCA within their own borders by UN laws and Universal Declaration of Human Rights. However, we observe that since 1990 s, when globalization has started to gear up, state capitalism, which mainly is a factor of social wealth investments and ownership, has become prevalent. The pioneers for this spreading were monarchies of Gulf and countries like Brazil, China, Russia, Saudi Arabia most of which were members of G20 but named apart from the developed economies like USA and EU. It is also observed that since the beginning of 2000 s this spreading is being carried out through state owned enterprises as well as by the concentration on specific sectors. In the below article we tried to touch the process that is related to the state capitalism, which has evolved to be a rival against free market, and its factors, common forms, outcomes, integration with globalization, restructuring with/against nation sate sovereignty and its place in the overall landscape. Key Words : State capitalism, economic dimension of globalization, sovereignty, national state, sovereign wealth funds (SWF), multi-national non-governmental organizations (NGO), privatization, autonomization, mobility of capital and labor, state control (statism), state-owned enterprises (SOE), state interventionism, multinational enterprises, government bailout and public money injection. GİRİŞ 19 ve 20. yüzyıllarda, özellikle Batı ülkelerinden başlayıp, sonrasında tüm dünyayı saran ulus-devlet yapılanması, 1980 den bu yana küreselleşme olarak isimlendirilen yeni dalga ile kırılmaya çalışılmaktadır dünya ekonomik buhranı ve bunun bir ürünü olan eksik istihdam sorununu çözmeye yönelik Keynesyen politikaların özü; kapitalizmi kurallara bağlamak (regüle etmek) ve işleyişindeki aksaklıkları kamu müdahalesi ile düzeltmekti. 1 İngiltere de Margaret Thatcher( ), ABD de Renald Reagan un( ) öcülük ettiği neo-liberalizm in hakim olduğu 1970 lerden sonra ise, özellikle gelişmiş ekonomiler ve onların uydularında (periferilerinde) hakim olan ve yaygın olarak demokratik kapitalizm veya pazarın belirleyici olduğu kapitalizm süreci başlamıştır. Bir diğer anlatımla, Keynescilikten monetarizm e ve neo-liberalizme, açık ya da örtülü güdümlülükten pazar ağırlıklı çözümlere, parasal genişlemecilikten kısıtlılığa, merkantilizm den serbest ticarete doğru bir dönüşüm gözlemlendi. 2 Bu süreç, kamuya ait ekonomik kurum ve kuruluşlarının hantal ve 1 Ömer Faruk Çolak, Hoş Geldin Devlet Kapitalizmi, Dünya Gazetesi, , ( ) 2 H.Ömer Köse, Küreselleşme Sürecinde Devletin Yapısal ve İşlevsel Dönüşümü, Sayıştay Dergisi, Nisan- Haziran 2003, Sayı: 49, ( ) 74 Sayı: 1 / Eylül-Ekim-Kasım Yüzyılda Sosyal Bilimler

5 Devlet Yoluyla Kapitalizm verimsiz olmaları savı ile başlayan ve larda ekonomilerde başat rol oynayan özelleştirme dalgasını da içine almaktadır. Tüm bu özelleştirme dalgasına karşın, yine de devlet sahipli veya kontrollu teşebbüslerin GSMH daki payı Afrika ülkelerinde yüzde 50, Doğu Avrupa, Asya ve Güney Amerika da yüzde 15 in üzerindeydi. 3 Ancak, 2000 li yılların başından itibaren, ABD ve AB gibi, Batılı gelişmiş ekonomiler dışında kalan ve çoğu G20 üyesi olan Çin, Rusya, Suudi Arabistan başta olmak üzere monarşik Körfez ülkelerinin başını çektiği, kamu serveti-yatırımı ve sahipliliğinin ana unsurları olduğu devlet kapitalizmi-state capitalism in yaygınlaştığını; hükümetlerin petrol gibi bazı sektörlerde hakim durumda olduklarını (bu hakimiyet oranı, toplam ham petrol rezervlerinin yüzde 75 ini temsil etmektedir) ve bu devlet kontrolündaki veya özel imtiyazlı petrol şirketlerini kullanarak havacılık, gemicilik, enerji üretim tesisleri, silah üretimi, telekominikasyon, metal, mineral, petro-kimya sektörlerine müdahale ettiklerini görmekteyiz. 4 Batının piyasa ve demokrasi özellikli liberalkapitalizm ine karşılık, genelde kaynak zengini ülkelerde görülen ve enerji gelirlerini, sosyal baskıyı azaltmak amacıyla kullanan (aksi halde çıkacak faturanın daha yüksek olacağını biliyorlar) liberal olmayan kapitalizm ile, ihracat destekli-devlet yönlendirmeli kapitalizm (Çin örneğinde olduğu gibi) şeklinde iki tür öne çıkmaktadır. 5 Genellikle devlet kapitalizmi olarak bir süredir literatürde yer alan 6 anılan trend; liberal ekonomistlerin görünmez el (invisible hand) in hüküm sürdüğü görüşüne karşın, devlet kapitalizmi nde piyasaya görünen el (visible hand) in müdahale ettiği, 1990 ların asgari devlet şampiyonluğunun yerinde yeller estiği şimdilerde egemen olduğu belirtilen devlet kapitalizm ini çeşitli boyutlarıyla işleyen The Economist Dergisinin Ocak 2012 tarihli sayısındaki özel rapor 7 ve ABD Dışişleri Bakanı Hillary Clinton ın 19 Şubat 2012 de, Meksika nın Los Cabos şehrinde yapılan G20 toplantısında yaptığı, devlet kapitalizmi ve ulusal varlık fonları hakkındaki görüşlerini içeren konuşma 8 ile daha da güncellik kazanmıştır. 3 Arief Budiman, Diaan-Yi Lin, Seelan Singham, Improving Performance at State-owned Enterprises, McKing Quarterly, May 2009, ( ) 4 Ian Bremmer, The End of The Free Market, Portfolio, New York, 2010, s Stefan Halper, Beijing Consensus-How China s Authoritarian Model will Dominate The Twenty-First Century, Basic Books, New York, 2010, s.68-70, 6 Joshua Kurlantzick, Charm Offensive-How China s Soft Power is Transforming The World, Yale University Press, Binghamton, 2007, ; Stephen S. Cohen & Bradford DeLong, The End of Influence-What Happens When Other Counries Have The Money, New York:Basic Books, 2010, Joseph E. Stiglitz, Freefall-Free Markets and The Sinking of The Global Economy, Allen Lane, London, 2010,; A.Ersin Dedekoca, Ekonomi-Politik Pencereden ABD-Çin İlişkileri;Eski Dünyaya Yeni Düzen, Barış Kitap, Ankara, 2011, Thomas J.DiLorenzo, How Capitalism Saved America, New York:Three Rivers Press, 2004; Anatole Kaletsky, Capitalism 4.0 The Birth of a New Economy, Bloomsbury Publishing,London, ( ) 8 ( ) 21. Yüzyılda Sosyal Bilimler Sayı: 1 / Eylül-Ekim-Kasım 12 75

6 Ersin DEDEKOCA Anılan raporda, politikacılara liberal kapitalizm dönemine göre daha çok güç sağlayan ve yeni elitler yaratan devlet kapitalizmi nin özellikle, yükselen ekonomiler olarak adlandırılan Çin in yanı sıra Brezilya, Rusya, Hindistan ve Singapur da oldukça etkin olduğu; bunun yanında da Güney Afrika nın da son zamanlarda bu yöne doğru bir kayış içinde olduğuna dikkat çekilmektedir. DEVLET ELİYLE KAPİTALİZM SÜRECİ Coğrafi mekan ın bir yönetim ölçeği olma özelliğini yitirdiği küreselleşme fazında, 200 yıldır milli pazarlarda doğmuş, milli sınırlar içerisinde temel bulmuş ve başından beri devlet desteğine dayanmış olan kapitalizm ile ulus-devlet arasındaki ilişkinin sonuna gelindiği; bazılarının hükümranlığını güçlendiren, bazılarının otonomilerini azaltan devletler arası yeni bir güç dengesini kurumsallaştığı; 9 yoğun yabancı sermaye girişi ile devletsiz (çokuluslu) firmalar (multinational companies) ın sayı ve boyutça ulusal ekonomideki payının arttığı; uluslararası ekonomik örgütler tarafından ticaret ve ekonominin şekillendirildiği gözlenmektedir. Keza, yine bu aşamada ulus devletlerin, yetkilerinin bir bölümü ulus-devlet-üstü kurum ve mekanizmalara devredilirken, diğer bir bölümünü de yerel yönetimlere aktarılarak, yerelselleşme (desantralizasyon) olgusu yoluyla da küreselleşmenin desteklendiği, kısaca, iki binli yıllara doğru, sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçiş sürecine, merkezi ağırlıklı yönetim sistemlerinden güçlü yerel yönetime, temsili demokrasiden katılımcı demokrasiye doğru gelişmelerin eşlik ettiğini 10 söyleyebiliriz. Anılan bu süreç, karar alma süreçlerini kısaltarak, merkezi veya yerel yönetimlerin devlet kapitalizmi nin yeşerip, güçlenmesi anlamında uygun ortam yarattığı düşüncesindeyiz. Devlet kapitalizmi aşamasının önceleyen ve besleyen bir diğer gelişmeyi de, ulusal hükümetleri by-pass edip, doğrudan dünya siyaseti ve günceli ile ilgilenen, ulusal ile uluslararası ilişkisini ve ulusalın küresel kurum-kuruluşkurallar a entegrasyonunu hızlandırmayı amaçlayan uluslararası nitelikli hükümet-dışı örgütler (NGO) in yaygınlaşması olgusu olduğunu belirtmeden geçemeyiz. Ian Bremmer, Çin in devlet kapitalizmi ni, Çin firmalarını yabancı rakiplerine karşı güçlendirmek; yeni iş sahaları yaratarak, istihdamı arttırmak ve ihracat güdümlü modelden, daha çok iç talebe dayalı bir büyümeyi gerçekleştirmek amacıyla kullanacağını; bu sistemin büyük ekonomilerden çok, küçük ve sağlıklı ekonomilerde (Singapur gibi) daha başarılı olacağını; keza, son zamanlarda artan ekonomideki devlet müdahalesi nin kalıcı bir gelişme değil, geçici olduğunu; ABD de yaşananların da, önceden olduğu gibi, devletin bazı sektörle daha fazla ilgilenme- 9 Korkut Boratav, Emperyalizm mi? Küreselleşme mi?, Küreselleşme Emperyalizm Yerelcilik İşçi Sınıfı, Ankara, İmge Kitabevi, 2000, s.19, 46, 47; Köse, agm. s ( ); Köse, agm. s Sayı: 1 / Eylül-Ekim-Kasım Yüzyılda Sosyal Bilimler

7 Devlet Yoluyla Kapitalizm sinin bir yansıması olduğunu belirtmektedir. 11 Anılan makalede ayrıca, Batı da görülen devlet müdahalesi nin, hükümetlerin öz rollerindeki bir değişim veya serbest piyasanın yerini almak olmayıp, sadece, serbest piyasa ekonomisinin daha sağlıklı olması için yapılan bir restorasyon çalışması olduğu da vurgulamaktadır. Devlet kapitalizmi 12 ve kaynak milliyetçiliği-resourse nationalism olarak nitelenebilecek olan günümüz gelişmesi, iki tür ekonomi temelli gelişmede kendini göstermektedir: Bunlardan biri; Asya, Rusya ve Ortadoğu yönetimlerinin ülke yabancı para rezervlerini ve tasarruflarını, deniz ötesi varlık alımında kullanmaları (bu konsept yeni bir olgu olmayıp; farklılık, bu konuya ilgi duyan ülke sayısındaki artıştır); diğeri ise, bu devlet fonlarının daha çok stratejik enerji varlıklarına yoğunlaşmalarıdır. 13 Sürecin gelişimine baktığımızda da, SSCB nin dağılması sonrasında Doğu Avrupa, Rusya ve BDT ülkelerinde, öncesinde 1970 li yılların ikinci yarısında Çin deki piyasaya uyum çalışmalarıyla başlayıp, Brezilya, Hindistan, Güney Afrika, Endonezya ve Türkiye gibi ülkelerde de yeniden yapılanma süreci sonrası güçlenmeye başlayan, yapılan özelleştirmelerle hızı artan serbest piyasa ekonomisine geçiş in sonucunda; devletin ekonomideki payının küçülmüş, ticaret hacminin artmış, globalleşme sonucu tüketici tercihi ve arz zincirlerinin değişmiş olduğunu, teknoloji ve doğrudan sermaye akımlarındaki serbesti ve yeniklerin de bu akımı güçlendirdiğini, görmekteyiz. Ancak özetlediğimiz bu sürecin yarattığı küresel dengesizlikler (bütçe ve cari açıklar, gelir dağılımındaki eşitsizlik, orta sınıfın zayıflaması, enerji savaşları, kuralsızlaşma, globalde ülkeler arasındaki nüfus-paylaşılan ekonomik değerler-uluslararası politik etkinlik, giderek artan eşitsizlik) ve özellikle finansal piyasaların kendi kendini düzeltme yetisinin olmaması ve söz konusu piyasaların iyi çalışmasının otomatiğe bağlanamaması 14 sonucu 2008 yılında yaşanan ekonomik kriz, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin ikisinde de, devlet müdahalesi ve/veya devlet kapitalizmi olarak tezahür eden trendi tetiklemiştir. Devlet kapitalizmi nin böylelikle, piyasanın işlerliğinin aksadığı durumlarda ekonominin itici gücü haline geldiğini saptamaktayız. 11 Ian Bremmer, State Capitalism Comes of Age, Foreign Affairs, May-June 2009, ( ); Çin in devlet sahipli teşebbüsleri (China s stateowned enterprises) hakkında daha geniş bilgi için: Jonathan R. Woetzel, Reassessing China s State-Owned Enterprises, July, 2008, McKinsey Quarterly, ( ) 12 Bremmer, age. s.43,52 de devlet kapitalizmi, devletin, politik kazanç için piyasaya hakim olduğu sistem olarak tarif edilmekte; devlet kapitalizminin piyasayı, ülke içi ve uluslararası platformlarda kendi siyasi ve ekonomik kaldıracını yükseltmek amacıyla kullanıldığı belirtilmektedir. 13 Gerard Lyons, How State Capitalism Could Change The World, Financial Times, June 7,2007, ( ) 14 Stiglitz, age. s Yüzyılda Sosyal Bilimler Sayı: 1 / Eylül-Ekim-Kasım 12 77

8 Ersin DEDEKOCA ABD de çeşitli form ve kamu kuruluşlar aracılığı ile yaratılan devlet müdahalesi nin (1980 lerin sonundan itibaren) ekonomik büyümenin sonunu getirdiğini, kararları iş sahipleri ve yatırımcılar yerine merkezi yönetimce alınmaya başlandığını ve bunun sonucunda da daha az üretkenlik ve daha düşük yaşam standardı ortaya çıktığını belirten Thomas J.DiLorenzo dan 15 farklı düşünüyoruz. Son dönemde ABD, Avrupa ve geri kalan gelişmiş ülkelerin çoğunda görülen devlet müdahalesi-state interventionism dalgasının, son ekonomik krizin yarattığı sıkıntı ve sancıları hafifletmeye, resesyon tehlikesini azaltmaya yönelik olup, 16 ekonomiyi yönetmek gibi bir iddia taşımadığını; gelişmekte olan ülkelerde ve özellikle otokratik rejimlerin hakim olduğu ülkelerde ise, serbest pazar ekonomisi doktrinine reaksiyonu içeren ağır bir devlet eli nin hissedildiğini; bu gelişmenin de, uluslararası ilişkileri ve büyük ölçekli ekonomik güç ve etkinin merkezi otoriteye transfer olmasıyla global ekonomiyi etkilediği ve etkilemeye devam edeceğini söyleyebiliriz yılları arasında BRIC ülkeleri orijinli 117 devlet şirketi veya kamu kontrollu şirket, Forbes Global 2000 in, dünyanın en büyük şirketleri listesinde yer almış; öte yandan da toplam 239 Japon, Alman, İngiliz ve ABD firması söz konusu dönemde listeden düşmüştür döneminde şirketlerin başarısızlığı ve bunun sonucunda, daha önce de bahsettiğimiz kurtarma amacıyla kamu tarafından hisse alınması (government bailout) hızlanan bir trend kazanmıştır. Kriz sonrası Batı ülkelerindeki yeniden yapılandırma ve kurtarma faaliyetlerinde sermaye enjeksiyonları aşağıdaki grafikte görülmektedir: 18 Kaynak: Reshaping The Global Economy, Jean Pisani-Ferry&Indhira Santos. 15 DiLorenzo, agm. s Cohen &DeLong, s.6,7, Bu gelişmeyi, büyük ve kanayan şirketleri ve çalışanların işlerinikurtarmaya yönelik-paslanmış estrümanlarla müdahaleyi imgeleyen- limon sosyalizmi olarak nitelemektedir. 17 Bremmer, agm. 18 Jean Pisani-Ferry&Indhira Santos, Reshaping The Global Economy,(Electronic Version) Finance&Development Magazine, March 2009, Volume 46, ( ) 78 Sayı: 1 / Eylül-Ekim-Kasım Yüzyılda Sosyal Bilimler

9 Devlet Yoluyla Kapitalizm Bunun yanında, özellikle Çin de, anılan ülkenin en büyük, dünya genelinde de beşinci büyük ulusal varlık fonu (SWF) olan 2007 yılı kuruluşlu China Investment Corporation (CIC) ın 200 milyar Amerikan Doları tutarında Çin Maliye Bakanlığı kaynaklı sermayesi ile, People s Bank of China dan kullandığı 410 milyar Dolar tutarındaki kredi ve yeni kamu fonu arayışları 19 ; yine CIC grubuna dahil China Central Huijin Investment Ltd.in de, Çin Hükümeti den 50 milyar Dolar nakit yardım alması 20, şirket kurtarılması veya yaşatılması veya pazar hakimiyetinin kaybedilmemesi bağlamında, farklı bir rejimden örnek olarak bahsedilmeye değer bulunmuştur. Keza, aynı amaçlar gözetilerek, Rusya nın, National Welfare Fund dan sonraki ikinci büyük ulusal varlık fonu olan Russia s Oil Reserve Fund un, Ocak 2012 de yaklaşık 30 milyar Amerikan Doları tutarında nakit yardım alması, bu bağlamda bir diğer gerçektir. 21 Devletler, kendi alanlarında yıldız konumunda olan şirketleri gizli ve açıktan destekleyerek, bu desteğin getirdiği avantaj sayesinde rakiplerine göre hızlı büyümelerinin ve karlarını arttırmanın üstünlüğünü yakalamış oluyorlar. Çin Halk Cumhuriyeti ne baktığımızda, devletin en büyük 150 şirketin başat ortağı durumuna geldiğini gözlemekteyiz. Diğer yandan, özellikle petrol sanayiinde dünyanın en büyük ölçekli şirketlerinin kamu sermayeli -veya devlet destekli- olduğunu; iletişim, bankacılık, kimya, taşımacılık gibi çok farklı alanlarda bile dünya liderleri arasında kamu şirketleri bulunduğunu görmekteyiz.. Bu şirketler, yeri geldiğinde liberal kapitalizmin araçlarını da kullanıyorlar ve örneğin sermaye piyasaları ile entegre olabiliyorlar. Kamu sermayeli şirketlerin hisse değerlerinin toplam hisse senedi piyasası içindeki payları, Çin de yüzde 80, Rusya da yüzde 62 ve Brezilya da yüzde 38 e ulaştığını da ayrıca vurgulamak gerekir. Yukarıda belirttiğimiz uluslararası ölçekte yıldız yaratma dışında, özelleştirilmiş bir kısım şirketlerin bir araya gelerek, ölçek ekonomisi nden yararlanmaları ve böylece uluslararsı sularda rekabet güçlerini artırmayı hedefleyen, ağırlıklı olarak Brezilya ve Güney Afrika da görülen devlet müdahalelerini de bu arada zikretmeliyiz. 22 Zaman içerisinde, ekonomideki itici güçleri arttıkça ve sağlamlaştıkça, bu şirketlerin sistem üzerinde birer kambur olmaktan çıkarak kâr merkezi haline geldikleri de ayrı bir olgu olarak saptanmaktadır Cash Injection to The CIC , CIC/( ). 20 China Huijin applies for $50 billion government injection, , 21 Russia s Oil Reserve Fund Received Cash Injection, , ( ) 22 The Rise of State Capitalism The Economist, January 2012, s.11, ( ) 23 Metin Ercan, Devlet Eliyle Kapitalizm, Radikal Gazetesi, ( ) 21. Yüzyılda Sosyal Bilimler Sayı: 1 / Eylül-Ekim-Kasım 12 79

10 Ersin DEDEKOCA Bu sürecin bir türevi olarak, tümü de devletlerin sahip olduğu 14 firma dünya enerji piyasasını kontrol etmekte ve fiyatların belirlenmesinde önemli rol oynamaktadır. Bu realitenin yarattığı fiyatları yüksek tutma-enerji zengini devletlerin servetlerinin artması-servet artışı ile birlikte anılan ülkelerin stratejik önemlerinin yükselmesi-sonuçta bu ülkelerin uluslararası arenadaki etkinliğinin yükselmesidöngüsü sürmektedir. 24 Ayrıca kamu sermayeli şirketler birer ulusal ekonomi şampiyonu olmanın ötesine geçerek, sınır ötesi şirket satın almaları ile uluslararası arenaya da sıçramış olmaları ayrı bir gerçek olarak durmaktadır. Bir diğer anlatım ve Metin Ercan ın ifadesiyle, bir yönüyle küreselleşmenin antitezi olarak görülebilecek devletçilik, diğer yandan küreselleşmenin içine entegre olmuş durmaktadır. Bu değişimin finansal krizi derinleştirdiği gibi, global durgunluğu da arttırdığını söyleyen Ian Bremmer, bu sonucun, ABD nin gücünün azalması veya gelişmekte olan ülkelerin etkisinin artmasından ileri gelmediğini vurgulamaktadır. Ona göre, eğer ülkeler serbest piyasa ekonomisini kucaklamaya devam etselerdi, ABD in global piyasada düşen payının diğer ülkelerce telafi edilmesi (offset) olasılığı çok kuvvetliydi. 25 Öte yandan Joseph E.Stiglitz, zaten gelişmiş ekonomilerde mevcut olan sağlık, enerji, çevre (özellikle küresel ısınma), eğitim, nüfusun yaşlanması, sanayi üretimindeki düşüş, fonksiyonel olmaktan uzak finansal piyasalar, global dengesizlik, ABD nin büyük rakamlara ulaşmış nakit ve bütçe açıkları nedeniyle uzun süren krizi, mevcut kaynak ve olanakları yanlış kullanan yönetimlerin de derinleştirdiğini; 26 özellikle ABD nin, 2000 yılında yüzde 35, 2009 yılında yüzde 60 olan borç/gsyih oranının 2019 yılında yüzde 70 e yükselmesinin beklendiğini; bu gelişmelerin de, hükümetin merkez rolünü kuvvetlendireceğini; bundan sonra yapılacak olanın da, piyasa ve devletin rolünün daha iyi balans edilmesi ile, sosyal yapının yeniden inşa edilmesine bağlı olduğunu savunmaktadır. 27 ULUSAL VARLIK FONLARI Çalışmamızın önceki bölümünde bahsedilen ülkelerin kamusal kaynakların, diğer ülkelerdeki yatırımlarını genellikle, global yatırım tutarının yaklaşık sekizde birini temsil eden bağımsız varlık fonları(uvf)-sovereign wealth funds (SWF) 28 aracılığı ile gerçekleştirmektedir. Kaynağını, cari fazla veren ve birikimleri gerekli rezervin üstüne çıkan ülkelerden alan ulusal fonlar, son yılda toplam değerin aşırı bir şekilde artmasıyla birlikte en önemli bir yatırım aracı haline gelmiştir. 24 Bremmer, age. s Bremmer, agm, 26 Siglitz, age. s da, flawed response olarak isimlendirdiği bu durumu ayrıntılı olarak irdelemektedir. 27 Stiglitz,age. s.184, Türkçede henüz tam kabul görmüş bir çevirisi olmayan ve çeşitli kaynaklarda Bağımsız Varlık Fonları, Ulusal Varlık Fonları, Ulusal Yatırım Fonları, Ülke Yatırım Fonları, Devlet Refah Fonları veya kısaca Ulusal Fonlar diye adlandırılan Sovereign Wealth Funds aslında ülkelerin resmi rezervleri dışındaki birikimlerini anlatmaktadır. / ( ) 80 Sayı: 1 / Eylül-Ekim-Kasım Yüzyılda Sosyal Bilimler

11 Devlet Yoluyla Kapitalizm Yüksek petrol fiyatları ve finansal küreselleşme ile, küresel finansal sistemdeki ülkeler arası dengesizliğin bir türevi 29 olan bu süreçte, artışın en önemli iki merkezi petrol zengini Körfez ülkeleri ile, ihracat patlaması sonucu cari fazla veren Asya ülkeleri olmuştur ların başında 500 milyar dolar seviyesindeki ulusal varlık fonları nın bugün 5 trilyon Amerikan Doları civarında olduğu ve IMF ye göre 2012 yılında 12 trilyon; Lyons Gerard a göre de 13,4 trilyon Amerikan Doları na 30 ulaşacağı, Stephen Jen e göre de resmi rezervleri aşacağı tahmin edilmektedir. 31 Emtea ya dayalı (commodity-based) ve değerinin yaklaşık 5 trilyon Amerikan Doları civarında olduğu belirtilen UVF nın yıllar itibariyle değişimi aşağıda sunulmuş olup, 2012 yılında da artış beklenmektedir. 32 Kaynak: Sovereign Wealth Funds Could Be Growing Even Faster in 2012, Hedge fonları, özel sermaye yatırımları (private equity) gibi başlıca alternatif yatırım araçları nın en önemli fonlayıcısı; hisse senedi ve bono piyasalarında en büyük oyuncu olması beklenen devlet kontrollu anılan fonları 33 şeffaf olup olmadıklarına göre kategorilendiren bir diğer makalede, bunlardan hakim pozisyon almak isteyenlerle, stratejik olarak önemli iş kollarının sahipliliğinde olanlar için kuşku duyulabileceği belirtilmekte; piyasada devletin, Batılı ülkelere göre daha fazla rol üstlenmesini isteyen ve entegrasyon arzusunda olan ülkelerin ortaya çıkışının üzerinde durulması önerilmektedir Sevinç Akbudak, Ulusal Varlık Fonları Gelişmeler ve Düzenleme Çalışmaları,SPK Araştırma Raporu, , ( ) 30 Sovereign Wealth Funds, A Work Agenda of IMF, Fabruary 29, 2008, ( ); Lyons Gerard, State Capitalism: The Rise of Sovereign Wealth Funds, 13November 2007, ( ) 31 Sovereign Wealth Funds, TUSİAD International Strategic Focus Report No.1,17 April 2008, rsc/shared/file/tusiadinternationalstrategicfocusreportno1sovereignwealthfunds.pdf ( ); Stephen Jen, Sovereign Wealth Funds-What Are They and what is happening?, World Economics,Oct-Dec.2007, ( )ve Sevinç Akbudak, agm, 32 Sovereign Wealth Funds Could Be Growing Even Faster in , ( ) 33 Gerard, agm. 34 Martin Wolf, The Brave New World of State Capitalism, The Financial Express, October 17,2007, ( ) 21. Yüzyılda Sosyal Bilimler Sayı: 1 / Eylül-Ekim-Kasım 12 81

12 Ersin DEDEKOCA UVF larına büyüklük parametresinden baktığımızda, başta gelen fonları aşağıdaki şekilde sıralayabiliriz: 35 VARLIK TUTARI ÜLKE FON ADI (milyar $) Kaynak: Toplamı 4,9 milyar Amerikan Doları na ulaşmış olan emtea ya dayalı UVF nın yaklaşık yüzde doksanını temsil eden yukarıdaki UVF nın en büyük üçünün Çin (yüzde 27), beşinin Körfez Ülkeleri (yüzde 37), ikisinin de Singapur orijinli olduğunu görmekteyiz. Ufuk Korcan ın da belirttiği gibi, 36 SWF Institu- 35 Sovereign Wealth Funds Rankings, Largest SWF by Assets Under Managements, 36 Çin, Devlet Fonlarıyla Ava Çıkıyor, Ufuk Korcan, Vatan Gazetesi, , ( ) 82 Sayı: 1 / Eylül-Ekim-Kasım Yüzyılda Sosyal Bilimler

13 Devlet Yoluyla Kapitalizm te ün hazırladığı yukarıdaki listenin zirvesinde 627 milyar dolarlık varlığı yöneten Abu Dhabi Investment Authority yer alıyor. Anılan Fonu, milyar dolar ile, 1997 yılında kurulan ve 2005 yılındaki varlıklarının değeri milyar dolar seviyesinde bulunan Çin in devlet varlık fonlarından SAFE Investment Company izlemekte. SAFE, İhracata dayalı büyüme modeliyle varlıklarını büyüten Çin in SAFE Investment adlı fonu da geçen 6 yılda yüzde 213 artırmayı başarmıştır. 40 civarındaki farklı ülkeyenin kontrolunda olan ve sayıları 50 yi geçen ulusal varlık fonları nın başlıcaları BAE, Norveç, Singapur, Hollanda, Suudi Arabistan, Japonya, Kuveyt, Rusya, Çin, Kanada, Hong Kong orijinli 37 olup; ulaştığı rakamlar, ulusal varlık fonlarının devlet kapitalizmi trendindeki yerinin ne kadar önemli olduğunu ortaya koymaktadır. DEVLET GÜDÜMLÜ YENİ SİSTEMİN İRDELENMESİ Sevinç Akbudak ın daha önce zikredilen çalışmasında, küresel finans piyasalarında sermaye dolaşımına engel olup, etkinlikten uzaklaştıran korumacı niteliğini vurgulamakta; Ian Bremmer ise, bu sürecin ulaştırdığı devlet kapitalizmi veya, Bremmer tarafından yapılan başka bir tanımlamadaki bürokrasi motoruyla çalıştırılan kapitalizm-bureaucratically engineered capitalism in, devleti hakim ekonomi oyuncusu yaptığını ve bu gücün de politik kazanımlarda kullanılma gibi bir haksızlığa yol açtığını belirtilmektedir. 38 Ancak tüm bu belirtilenlerin yanında, ister petro-dolar, isterse ihracata dönük yapının sonucu olsun, elde edilen cari fazlanın yarattığı aşırı döviz varlığının, tüketim baskısı nedeniyle enflasyona yol açmaması ve ulusal para birimini zayıflatmaması için ulusal yatırım fonlarına yatırım yapıldığı gerçeği de gözlerden uzak tutulmamalıdır 39 Öte yandan, bu gelişme sonunda, piyasanın veya global ticari şirketlerin bu devlet rekabetiyle, stratejik şirket hisse alımlarıyla nasıl başa çıkacakları; deniz aşırı ülkelerdeki fikri mülkiyet haklarından (intellectual property rights) yararlanan Çin in, aynı hakları kendi ülkesinde güvence altına almaması, özellikle ABD de sorgulanır olmaya başlamıştır. 40 Bu gelişmelerin sonunda, özellikle piyasa ekonomisinin daha etkin olduğu Batı ülkelerinde korumacılık eğilimlerinin de güç kazandığı; bu cephedeki (serbest piyasa) ülkelerin ABD den öncülük beklentilerinin arttığı görülmektedir. 41 Bu arada, Rusya, Çin gibi bazı gelişmekte olan ülke yöneticilerinin, kendi devamlılıklarının güvencesi olarak bazı değerli ulusal aktifleri ellerinde tutmak ve bu kaldıracı yüksek tutmak için çalışma gösterdiklerini de söylemek gerekir. 42 Bremmer in politika ve ekonomini kesişmesi (intersection of po- 37 Akbudak, agm, 38 Bremmer, age. s.5 39 Bremmer, age. s Lyons, agm 41 Robert D.Atkinson, The Rise of The New Mercantilism, The Globalist, May 30,2008, ( ) 42 Bu konuda Rusya da yaşananlarla ilgili olarak, S.P.Peregudov, Business and Burecaucracy in Russia, Russian Politics and Law, vol.47,no.4 July-August Yüzyılda Sosyal Bilimler Sayı: 1 / Eylül-Ekim-Kasım 12 83

14 Ersin DEDEKOCA litic and economics) olarak nitelediği bu yaşananlara, yukarıdaki iki örnek dışında Hindistan, Brezilya, Türkiye ve Meksika yı örnek olarak vermekte; ABD, İngiltere ve Japonya da da, 2008 krizinden sonra serbest piyasa kapitalizmi nin uzun dönem sürdürülebilirliği hakkında tereddütler uyandığını belirtmekte, 43 buna ek olarak da, 2008 krizi sonrası en büyük darbeyi, piyasa sisteminin kalesi sayılan gelişmiş ülkelerin alması, buna karşılık Çin, global ticarete daha az entegre olmuş Hindistan, Mısır ile, toksik banka varlıklarına bulaşmamış diğer bazı gelişmekte olan ülkelerin daha az etkilenmelerinin de, serbest piyasa ekonomisi kuramının ve gerçeğinin altını oyan bir diğer faktör olduğu vurgulanmaktadır. 44 ABD Dışişleri Bakanı Hillary Clinton ın, G20 toplantısında yaptığı ve daha önce sözü geçen konuşmasında, ulusal varlık fonlarındaki, devletin sahipliliği veya kontrolünde olan ekonomik birimlerdeki (şirket/girişim) artışın yarattığı ve devlet kapitalizmi olarak nitelenen bir oluşumla karşı karşıya olduğumuzu; bunun da, rekabetçi kapitalizm için, evrensel boyutta ve rekabetçi koşullardan uzak (devlet desteği, özel koruma vs) bu yeni oluşumlarla mücadele etmesi gibi bir haksızlık yarattığını belirtmektedir. Uygulamalarına baktığımızda da gerçekten, devlet kapitalizmi olarak nitelenen bu yeni değişimde, devletin başat ekonomik aktör olarak rol aldığını ve pazarın da, siyasi kazanımlar için kullanıldığını görmekteyiz. Diğer yandan, devlet bir kısım şirket ve oluşumları çeşitli yollardan desteklerken, bu desteği alamamış olan özel teşebbüs firmaları zarar görmekte; devlet destekli devler (giants), özel şirketler tarafından genellikle daha verimli kullanılan sermaye ve yetenekli işgücü bolluğu içinde çalışmaktadır. Keza, kamu kontrollu veya sahipli piyasa şirketleri, devlet nezdindeki ayrıcalıkları nedeniyle, özel teşebbüsün kendi olanakları ile oluşturmak zorunda oldukları teknolojiyi, birbirlerini taklit yoluyla kolayca sağladığı da bir diğer gözlenen husustur. Bu konuda üzerinde durulması gereken bir diğer husus da, devlet kapitalizmi veya devlet güdümlü iş yapma modelinin homojenlik ve stabiliteyi garanti etmemesidir. Bir diğer anlatımla, devlet kapitalizmi ancak, sistemin uzman/ehil (competent) devlet tarafından yönetilmesi durumunda iyi çalışmaktadır. Ayrıca, ülke veya bölge halkının sahip olduğu kültür de sistemin başarısında etkin olmakta ve farklı sonuçlar vermektedir. Örneğin, Asya ülkelerindeki güçlü mandarin kültürünün Güney Afrika ve Brezilya da olmaması; Rusya Federasyonunda Kremlin ve iş hayatına egemen olan güçlerin, eski KGB mensubu bürokratlardan oluşması gibi. 45 Bu trendin bir sonucu olarak yarış(rekabet) sakatlanmakta; ekonomik karar alma süreci ne politikanın nüfuz etmekte ve bu yarışın sonunda yeni ve farklı kazananlar ve kaybedenler ortaya çıkmakta; China Investment Corporation 43 Bremmer, age. s Bremmer, age. s.83, The Rise of State Capitalism, The economist, s.11, agm. 84 Sayı: 1 / Eylül-Ekim-Kasım Yüzyılda Sosyal Bilimler

15 Devlet Yoluyla Kapitalizm (CIC) ın, bundan böyle Çin Maliye Bakanlığı na, yapılmış fonlama için faiz ödemeyeceğini deklare etmiştir. 46 gibi, serbest piyasa ekonomisi prensipleri çelişen kararlar ortaya çıkmaktadır. Ian Bremmer e göre, devlet kapitalizmindeki yükseliş, global marketlerin kitlesel verimsizlikler (massive inefficiencies) ile tanışmasına ve popülist siyasetin, ekonomik karar sürecine yerleşmesine yol açmıştır. 47 Devlet güdümlü bu yeni sistemin aktörlerinin(görünürde ekonomik) niteliklerine baktığımızda, bunların dört başlık altında toplandığını görüyoruz: - Toplamda dünya petrol rezervlerinin yüzde 75 inden fazlasını kontrol eden, görünüşte ulusal, aslında çok uluslu petrol şirketleri, - Ağırlıklı olarak devlet sahipliliğinde olan ve Petro-kimya, enerji üretimi, demir-çelik üretimi, liman ve gemi işletmeciliği, silah ve ağır makine üretimi, telekominikasyon, ulaşım, havacılık konularında faaliyet gösteren şirketler, - Çokça örneği Rusya, Çin ve bazı gelişmekte olan ülkelerde görülen, görünüşte özel mülkiyet, gerçeğinde ise, devlet-destekli ulusal büyük şirketler. Rusya da genellikle oligarkların sahipliliğinde olan bu kategoride, yukarıda sıralanan iş kollarına ek olarak madencilik, metalurji, bilgisayar, kimya, otomobil gibi sektörler bulunmaktadır. - Ulusal varlık fonları (SWFs). Çalışmamızın önceki bölümünde örneği verilen büyük fonlardan sadece Norveç in demokrasiyi temsil etmesi; seffaflık notu yönünden de, sahipliliği Norveç, Singapur, Hong-Kong gibi ülkeler olanların dışında kalan UVF nin bu konudaki notunun düşük olması, 48 anılan fonların yönetiminde ve sahipliliğindeki devlet ağırlığı konusundaki düşünceyi güçlendirmektedir. Başat özelliği, devlet yönetimi sorumluları ile, şirket veya teşebbüs sahip-yöneticileri arasında oluşan sıkı bağ olan devlet kapitalizminin, global pazarlar açısından taşıdığı riskleri aşağıdaki başlıklarda toplayabiliriz: 49 Ticari kararların, bu tür karar ve operasyon hakkında yeterli deneyim ve bilgi sahibi olmayan siyasi bürokrasiye terk edilmesi ve bunun sonunda piyasaların rekabetten ve verimlilikten uzaklaşmaları. Yatırım kararlarının arkasındaki dürtünün, ekonomik olmaktan çok politik olması ve neticede verimlilik ve etkinliğin ihmal edilmesi. Verimlilik ve etkinliğin savsaklanması sonucu tüketici fiyat yükünün art- 46 CIC No Longer to Pay Interest to the State, , ( ) 47 Bremmer, agm ( ) 49 Bremmer, agm. 21. Yüzyılda Sosyal Bilimler Sayı: 1 / Eylül-Ekim-Kasım 12 85

16 Ersin DEDErsin DEDEKOCAEKOCA ması ve enerji konusunda çok bariz olmak üzere, üretim girdi maliyetinin yükselmesi nedeniyle özel firma karlarının düşmesi. İş ve devlet politikasının iç içe geçmesi, iç ve dış politik koşulların (ulusal çıkarlar ve dış politika hedefleri) iş kararlarında daha çok etkin hale gelmesi. İş hayatında geçerli olan çeşitli yazılı ve yazılı olmayan etik kurallar ın, iş ve devlet yönetiminin aynı merkezde toplanması nedeniyle aşınması ve bunun sonucu olarak kuralsızlık ve/veya kişiye göre değişen esnek kurallar ın egemen olması; moral değerlerde yıpranma. Anılan sistemle ilgili bir diğer korku da, sistemin global ticaret sisteminde yarattığı etkilerdir. Şöyle ki, açık veya gizli devlet desteği alan ve bundan yararlanan piyasa aktörlerinin, bu konuda getirilecek açıklık (seffaflık) kurallarını kabul etmeleri çok zor olacak, bu olgu da dünya ticaretinin gelişmesini olumsuz etkileyecektir. Sistemin gelişmekte olan ülkelerdeki yansımasına baktığımızda ise, özel sektör şirketlerin sağlamak için yıllarını verdikleri ayrıcalıkları ve değerleri, devlet destekli şirketlerin kolayca ve kısa zamanda elde etmeleri cazibesi ön plana çıkmakta ve önemli bir kamuoyu desteğini arkasında bulmaktadır. Bilindiği gibi, ABD de post-ronald Reagan ve Margaret Thatcher döneminin yarattığı ekonomik performansla son 30 yıldır uzlaşmış ve bunu serbest ticaretsermaye akışında serbesti-globalizasyon olarak hayata geçirmiş bulunan devlet ve piyasa işbirliği, 2008 finansal krizi ile ağır darbe almıştır. Krizin yarattığı hasarı onarmak amacıyla, daha önceki dönemlerde denenmiş olan ekonomide devletin uygun rolü tekrar gündeme gelmiştir. Bu süreçte yaşananları, işsizliği azaltmak, direşken bir şekilde düşen büyümeyi tekrar arttırmak, özellikle gelişmiş ekonomilerdeki yüksek borçluluğu makul bir seviyeye çekme bağlamında devletin etkin olması olarak sunan görüşler bulunmaktadır. 50 Yine bu yaklaşımda olanlar, devlet ağırlıklı ekonomi ve iş modellerinin uygulandığı Çin, Rusya ve diğer G20 ülkelerinden çok şey beklemektedirler. Bu konudaki çalışmaların birinde, devletin karar ve sahipliliğinde ağırlığı olan teşebbüslerde, bu modelin getirdiği çeşitli zorluklar olmasına karşın, anılan ekonomik birimlerin performansının giderek düzeleceği ve bu tür iktisadi işletmelerin dünya çapında oyuncu olma yolunda ilerledikleri ve yöneticilerinin, giderek daha az devlet kararı bekler hale gelecekleri belirtilmektedir. 51 Yine bir başka çalışmada da, Çin devlet şirketlerine yönelik devlet kayırmacılığı nın ve devlete yakınlığın sağladığı avantajların giderek azaldığı; sınır ötesi işleriyle ilgili onay sürecinin özel ve kamu şirketlerinin her ikisi için de aynı olduğu; kamu kontrolü-izni gibi sü- 50 State Capitalism vs the Free Market:Which Performs beter?,michael Schuman, George Magnus, Time Business, , ( ) 51 Arief Budiman, Diaan-Yi Lin, and Seelan Singham, agm. 86 Sayı: 1 / Eylül-Ekim-Kasım Yüzyılda Sosyal Bilimler

17 Devlet Yoluyla Kapitalizm reçlerde subjektif kriterlerin her iki tür işletme için de terk edildiği vurgulanmaktadır. 52 Bu konuda vurgulanmaya değer bir diğer konu da, özellikle kamu kontrollü Çinli altyapı şirketlerinin çeşitli ülkelerde taahhüt üstlendikleri ve dışlanmadıkları; buna karşılık da, Çin Hükümetinin hisse alımlarında seçici davrandığı, ekonomi üzerindeki sıkı bağlarını gevşettiğini ve bürokratların son zamanlarda sadece, farklılık yapabilecekleri endüstrilerde yoğunlaştıkları olgusudur. 53 DEVLET KAPİTALİZMİNİN GELECEĞİ Son 30 yıldır kendi arasında uzlaşmış bulunan devlet ve piyasa işbirliği, serbest piyasa ekonomisi sisteminin 2008 finansal krizi ile ağır darbe almıştır. Krizin yarattığı hasarı onarmak amacıyla, daha önceki dönemlerde denenmiş olan ekonomide devletin uygun rolü tekrar gündeme gelmiştir. Bu dönemde yaşanan sorunlardan: işsizliği azaltmak, direşken bir şekilde düşen büyümeyi tekrar arttırmak, özellikle gelişmiş ekonomilerdeki yüksek borçluluğu makul bir seviyeye çekme bağlamında ortaya çıkan devlet güdümünde kapitalizm (state-directed capitalism), önemli bir hata yapılmazsa sürecek gibi durmaktadır. Anılan bu yeni oluşumda başı çeken Çin artık kendisini, liberal ekonomi ye ulaşma yolunda bir istasyon değil, aksine, uyguladığı sistemi sürdürülebilir bir model olarak görmektedir. 54 Keza, devlet ağırlıklı ekonomi ve iş modellerinin uygulandığı Çin, Rusya ve diğer G20 ülkelerinden çok şey beklenmektedir. Devlet eliyle kapitalizm konusunda yukarıda aktarmaya çalıştığımız gelişmeler sonunda, piyasanın veya global ticari şirketlerin bu devlet rekabetiyle, stratejik şirket hisse alımlarıyla nasıl başa çıkacakları; deniz aşırı ülkelerdeki fikri mülkiyet haklarından (intellectual property rights) yararlanan Çin in, aynı hakları kendi ülkesinde güvence altına almaması, özellikle ABD de sorgulanır olmaya başlamıştır. 55 Bu gelişmelerin sonunda, özellikle piyasa ekonomisinin daha etkin olduğu Batı ülkelerinde korumacılık eğilimlerinin de güç kazandığı; serbest piyasa cephesindeki ülkelerin ABD den öncülük beklentilerinin arttığı görülmektedir. 56 Bu arada, Rusya, Çin gibi bazı gelişmekte olan ülke yöneticilerinin, kendi devamlılıklarının güvencesi olarak bazı değerli ulusal aktifleri ellerinde tutmak ve bu kaldıracı yüksek tutmak için çalışma gösterdiklerini de söylemek gerekir Woetzel, agm. 53 The Rise of State Capitalism, The Economist, s.11agm. 54 The Rise of State Capitalism, The Economist, s.11 agm. 55 Lyons, agm 56 Robert D.Atkinson, The Rise of The New Mercantilism, The Globalist, May 30,2008, ( ) 57 Bu konuda Rusya da yaşananlarla ilgili olarak, S.P.Peregudov, Business and Burecaucracy in Russia, Russian Politics and Law, vol.47,no.4 July-August Yüzyılda Sosyal Bilimler Sayı: 1 / Eylül-Ekim-Kasım 12 87

18 Ersin DEDEKOCA Bremmer in politika ve ekonomini kesişmesi (intersection of politic and economics) olarak nitelediği bu yaşananlara, yukarıdaki iki örnek dışında Hindistan, Brezilya, Türkiye ve Meksika yı örnek olarak vermekte; ABD, İngiltere ve Japonya da da, 2008 krizinden sonra serbest piyasa kapitalizmi nin uzun dönem sürdürülebilirliği hakkında tereddütler uyandığını belirtmekte, 58 buna ek olarak da, 2008 krizi sonrası en büyük darbeyi, piyasa sisteminin kalesi sayılan gelişmiş ülkelerin alması; buna karşılık Çin, global ticarete daha az entegre olmuş Hindistan, Mısır ile, toksik banka varlıklarına bulaşmamış diğer bazı gelişmekte olan ülkelerin daha az etkilenmelerinin de, serbest piyasa ekonomisi kuramının ve gerçeğinin altını oyan bir diğer faktör olduğu vurgulanmaktadır arasında yaşananların, serbest piyasa tutuculuğunu geriye götüreceği; yaşanan krizin ehliyetli politik liderlik ve aktif hükümet gerekliliğinin artık oy verenlerce anlaşılmış olduğu; bireylerin politikacı ve bazı kurumlara güveninin, banka sistemine olan nefreti ölçüsünde sarsıldığını belirten çalışmada 60 ayrıca; 4,0 olarak nitelenen günümüz kapitalizminde hükümet ve piyasa arasında yeni ve karmaşık bir ilişki yumağı olacağı, dünyanın artık körü körüne piyasa çözümü odaklı olmayacağı, bireyin uluslararası kurumlara yetki devrinden öte, demokratik yolla seçilecek yönetici ve saygın düzenleyicilerin daha güçlendirilmesini isteyeceği öngörüleri bulunmaktadır. 61 Tümüyle pazara dayalı kapitalizm (free-market capitalism) ve gevşek kurallı (deregulation) dönemin sonuna gelindiği konusundaki katıldığımız bir diğer görüşü de belirtirken; 62 son olarak, yukarıda açıklamaya çalıştığımız nedenlerin yanında, giderek devlet yönetiminde daha çok hakim olan yumuşak güç-soft power yaklaşımının bir yan ürünü olarak ortaya çıkan ve zaman içinde gelişmiş ülkeleri daha da çok etkileyecek olan ve yakın bir zamanda ortadan kalkması ufukta görülmeyen 63 devlet kapitalizmi yönlü bu değişimin sürdürülebilirliği, globalleşmenin yarattığı orta sınıfa sürdürülebilir refah sunulması ve yozlaşma dan uzak durmasına, alternatif yeni doktrinler üretilmesine bağlı olacağını söyleyebiliriz. SONUÇ 2000 li yılların başından itibaren, ABD ve AB gibi, Batılı gelişmiş ekonomiler dışında kalan ve çoğu G20 üyesi olan Çin, Rusya, Suudi Arabistan otokratik Körfez ülkelerinde devlet kapitalizmi nin yaygınlaştığını görmekteyiz. Siyasilere, li- 58 Bremmer, age. s Bremmer, age. s.83, Kaletsky, age. s.269, Kalatsky, s Roger C.Altman, Globalization in Retreat, Foreign Affairs, Jul/Aug.2009, Vol.88,issue.4, s.2-7, ( ) 63 Beremmer, agm, ; Ian Bremmer, Q&A With Ian Bremmer on State Capitalism, Foreign Affairs, April 28, 2009, ( ); Arief Budiman, Diaan-Yi Lin, and Seelan Singham, agm. 88 Sayı: 1 / Eylül-Ekim-Kasım Yüzyılda Sosyal Bilimler

19 Devlet Yoluyla Kapitalizm beral kapitalizm dönemine göre daha çok güç sağlayan ve yeni elitler yaratan devlet kapitalizmi nin özellikle, yükselen ekonomiler olarak adlandırılan Çin in yanı sıra Brezilya, Rusya, Hindistan ve Singapur da oldukça etkin olduğu ve bunlara son zamanlarda Güney Afrika nın da eklendiği gözlenmektedir. Bir diğer ifade ile, anılan ülkelerde, liberal ekonomistlerin görünmez el i yerine, devlet kapitalizmi nin görünen el inin piyasaya müdahale etmekte ve bu ekonomik alandaki devlet güçlenmesi daha çok bazı stratejik sektörlerde (stratejik enerji varlıklarında) yoğunlaşmaktadır. Son dönemde ABD, Avrupa ve geri kalan gelişmiş ülkelerin çoğunda görülen devlet müdahalesi dalgasının, son ekonomik krizin yarattığı sıkıntı ve sancıları hafifletmeye, resesyon tehlikesini azaltmaya yönelik olup, ekonomiyi yönetmek gibi bir iddia taşımadığını, devlet kapitalizmi nin bu ülkelerde, piyasanın kendi özgün işlerliğinin aksadığı durumlarda ekonominin itici gücü işlevini gördüğünü söyleyebiliriz. Gelişmekte olan ve özellikle otokratik rejimlerin hakim olduğu ülkelerde ise, serbest pazar ekonomisi doktrinine reaksiyonu içeren ağır bir devlet eli şeklinde bir dönüşüm olduğunu ve bu gelişmenin ekonomik faaliyet ve özellikle ülke içi politik gücün iç içe geçmesine, siyasilerin yetki ve etkilerini artırmasına yol açtığı çok açık bir gerçektir. Diğer yandan, kamu sermayeli şirketlerin, doğrudan veya örtülü olarak devletten destek alarak kendilerine farklı bir güvence yaratmaları ve piyasayı düzenleyen merci olan devlet tarafından sahip olunmaları nedeniyle rekabet koşullarındaki eşitliğin bozulduğu da göze çarpmaktadır. Konunun bir diğer farklı boyutu da, kamusal sermayeli şirketlerin olduğu bir ortamda, devletin ekonomik ağırlığı nın artması, yetkinin kötüye kullanılması na da yol açma olasılığıdır. Kamu sermayeli şirketlerin ekonomide daha fazla paya sahip olduğu ülkelerin şeffaflık ligi nde alt sıralarda yer almaları, bu tehlikeli olasılığın hayata geçmesini kolaylaştırabilir. Anılan trendin zaman süreci ile ilgili olarak da, devlet kapitalizmi yönlü bu değişimin devamının, globalleşmenin yarattığı orta sınıfa sürdürülebilir refah sunulması ve yozlaşma dan uzak durmasına, alternatif yeni doktrinler üretilmesine bağlı olacağını söyleyebiliriz. 21. Yüzyılda Sosyal Bilimler Sayı: 1 / Eylül-Ekim-Kasım 12 89

20 .