MANTIK. Hafta 14 SAKARYA ÜNİVERSİTESİ. Doç.Dr. İbrahim ÇAPAK

Transkript

1 SAKARYA ÜNİVERSİTESİ MANTIK Hafta 14 Doç.Dr. İbrahim ÇAPAK Bu ders içeriğinin basım, yayım ve satış hakları Sakarya Üniversitesi ne aittir. "Uzaktan Öğretim" tekniğine uygun olarak hazırlanan bu ders içeriğinin bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan ders içeriğinin tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Her hakkı saklıdır 2011 Sakarya Üniversitesi

2 ÜN TE14 BE SANAT NDEK LER Be Sanat ve Tarifleri Be Sanat n Tarifi Be Sanatta Kullan lan Öncüller Yakini ve Yakini Olmayan Öncüller Yakini Öncüller Yakini Olmayan Öncüller Akliyyât ve F khiyyât Ayr F khiyyâtta Kullan lan Öncüller F khiyyâta Uygun Olmayan Öncüller HEDEFLER Bu üniteyi çal ktan sonra; Kesin bilgiyi tan mlayabilecek, yasta netice vermeyen yanl öncülleri gösterebilecek, Do ru ve yanl bilgi ayr yapabilecek, Bilgi ve teorilerdeki tutars zl aç klayabilecek, Do ru ak l yürütmeyi sa layan öncülleri seçebilecek, fade ve dü ünmede tutarl olmay sa layabileceksiniz. ÖNER LER Bu üniteyi daha iyi kavrayabilmek için okumaya ba lamadan önce; bilginin ne oldu unu sorgulay n do ru ve yanl kavramlar analiz edin ak l yürütme yollar inceleyin bilginin kaynaklar belirlemeye çal n

3 14.1. Be Sanat ve Tarifleri BE SANAT Bu ba k alt nda k saca be sanat n tarifleri ve kendisinde kullan lan öncül çe itlerine de inilecektir Be Sanat n Tarifi Be Sanatta kullan lan öncüllere geçmeden önce be sanat ve tan mlar na yer vermek faydal olacakt r. K yas n maddesini olu turan be sanat klasik mant k kitaplar nda Burhan, Cedel, Hitabet, iir ve Mu alata eklinde s ralan r. Bunlar k saca tan mlamak gerekirse; Burhan, kesin sonuç elde etmek için kesinlik ta yan öncüllerden olu turulmu k yast r. 1 Di er bir ifade ile burhan, öncülün eksiz, üphesiz do ru (sad k) ve kesin (yakin) olmas r. Bu tür öncüllerden kurulan k yasa Burhani k yas denir. 2 Cedel, me hurattan olan öncüllerden olu ur. 3 Dikkatli bir gözün fark edebilece i derecede kendisinde hata bulunabilen öncüllerden meydana gelen k yasa cedeli k yas denir. 4 Mu alata, do ru olmayan fakat do ru oldu u kolayl kla dü ünülebilen öncüllerden hareketle yap r. Amac ise muhatab aldatmak haks z bir ekilde ona kar üstün gelmeye çal makt r. Ebheri ye göre mu alata, do ruya benzeyen veya me hurattan olan yanl öncüllerden yahut da yanl olan vehmi öncüllerden kurulan yast r. 5 Hitabet, kendisine güvenilen bir ki iden al p kabullenilmi yahut tahmine dayal (makbulat ve maznunat) öncüllerden olu an k yast r. 6 Akl n, çeli inin fark na vararak ondaki hatay rahatl kla tespit edebildi i zanni öncüllerden meydana gelen k yasa hitabi k yas denir. 7 iir ise ruhun rahatlamas na veya s lmas na yol açan öncüllerden olu an k yast r 8 Bir ba ka ifade ile iir muhayyelat türü öncüllerden kurulmu k yast r. 9 Be sanatta kullan lan öncül türleri; evveliyat, mahsusat, mütevatirat, vehmiyyat, musellemat, maznunat, mucerrebat, tecrübiyyat, me hurat, mu ebbihat, muheyyelat, makbulat, görünürde me hur, f triyyat (k yas kendisinde bulunan önermeler) eklinde ralamak mümkündür. 10 Önemli slam mant kç lar ndan biri olan Katibi (ö.675/1276) Risaletu emsiye adl eserinde be sanatta kullan lan öncül türlerini 12 olarak kabul etmekte 1 Ebheri, saguci, Vezirhani Matbaas, 1287 s. 6; Ömer, Fevzi, Tercümeli Mi yaru l-ulum, 1309, s. 63; Halis, Mehmed, Mizanu l-ezhan, Mant k Metinleri 1 in içinde, stanbul Tarihsiz, s Gazali, Makas du l-felasife, (tahk. S. Dünya), M r 1961, s. 101; el-mustasfa min lmi l-usul, M r h. 1322, C.I, s Ebheri, age, s. 6.; Ömer, Fevzi, age, s Gazali, Makas du l-felasife, s. 101; Miyaru l- lm, (n r. S. Dünya) Kahire 1961, s.184; el-mustasfa I, s Ebheri, age, s Ebheri, age, s. 6; Farabi, Fusulu l-medeni, (çev. Hanefi Özcan), zmir 1987, s. 48; Ahmed Cevdet (Pa a), Mi yar- Sedat, (hzl. Kudret Büyükço kun) Mant k Metinleri 2 içinde, stanbul 1988, s. 104; Ömer, Fevzi, age, s Gazali, Makas du l-felasife, s. 101; Miyaru l- lm, s Ebheri, age, s Gazali, Makas du l-felasife, s Age., s. 102; bk. Acem, Refik, el-mant k nde l Gazali, Beyrut 1989, s. 129, Mohd Zaidi b. smail, Logic in al-ghazali s Theory of Certitude Al-Shajarah Journal of The International Institute of Islamic Thought and Civilazation (ISTAC), 1996, v.1. Nos.1-2, s

4 ve bunlar n alt tanesinin yakini, alt tanesinin de yakini olmad vurgulamaktad r. 11 Yakini olan öncüllere apaç k (bedihi-yi-celi), di erlerine apaç k olmayan (bedihi-yi-gayr-i celi) da denmektedir. 12 Be sanatta kullan lan öncülleri temelde yakini olan ve yakini olmayan öncüller olmak üzere ikiye ayr r: Be Sanatta Kullan lan Öncüller Yukar da da ifade edildi i gibi be sanatta kullan lan öncül türleri; evveliyat, mahsusat, mütevatirat, vehmiyyat, musellemat, maznunat, mucerrebat, tecrübiyyat, me hurat, mu ebbihat, muheyyelat, makbulat, görünürde me hur, f triyyat (k yas kendisinde bulunan önermeler) eklinde s ralamak mümkündür. Bunlara a da ayr nt bir ekilde de inilecektir Yakini ve Yakini Olmayan Öncüller Öncelikle yakini bilgi olu turan öncül çe itlerine k saca bakal m Yakini Öncüller Yakini öncül, yakini do ruluk ifade eden bilgilerden meydana gelir. 13 Yakin, bir eyi tereddütsüz olarak bilmek ve onun hakk nda kesin bir görü e sahip olmakt r. Yakini bilginin do rulu una kesin olarak inan ld gibi, onda herhangi bir unutma, yan lma ve kar rman n olmad da kesin olarak bilinir. Dolay yla yakinde hatadan emin olma ve mutmainlik söz konusudur. 14 Her tasdik yarg ifade eden önermelerden olu ur. Ancak her yarg yakin ifade etmez. Çünkü üphe ve zan ifade eden yarg lar da vard r. Bu da her öncülden, geçerli sonuç veren bir yas n kurulamayaca göstermektedir. Sonuç veren k yas, e er amaç (matlub) yakini ise yakini öncüllerden, e er amaç f khi ise zanni öncüllerden meydana gelir. 15 Yakin ifade eden öncül türlerini öyle s ralayabiliriz: Evveliyat, mahsusat (mü ehedat), mucerrebat, hadsiyat, triyyat (k yas kendisinde bulunan önermeler) ve mutevatirat. a. Evveliyyat: Evveliyat, s rf akli olan yani akl n, his ve tahayyülden yard m almaks n vard ve tasdik etti i öncüllerdir. Mesela, ki birden daha çoktur, Üç ile üçün toplam alt eder, Bir ey ayn anda hem olumlu hem olumsuz olamaz, Bütün parças ndan büyüktür vb. önermeler evveliyattan yani do tan olan öncüllerdir. Zihin bu tür önermelerdeki tasdikin nereden geldi ini dü ünmeksizin onlar zorunlu olarak onaylar bk. Necmeddin el-katibi, Risaletü emsiye, Islamic Philosophy içinde C. 89, Frankfurt 2000, s er- Razi, Kutbuddin Muhammed b Muhammed, Thariru-Kavaidi l-mant k, erhu r-risaleti s- emsiye, Kum, Tarihsiz, s Ebheri, age., s. 6; Ömer, Fevzi, age., s bk. Halis, Mehmed, age., s Gazali, Miyaru l- lm, s Gazali, el-munk zu Mina d-dalal, Resail in içinde, Beyrut Lübnan, Tarihsiz, s. 26; el-mustasfa I, s. 43; Mihakku n-nazar, s ; Taylan, N., Gazzali nin Dü ünce Sisteminin Temelleri, stanbul, 1989, s Gazali, el-mustasfa I, s. 43; Mihakku n-nazar, s Gazali, Makas du l-felasife, s. 102; el-mustasfa I, s ; Mihakku n-nazar, s ,102; Miyaru l- lm, s. 187; Miracu s-salikin, Resail in içinde, Beyrut, Tarihsiz, s. 112; el-munk z, s. 28. Bk. bn Sina, en-necat, M r 1938, s ; Mohd Zaidi b. smail, agm., s Emiro lu., Klasik Mant a Giri, Ankara 2004, s

5 Ak ll olan, do tan getirdi i bilgilerin d nda e itim ve ö retim görmemi bir kimseye bu tür önermeler soruldu unda, bunlar zihinde tasavvur etmesi halinde yani; bütün (küll), parça (cüz), daha büyük (ekber) terimlerinin anlamlar dü ündü ünde mutlaka bütünün, parçadan daha büyük oldu unu ifade eder. 17 Buna göre do tan bilgi, varl ndan itibaren ak lda düzenlenmi olarak bulunan bilgidir. Bu bilginin meydana gelmesi, akl n varl d nda ba ka herhangi bir eye ba de ildir. Çünkü var, kadim, hadis kavramlar ak lda birer tekil olarak bulunmaktad r. Müfekkire kuvveti bu tekilleri bir araya getirip bir k sm di er k sm na nisbet eder. Mesela, Kadim hadistir dedi inde ak l bunu yalanlar; Kadim hadis de ildir dedi inde ise ak l bunu tasdik eder. Öyleyse do tan bilgi, sadece tekillerin ekillendi i bir zihne ve bunlar birbirine nisbet eden bir müfekkir kuvvete muhtaçt r. 18 Buna göre evveliyat, tamamen akli olan eylerle alakal r. Do tan bilgilerden olu an öncüller bir araya getirildiklerinde onlardan herkesin zorunlu olarak kabul edece i sonuçlar ç kar. b. Mahsusat: Mahsusat; renkleri, tatlar, kokular, sesleri, sertlikleri, yumu akl klar... ay rt etmek gibi be duyu ile bilinen eydir. 19 Bu tan m, d duyulurlar tan mlayan bir tan md r. E er ak l, duyu organlar kullanmazsa mahsusattan olan bilgilerle ilgili hüküm veremez. 20 Mesela, Kar beyazd r, Ay yuvarlakt r, Kömür siyaht r, Ate yak r, Buz so uktur önermeleri mahsusatla bilinir 21 ve bunlar n bilinmesini de duyu organlar sa lar. D duyu ile alg lanan nesnelerin bilgisine d duyulurlar, iç gözlemlerle elde edilen bilgilere de iç gözlemler denir. 22 Bunlardan birincisine hissiyat, ikincisine vicdaniyat da denmektedir. 23 ç gözlemlere insan n açl k, susuzluk, korku ve sevgi, k saca be duyuya sahip olmayanlar n da idrak etti i iç hallerin tümü örnek verilebilir. ç gözlemler ak l ile elde edilmez. Çünkü ak l olmaks n hayvanlar, bu tür duyulurlar kendi nefislerinde idrak edebilmektedirler. 24 duyulurlarla ilgili bilgiler aç kt r ancak uzakl k, yak nl k veya gözün zay fl gibi geçici sebepler yüzünden, görme için yan lg söz konusu olabilir. 25 Mesela, gölge hareketsiz olarak görünür, ancak ak l onun hareketli oldu una hükmeder; Y ld z hareketsiz olarak görünür, fakat gerçekte hareketlidir. Ayn ekilde göz y ld za bakar, onu bir alt n büyüklü ünde görür. Hâlbuki matematiksel hesaplar, onun üzerinde bulundu umuz dünyadan daha büyük oldu unu göstermektedir. Geli mekte olan çocuk ve bitki, tedrici olarak bir büyüme ve geli me içinde oldu u halde duruyor gibi görünür. 26 Bu gibi baz ar zi durumlar 17 Gazali, Makas du l-felasife, s Gazali, el-mustasfa I, s. 44; Mihakku n-nazar, s. 102; Miyaru l- lm, s Gazali, Miracu s-salikin, s Gazali, Miyaru l- lm, s Gazali, el-mustasfa I, s. 45; Mihakku n-nazar, s. 103; Miyaru l- lm, s. 187; Makas du l-felasife, s Gazali, Mihakku n-nazar, s ; el-mustasfa I, s Öner, N., Klasik Mant k, Ankara 1996, s bk. irvani, Ahmed Hamdi, Muhtasar Mant k, (hzl. Kudret Büyükço kun) Mant k Metinleri 1 in içinde, stanbul, s Gazali, el-mustasfa I, s. 45; Mihakku n-nazar, s Gazali, Miracu s-salikin, s. 113; el-munk z, s. 27; el-mustasfa I, s Gazali, el-mustasfa I, s. 45; Mihakku n-nazar, s. 103; Miyaru l- lm, s. 188; el-munk z, s. 27.

6 istisna ettikten sonra mahsusatla bilinen eylerin do rulu undan üphe etmemek gerekir. 27 er bunlar üphe edilebilecek durumda olurlarsa kendilerinden yakini öncüller olu turulamayaca gibi kesin bilgi de ifade etmezler. c. Mucerrebat: Mucerrebat, insan n defalarca ayn eylerle kar la p bu kar la klar ndan elde etti i bilgilerdir. Mucerrebatla ilgili öncüller, duyu ve ak l ile elde edilir. 28 Ate in yak, ekme in doyurucu, arab n sarho edici oldu unu mucerrebat ile biliriz. Tecrübi öncüller, onu tecrübe eden aç ndan kesinlik ifade eder. Ancak insanlar, tecrübe bak ndan farkl farkl durumda olduklar için, tecrübeye ba yarg ve öncüller bak ndan da farkl farkl bilgi ve yarg lara sahip olurlar. Oysa bir doktorun Sakmonya n n müshil oldu unu bilmesi ne ise, s radan bir kimsenin suyun susuzlu u giderici oldu unu veya ekme in doyurucu oldu unu bilmesi tecrübe aç ndan ayn r. 29 Bilen aç ndan, m knat n demiri çekti ine hükmetmek yakin ifade eder. M knat n çekici olmas, duyulurlardan de ildir. Çünkü duyulur alg Bu ta yere dü tü eklinde eylerin alg olur ve belli bir eyi gösterir. Her ta yere dü er diye hükmetmek ise belli bir ta n de il, bütün ta lar n dü ece ini ifade eder; bu da tikel de il, tümel bir yarg r. Ayn ekilde, iç gözleme dayal duyu, bir s n sarho edici oldu unu alg lad nda, onun sarho edici bir s oldu una hükmeder. ç gözleme dayal duyu sadece belli bir içme ve sarho luk halini idrak eder. Tümel bir hükme varmak ise ak l ile mümkündür. Bu da ancak duyulular arac yla ya da duyulurlar n yinelenmesiyle mümkündür. Mesela, bir yeri a yan kimse, a yan yerine bir dökse ve a geçse, a giderenin bu s oldu u bilgisi bu ki ide olu maz. Çünkü bu n tesadüfen geçmi olmas mümkündür. Ancak bu i farkl durumlarda birkaç defa tekrarlan rsa, nefiste bir yakin olu ur ve iyile meyi sa layan eyin o s oldu u kabul edilir. 30 Yukar da ifade edildi i gibi mucerrebat n olu abilmesi için hakk nda hüküm verilecek eyin defalarca ayn ekilde tekrar etmesi gerekir. Çünkü mucerrebat ile ilgili bilgi tesadüfi olarak gerçekle mez. Mesela, iç gözlem, pe pe e arab n içilmesinin ard ndan sarho lu u alg lar, ak l da pe pe e arap içmenin sarho luk verdi ini kavrar. Çünkü sarho luk rastlant sal olsayd, ço unlukla arap ayn ekilde sarho luk verici olmazd. Böylece zihinde buna dair güvenilir bir bilgi olu ur. 31 Mucerrebat, gizli bir k yasla gerçekle ir. Çünkü mucerrebat n olu mas özel bir çabayla de il, ki inin bile fark etmedi i tecrübenin tekrar yla kendili inden olu ur. 32 Mesela, Ekmek doyurucudur, Su susuzlu u gidericidir, Ate yak r Boyun kesmek öldürücüdür önermeleri böyledir Gazali, Miyaru l- lm, s Gazali, Makas du l-felasife, s bk. bn Sina, age., s. 61; Emiro lu,., age., s Gazali, el-mustasfa I, s. 45; Mihakku n-nazar, s. 103; Makas du l-felasife, s Gazali, el-mustasfa I, s. 45; Mihakku n-nazar, s Gazali, Makas du l-felasife, s bk. Miyaru l- lm, s Gazali, el-mustasfa I, s. 46; Mihakku n-nazar, s. 104; Miyaru l- lm, s Gazali, Miyaru l- lm, s. 188, Beyrut 1990, s. 179.

7 d. Hadsiyat: Hads zihnin bir eyi ani kavramas (sür at- intikal) demektir. Hadsi bilgi, zihinde çok h zl gizli bir k yas vas tas yla meydana gelir. 34 Ak l, kendisinden üphe edemedi i için onu tasdik etmek zorunda kal r. Ancak hadsi bilgiyi inkâr eden birine, bunu izah etmek zordur. Çünkü hadsi bilgi ki isel tecrübeye dayan r. Mesela, Ay güne ten al r önermesi hadse dayan r. Bu önerme bir ba kas na, aynaya benzetilerek anlat labilir. Güne in nlar n âleme yans mas, n aynan n kar nda bulunan cisimlere yans mas gibidir. Fakat güne n âleme yans mas ile ayna n e yaya yans mas, onlar n yaya olan yak nl k ve uzakl klar na göre farkl k arz eder. 35 Gazali ye göre ilimlerle u ra an bir kimse tecrübe ve hads yoluyla birçok bilgiyi elde edebilir. Ancak hadsi, ki isel tecrübeye dayand ve herkes ayn tecrübeyi ya amad için burhana dayand rmak zordur. Fakat hadsten üphe etmek de mümkün de ildir. 36 Buna göre Her ne kadar hads mucerrebattan say rsa da mucerrebat derecesinde de ildir. Mucerrebat genel tecrübelere dayan rken, hads ak n makulleri do rudan alg lamas r. e. F triyat: Orta terimi zihinde meydana gelen bilgilerdir. Fakat orta terim, zihinden silindi inde ki i onun vas tas z ve evveliyattan bir bilgi ile elde edildi ini zanneder. Ancak ara rma sonucunda bu tür bilgilerin orta terimle bilindi inin fark na var r. Bu tür bilgilerde ak l orta terim vas tas yla konu ile yüklem aras nda bir ba kurar. Mesela, aç k bir ekilde ikinin, dördün yar oldu u bilinir. Asl nda ikinin, dördün yar oldu u orta bir terimle bilinmektedir; dördün yar n her biri di erine e it, bütünün iki parças ndan biridir; iki de dördün birbirine e it iki parças ndan biridir ve o da dördün yar r. 37 Ayn ekilde ki alt n üçte biridir önermesi de bir orta terim ile bilinir, öyle ki; üç k sma e it olarak bölünen her say n bölümleri bir birine e ittir, her k m bölündü ü say n üçte biridir. Alt üçe bölündü ünde üç e it k m ortaya ç kar. O halde iki alt n üçte biridir. 38 Küçük say lar hemen zihinde dü ünüp bölerek bir sonuca varmak kolayd r. Fakat say büyüdükçe bölme i lemine ba vurmadan bir sonuca varmak zorla r. Mesela, otuz dörtte, kaç tane on yedi vard r? diye sorulursa, otuz dördü ikiye bölüp, her parçan n on yedi oldu unu görmeden; on yedinin, otuz dördün yar oldu una hemen karar vermek kolay de ildir. Bunun bölme i lemine ba vurulmadan bilindi ini varsaysak bile, bu say lar n yerine daha büyük say lar ya da yar yerine, alt da bir, onda bir gibi oranlar koyarsak bunlar aç k bir ekilde bilmek mümkün olmayacakt r. 39 saca ifade etmek gerekirse, bir eyin orta terim ile bilinmesi mümkündür. Fakat bu ey bir vas ta ve k yasla bilindi i halde zihin bunun fark nda de ildir. Ara rma sonucunda bu tür bilgilerin orta terim ile elde edildi i anla r. nsan n, bir vas ta ile varl n fark na vard ey ile, bizatihi zihinde sabit olan ey ayn de ildir. 40 Buna göre bu tür bilgiler 34 Ahmed Cevdet (Pa a), Mi yar- Sedat, s. 92; bk. zmirli smail Hakk, Felsefe Dersleri, 1330, s. 264; Öner, N., age., s. 186; Taylan, N., Mant k Tarihçesi Problemleri, stanbul 1996, s Gazali, Miyaru l- lm, s. 191; Beyrut 1990, s Gazali, age., s Gazali, Makas du l-felasife, s Gazali, Miyaru l- lm, s Beyrut, s bk. Gazali, Makas du l-felasife, s. 104; Miyaru l- lm, s ; bn Sina, age., s Gazali, Makas du l-felasife, s

8 kendiliklerinden de il, bir vas ta ile bilinen önermelerden olu ur. Bu yönüyle de evveli bilgilerden ayr rlar. Çünkü evveli bilgiler vas tas z olarak bilinen bilgilerdir. f. Mütevatirat: Bir toplulu un haber vermesi ile elde edilen bilgilerdir. 41 Görülmedi i halde mesela, M r, Mekke, Malezya, Güney Afrika, Türkiye ve be vakit namaz n say, mütevatir olarak kabul edilen bilgilerdir. Mütevatir bilgi, duyu ile alg lanan bilgiden farkl r. Çünkü duyuya ait olan sadece mesela, zikredilen ülkeleri gören birinin a ndan oralar n var oldu unu ö renmedir. Bilginin do rulu una ise ak l karar verir. Ak l, haberin do rulu una karar verirken mücerret duymaya de il, haberin defalarca tekrar etmesine dayan r. 42 Bilginin olu mas belli say da insanlar n bir haberi rivayet etmesine ba de ildir. Az say da insan taraf ndan rivayet edilen haberin de bilgi de eri vard r. Ancak böyle bir bilgi mütevatir bilgi olmaz. Çünkü mütevatir bilgi, tecrübede oldu u gibi defalarca tekrarlanan bilgidir. Bir bilginin ayn ki i taraf ndan defalarca tekrar de il, bir çok ki inin ayn bilgiyi defalarca tekrar ya da aktarmas, onu güvenilir bilgi haline getirir Yakini Olmayan Öncüller Yakini olmayan öncül çe itleri vehmiyyat, musellemat, maznunat, me hurat, mu ebbihat, muheyyelat, makbulat, görünürde me hur eklinde s ralanabilir. Gazali, yakini olmayan öncül çe itlerini f khiyat için uygun olan ve f khiyat için uygun olmayanlar eklinde ikiye ay rmaktad r. Fikhiyat için uygun olanlar me hurat, makbulat ve maznunat; f khiyat için uygun olmayanlar ise mu ebbihat, vehmiyyat ve muheyyelat t r. Bunlara, verilen bilginin do rulu u göz önünde bulundurularak musellemat da eklenebilir Akliyyât ve F khiyyât Ayr F khiyyâtta Kullan lan Öncüller Gazali ye göre öncülleri olu turan bilgi, bilinen eylerden olursa k yas (burhan) kesin, zanni eylerden olursa f khi olarak isimlendirilir. 44 Kesin k yas tam k yas, f khi k yas ise eksik k yas kar lamaktad r. F hta verilen hükümlerin ço u akli kesinli e de il, zanna dayanmaktad r. Gazali ye göre prensip itibariyle akliyat için gerekli olan derinli ine ara rmadan, f khiyatta ba tan vazgeçmek gerekir, aksi taktirde yakini bilgiyi isteyen ki inin yolu ile, zanni bilgiyi isteyen ki inin yolu birbirine kar abilir. F khiyatta zan, iki durum aras nda tereddüt edildi i zaman öne almakta ve reddetmekte kolay olarak tercih edilen eydir. Mesela, insan tecrübe yoluyla ticaret e yas elinde bulundurmakta veya fiyat n dü ece i korkusuyla onu elinde tutarak sat geciktirmektedir. nsan, kendisinde tereddüt etti i iki yönü olan her eyde zanna dayan r. Ak ll bir kimse, iki ey aras nda tereddüt etti inde, ikisi de gayesine uygun ise ya bir delile ya da zihninde do ru bildi i eye göre ikisinden birini tercih etmeksizin seçimde bulunamaz. ki eyden birini seçmek ise onun için zand r. 45 F khiyat için uygun olan bilgi türlerini s rayla öyle incelemek mümkündür: 41 Gazali, age., s Gazali, el-mustasfa I, s. 46; Mihakku n-nazar, s bk. Gazali, Miyaru l- lm, s. 202, Beyrut, Gazali, el-mustasfa I, s bk. Gazali, Miyaru l- lm, s

9 a. Me hurat: Me hurat, öhretleri ve genelin görü ü dolay yla kendilerine güvenilen bilgilerdir 46 di er bir ifade ile Me hurat, do rulanmalar ya herkesin veya ço unlu un tan kl ya da halk kitlelerinin veya seçkin insanlar n tan kl gerektiren derlenmi görü lerdir. 47 Mesela, Yalan söylemek çirkindir, Haks zl k etmek kötüdür, Adalet gereklidir, Zülüm çirkindir gibi önermeler me hurattand r. Me hurattan olan bilgiler bazen do ru, bazen yanl olabilir. Bu tür bilgiler yakin ifade etmedi i için burhanda de il, sadece khiyyat ve cedeli k yaslarda kullan labilir. Bu bilgiler ne evveli ne de vehmidir. Me hurattan olan bilgiler, daha çocuklu un ba lang ndan itibaren bir tak m nedenlerden dolay nefise yerle ir. Bu bilgiler çocukta defalarca tekrarland için çocuk, bunlara inanmaya ba lar. Bazen bar içinde olma ve iyi geçinme dü üncesi, bazen de nezaket, korkakl k ve haya gibi davran lar me hurattan olan bilgilerin kabul edilmesini sa lar. 48 Bunlar n, efkat ve yarat inceli inden kaynaklanmas da mümkündür. Nitekim baz insanlar n hayvan bo azlaman n çirkinli ini onaylay p, onun etini yemekten kaç nmalar bundand r. 49 Me hurat milletler, ehirler ve ah slar n içinde bulunduklar duruma göre de iklik arz eder. Mesela, bir kavmin di erlerinden farkl olan me hurat olabildi i gibi, t pç lar n yan nda me hur olmayan bir bilgi marangozlar n yan nda me hur, marangozlar n yan nda me hur olmayan bir bilgi de t pç lar n yan nda me hur olabilir. 50 Gazali ye göre kelamc lar n ve fakihlerin pek ço unun k yaslar mücerret öhretlerinden dolay kabul ettikleri me hur öncüllere dayanmaktad r. Bu nedenle, onlar n k yaslar çeli ik sonuçlar do urmu tur. 51 Ara rma veya bir delil art na ba olarak bazen me hurattan olan öncüller do ru olur fakat, bunlar n mutlak do ru olduklar zannedilir. Mesela, Allah n gücü her eye yeter önermesi me hur oldu u için do ru oldu u zannedilir. Oysa bu önerme do ru de ildir. Çünkü Allah, kendisi gibi birini yaratmaya kadir de ildir. Öyleyse; Allah, yap lmas mümkün olan eyleri yapmaya kadirdir denilmesi gerekir. 52 Yine Allah her eyi bilir denilir. Oysa Allah, kendisi gibi birinin var oldu unu bilmez. 53 Zikredilen me hur önermelerden, mant ken muhal olan ortaya koyman n bir kudret i i olmad anl yoruz. Çünkü Allah kendi adaleti, merhameti ve hikmetiyle ba da mayan eyleri yaratmaz. 54 Me hurattan olan öncülleri destekleyen ve sabit k lan ar zi sebepler olmad kça, zihin mücerret ak l ve be duyu ile onlar hakk nda hüküm veremez. 55 Me hurattan olan öncüllerle evveliyattan olan öncüller zaman zaman birbiriyle kar labilir; ancak bunlar aras ndaki fark öyle aç klamak mümkündür: Ak ll fakat e itim görmemi, herhangi bir fikre do ru yönlendirilmemi ve kendi haline b rak lm bir insan varsay larak ona, nsan öldürmek kötüdür, nsan kötülükten kurtarmak güzeldir gibi 46 Gazali, Makas du l-felasife, s. 106; Miracu s-salikin, s. 112; Türker-Küyel, Mübahat, slam Dü üncesinde Ak l ve Vahiy Uluslar Aras slam Dü üncesi Konferans 2 (25-27 Nisan 1997), s Gazali, el-mustasfa I, s. 48; Mihakku n-nazar, s Gazali, Makas du l-felasife, s. 106; el-mustasfa I, s. 48,49; Mihakku n-nazar, s. 107,108; bk. Miracu s- Salikin, s. 112; Miyaru l- lm, s Gazali, el-mustasfa I, s. 48; Mihakku n-nazar, s Gazali, Miracu s-salikin, s. 113; Makas du l-felasife, s Gazali, el-mustasfa I, s. 48; Mihakku n-nazar, s Gazali, Makas du l-felasife, s Gazali, age., s bk. Ayd n, M., Din Felsefesi, Ankara 1992, s bk. Gazali, Miyaru l- lm, s

10 önermelerin do rulu u soruldu unda bunlar reddetmesi mümkündür. Fakat Ayn anda bir ey hem olumlu hem de olumsuz olamaz, ki birden daha çoktur gibi önermelerde tereddüde dü mesi veya reddetmesi mümkün de ildir. Çünkü bu önermeler evveliyattand r. 56 Buna göre evveliyattan olan öncüllerin üzerinde görü birli i varken, me hurattan olan öncüller üzerinde görü birli i yoktur. b. Makbulat: Makbulât, iyi ve seçkin insanlardan, ileri gelen bilginlerden ve önceki usta bilginlerden al nm öncüllerdir. 57 Di er bir ifade ile makbulat, say lar tevatür say ndan az olan bir topluluk veya adaleti yahut bol bilgisiyle ba kalar ndan ay rt edilen bir ki inin söylediklerini tasdik ederek inand z öncüllerdir. 58 Buna göre makbulat bir otoriteden al nan öncüllerdir, onun do rulu u da haber veren otoritenin güvenilirli ine ba r. Makbulat, adil ve sa lam bir kaynak taraf ndan verilen haberlerin kabul edilmesi ile olu ur. Ancak me huratta oldu u gibi makbulat da milletler, ehirler ve ah slar n içinde bulunduklar duruma göre de iklik arz eder. Bu nedenle her milletin veya her kavmin di erlerinden farkl olan birer makbulat olabilir. 59 Nitekim, birer otorite olarak kabul edilebilecek atalar z, imamlar z, ve hocalar zdan ald z ve inanmaya devam etti imiz öncüller böyledir. 60 c. Maznunat: Tersi de olabilir diye dü ünülmekle beraber zann galip veren öncüllerdir. Mesela, gece d ar ç kan ki iye; O haindir, e er hain olmasayd gece d ar kmazd veya Falanca dü man ça yor, öyleyse o da ça rd dü man gibidir önermeleri zanna dayand klar için maznunattand r. 61 Bu önermelerin hükmü yakini de il zannidir. Çünkü bu önermelerde ifade edilen eyin çeli inin gerçekle me imkan vard r. Nitekim, dü man ça rmas n nedeni, arkada lehine dü man aldatmak veya dü mana tuzak kurmak olabilir. Gazali ye göre baz hallerde çeli iklerini dü ünme imkan oldu una bak nca, me hurat ve makbulata zanniyat denebilir. Çünkü ortak duyuda inanç do uran bir çok me hur öncül vard r. Onlar ara p ve pe ine dü üldü ünde, onlar kabul etme yönündeki inanc zanna veya yalanlamaya döner. Örne in Haks z da hakl da olsa karde ine yard m etmelisin önermesi me hurdur. Zihin bu önermeyi hemen kabul eder sonra dü ünür ve bu önermenin tersi ortaya ç kar: Haks za yard m edilmez, tersine onun haks zl k yapmas na engel olmak, ve hakl ya yard m etmek gerekir. Haks zl k yapana nas l yard m edilir? sorusuna Hz. Peygamber Ona yard m etmek, onun haks zl k yapmas na engel olmakla olur demi tir. 62 Maznunattan olan önermelerinin çeli i her zaman mümkün oldu u için, bu tür önermeler burhanda de il, sadece f hta kullan labilirler. 56 Gazali, Makas du l-felasife, s. 106; Miyaru l- lm, s Gazali, Makas du l-felasife, s bk. Farabi, Mant k Sanat na Ba lamak steyen Bir Kimsenin Bilgi Edinmek Zorunda Bulundu u Bütün Hususlara Dair Olan Bölümler, Farabi nin Baz Mant k Eserleri içinde (tahk. Mübahat Türker-Küyel) Ankara 1990, s. 34; zmirli smail Hakk, age., s Gazali, Miyaru l- lm, s. 197, Beyrut, s. 188; bk. Türker-Küyel, Mübahat, agm., s Gazali, Miracu s-salikin, s bk. Gazali, Miyaru l- lm, s Gazali, Makas du l-felasife, s. 109; Miyaru l- lm, s bk. el-muzaffer, M. R za, el-mant k, Beyrut 1980, s Gazali, Miyaru l- lm, s. 198, Beyrut, s. 189.

11 F khiyyâta Uygun Olmayan Öncüller hiyatta da Zanniyatta da uygun olmayan öncüller, hatta yaln z telbis ve mu alataya uygun dü en öncüller unlard r: muhayyelat, vehmiyyat ve musellemat. Ancak Gazali, el- Mustasfa ve Mihakku n-nazar adl eserlerinde bunlardan sadece vehmiyyat ele al rken, Miyaru l- lm de, f khiyata uygun olmayan öncülleri mu ebbihat ba alt nda ele almaktad r. a. Mu ebbihat: Mu ebbihat, zahiren makbulat, me hurat ve maznunata benzeyen fakat onlardan olmayan öncüllerdir. Bunlar üç k md r Salt vehmi olan öncüller. 2. Maznunata benzeyen öncüller: Bunlar maznunata benzerler ancak ara ld nda bunlar n zanna dayanmad klar görülür. Fakat ilk bak ta onlar n zanna dayanmad klar anlamak zordur. 3. Mu alata yapan n ya sözünden ya da sözün anlam ndan do an öncüller. 64 Mekas du l-felasife de Gazali, mu ebbihat, musellemat, vehmiyyat ve muhayyelat ayr ayr ba klar alt nda ele al p, bunlar n kesin k yaslar için uygun olmad ifade etmekle beraber, f khiyat için uygun olup olmad klar konusuna de inmemektedir. Yukar da da ifade edildi i gibi, bu tür öncüllerin hem kesin k yaslar hem de f khi k yaslar için uygun olmad klar Gazali nin Miyaru l- lm adl eserinden ö reniyoruz. Mu ebbihat k saca tan mlad ktan sonra di er üçünü s rayla inceleyebiliriz: b. Musellemat: el-mustasfa, Mihakku n-nazar ve Miyaru l- lm de musellemat ayr bir ba k halinde ele al nmamakla beraber Makas du l-felasife de be sanatta kullan lan öncüllerin önerme çe itlerinden biri olarak incelenmektedir. Musellemat, has n kabul etti i veya sadece iki has m aras nda me hur olan öncüllerdir. Bu tür öncüller sadece iki has m aras nda kullan r ve bunlar, me hur öncüllerden sadece genel ve özel olma bak ndan ayr rlar. Me hur öncülü herkes, musellemat ise sadece has m kabul eder. 65 Münazaralarda iki hasm n üzerinde anla me hurat veya maznunata benzeyen musellemât ya konulma yoluyla veya inanma yoluyla meydana gelir. Fakat bu bilgiler tekrar edildikçe muhatab n zihni bunlar yalanlamaktan daha çok kabul etmeye meyleder. 66 Musellematta, iki ki inin kar kl olarak kulland öncüllerin do ru olma ihtimali vard r. Bu bak mdan e er musellematta kullan lan öncüller do ru bilgilerden olu uyorsa, bu öncüller hta kullan labilir. c. Vehmiyyat: Bunlar geçersiz öncüllerdir. Fakat ku kuya yer vermeyecek ekilde zihine yerle mi lerdir. Bunlar, vehim yetisinin, duyulurlar d nda kalan konularda hüküm vermesidir. 67 Çünkü vehim yetisi, bir eyi ancak duyulurlarla gelen veya duyulur duyulurlara uygun olarak kabul eder. Mesela, Yönüne i aret etmeden bir varl n var oldu una hükmetmek imkans zd r, Evren bo lu a veya dolulu a var p durur, yani evrenin gerisinde 63 Gazali, Miyaru l- lm, s. 198; Makas du l-felasife, s bk. el-muzaffer, M. R za, age., s bk. Gazali, Miyaru l- lm, s Gazali, Makas du l-felasife, s bk. Taylan, N., age., s Gazali, Miyaru l- lm, s Gazali, age., s. 198; Makas du l-felasife, s bk. bn Sina, age., s. 62.

12 ya bo luk ya da doluluk vard r ; Cisim kendili inden artmaz, ancak d ardan kendisine bir ilave eklemek suretiyle ço al r. Ancak vehmin bu ekilde yanl kararlar vermesinin nedeni, bu tür hususlar n duyuya uygun olmamas ve vehmin alan na girmemesidir. 68 Buna göre duyular n alan na girmeyen konularla ilgili, vehmin verdi i hükümler yanl olur. Çünkü vehim, duyularla ilgilenir, duyulara dayanmayan eyler hakk nda duyulara dayanarak hüküm verir. lmin kudretin ve be duyunun idrak etmedi i hiçbir vasf vehim idrak edemez. Vehmin yan lg bu tür belirli konulardad r. Çünkü bu konular evveliyattan olu mu k yaslar n ayr lmaz parçalar r. 69 Gazali ye göre duyulara dayanan vehmi önermeler, me hurattan olan adalet güzeldir ve zülüm kötüdür önermelerinden daha kuvvetlidir. Vehim, akli bilgilere dayanarak hüküm verdi i gibi yanl bilgilere dayanarak da hüküm verebilir. Bu bak mdan e er vehmiyyat, mahsusatla ilgiliyse do ru ve kesin olabilir. 70 Mesela, vehmiyyat Bir ahs n ayn anda iki mekanda bulunmas imkans zd r önermesinde akla e lik eder; geometrik, matematiksel ve his ile idrak edilen öncülleri tart maz. Sadece, duyulurlar ötesi öncüleri tart ma konusu yapar. Ak l, duyulur olmayan eyleri ara rd nda, vehmin yanl ndan ve önermelerinden emin olmak için, vehmin dayand kesin öncülleri al r ve onlar belirtti imiz k yas kal plar na döker. 71 Vehmiyyattan olan öncüller, her ne kadar duyulurlarla ilgili bir tak m konularda akla uysalar da, ço u zaman akla uygun dü mezler. Bu bak mdan vehmiyyattan olan öncüller kesin k yaslar olu turmada kullan lmad gibi, f khi k yaslar olu turmada da kullan lamazlar. d. Muhayyelat: Yalan oldu u bilinen öncüllerdir. Fakat bu öncüller, sevdirmek veya nefret ettirmek suretiyle nefsi etkilerler. 72 Muhayyelat, niteliklerinin ortak olmas ndan dolay bir eyi iyi veya kötü bir eye benzetmektir. Niteli in ortak olu u iyilik ve kötülük sebebi de ildir, ancak nefis bu ortak niteli e dayanarak bir eyi iyi ya da kötü kabul eder. Bu benzetme, öncül türleri aras nda derece bak ndan en a da olmakla beraber, insanlar bir çok fiili yapmaya sevk eder. Ba latma veya durdurma tarz nda pek çok ahlaki eylem benzetmeye dayal yarg ve öncülerden do ar. Muhayyelattan olan öncüller, be sanattan biri olan iirde kullan r. Bu nedenle insanlar n muhayyelat n etkisinden uzak durmalar kolay de ildir. Öyle ki bir kimseye hacamatç n kab ndan bal sunulsa, onu yemekten sak r. Bunun sebebi, hayalinde o kab n hacamat için kullan ld dü ünmesidir. Oysa temiz olan her kaptaki bal yenebilir. 73 Yine hiçbir ekole göre kendisinde olumluluk ve olumsuzluk bak ndan herhangi bir itiraz olmayan mant k ve matematik ilimleri hakk nda Bunlar mulhid filozoflar n ilimlerindendir denilse dindar bir kimse bu ilimlere ön yarg yla yakla r Gazali, Makas du l-felasife, s. 105; el-mustasfa I, s. 47; Mihakku n-nazar, s bk. Miyaru l- lm, s Gazali, Makas du l-felasife, s bk. Gazali, Mihakku n-nazar, s ; Miyaru l- lm, s Gazali, el-mustasfa I, s ; Mihakku n-nazar, s Gazali, Makas du l-felasife, s bk. bn Sina, age., s. 64; el-muzaffer, M. R za, age., s Gazali, el-k stasu l-mustakim, M r 1900, s Gazali, Miyaru l- lm, s. 200.

13 Zikredilen örneklerde oldu u gibi bu meyil ve nefret, ilim ve zan de ildir. zann ve bilgiyi ara ran eyi kesin k yaslarda, zanni k yaslarda ve f khi k yaslarda öncül yapmak do ru olmaz. 75 Vehmi öncüller, öncülü ortaya koyan n vehmine dayan rken, muhayyelattan olan öncüller de onlar ortaya koyan n hayaline dayan r. Bu tür öncüllerden tümel bilgi elde edilemedi i gibi, ortaya konan öncülün kendisi de do ru olmaz. Bu nedenle böyle bilgiler ne yakini ne de f khi k yaslarda kullan labilirler. ÖZET Be sanat, içeri i bak ndan k yas türlerini ele al r. Bu ise k yas olu turan öncüllerin do ruluk de erine göre incelenmesi demektir. Be sanat; burhan, cedel, safsata, hatabe ve iirden olu maktad r ve bu be sanat n her birisi do ruluk de eri birbirinden farkl derecelerde olma üzere k yas n öncüllerini olu turmaktad r DE ERLEND RME SORULARI 1. dakilerden hangisi be sanattan birisidir? a) Analoji b) Dedüksiyon c) Tümdengelim d) Safsata e) Tümevar m 2. dakilerden hangisi yakini öncüllerden birisi de ildir? a) Me hurat b) Mahsusat c) F triyyat d) Mütevatirat e) Hadsiyyat 3. Kendisine güvenilen bir ki iden al p kabullenilmi yahut tahmine dayal öncüllerden (makbulat ve maznunat) olu an k yas olarak tan mlanan be sanat türü hangisidir? a) Vehmiyyat b) Zanniyyat c) iir d) Safsata 75 Gazali, age., a.y.

14 e) Hitabet 4. Hangisi iir sanat nda kullan lan öncüldür? a) Zanniyyat b) Yakiniyyat c) Muhayyelat d) Hadsiyyat e) Vezin 5. dakilerden hangisi burhani bir k yas n öncüllerinden birisi olabilir? a) Evveliyat b) Temsil c) Tam tümevar m d) Me hurat e) Maznunat Cevaplar: 1. D, 2. A, 3. E, 4. C, 5. A KAYNAKLAR Acem, Refik, el-mant k nde l Gazali, Beyrut 1989 Ahmed Cevdet (Pa a), Mi yar- Sedat, (hzl. Kudret Büyükço kun) Mant k Metinleri 2 içinde, stanbul 1988 Ayd n, M., Din Felsefesi, Ankara 1992 Ebheri, saguci, Vezirhani Matbaas, 1287 Emiro lu., Klasik Mant a Giri, Ankara 2004 Farabi, Fusulu l-medeni, (çev. Hanefi Özcan), zmir , Farabi, Mant k Sanat na Ba lamak steyen Bir Kimsenin Bilgi Edinmek Zorunda Bulundu u Bütün Hususlara Dair Olan Bölümler, Farabi nin Baz Mant k Eserleri içinde (tahk. Mübahat Türker-Küyel) Ankara 1990 Fevzi, Ömer, Tercümeli Mi yaru l-ulum, Gazali, Makas du l-felasife, (tahk. S. Dünya), M r , Mihakku n-nazar , Miracu s-salikin, Resail içinde, Beyrut, Tarihsiz , Miyaru l- lm, (n r. S. Dünya) Kahire , el-munk zu Mina d-dalal, Resail içinde, Beyrut Lübnan, Tarihsiz , el-mustasfa min lmi l-usul, r h Halis, Mehmed, Mizanu l-ezhan, Mant k Metinleri 1 in içinde, stanbul, tarihsiz. bn Sina, en-necat, r 1938 smail Hakk, zmirli, Felsefe Dersleri, 1330 el-katibi, Necmeddin, Risaletü emsiye, Islamic Philosophy içinde C. 89, Frankfurt 2000 Mohd Zaidi b. smail, Logic in al-ghazali s Theory of Certitude Al-Shajarah Journal of The International Institute of Islamic Thought and Civilazation (ISTAC), 1996, v.1. Nos.1-2 el-muzaffer, M. R za, el-mant k, Beyrut 1980 er-razi, Kutbuddin Muhammed b Muhammed, Tahriru-Kavaidi l-mant k, erhu r-risaleti s- emsiye, Kum, Tarihsiz irvani, Ahmed Hamdi, Muhtasar Mant k, (hzl. Kudret Büyükço kun) Mant k Metinleri 1 in içinde, stanbul Taylan, N., Gazzali nin Dü ünce Sisteminin Temelleri, stanbul, 1989 Türker-Küyel, Mübahat, slam Dü üncesinde Ak l ve Vahiy Uluslar Aras slam Dü üncesi Konferans 2 (25-27 Nisan 1997),