OKSİ-ASETİLEN BORU KAYNAĞI

Transkript

1 OKSİ-ASETİLEN BORU KAYNAĞI KİLİS MESLEK YÜKSEKOKULU Öğr. Gör. Ümit Deniz AKYAVUZ

2 1. BORULARIN KAYNAĞA HAZIRLANMASI 1.1. Markalama Kesme Temizleme AlıĢtırma Kaynak Ağzı Açma 8 2. KAYNAK ALEVĠNĠ AYARLAMAK 2.1. Alev Ayarı ÇeĢitleri YumuĢak (Karbürlü) Alev Normal Alev Sert Alev Kaynak Alevinin Ayarlanması ÇELĠK BORULARI OKSĠ-ASETĠLEN KAYNAĞI ĠLE BĠRLEġTĠRMEK 3.1. Puntalama Yatay ve DüĢey Boruya Kaynak Çekmek Yatay Boruya Kök Paso Çekmek Yatay Boruya Dolgu ve Kapak Paso Çekmek DüĢey Boruya Kök Paso Çekmek DüĢey Boruya Dolgu ve Kapak Paso Çekmek Yatay ve DüĢey Boruya Askıda Kaynak Çekmek Yatay Boruya Askıda Kök Paso Çekmek Yatay Boruya Askıda Dolgu ve Kapak Paso Çekmek DüĢey Boruya Askıda Kök Paso Çekmek DüĢey Boruya Askıda Dolgu ve Kapak Paso Çekmek Farklı Çaptaki Boruların Kaynatılması Birbirinin Devamı Olan Farklı Çaplı Boruların Kaynağı Daraltma (Redüksiyon) Borusu Kaynağı Kol Alma 31 KAYNAKÇA 33 Sayfa 1

3 1. BORULARIN KAYNAĞA HAZIRLANMASI AkıĢkanların (sıvı ve gaz) iletilmesi, boruların kaynağa hazırlanmasını önemli kılmaktadır. Borulara; hatasız ve dayanıklı ek yapılabilmesi için iyi bir kaynak hazırlığının yapılması gereklidir. Özellikle yanıcı veya patlayıcı akıģkanlar borular içinde iletilecek ise, kaynağın kusursuz olması Ģartı vardır. Hatasız bir kaynağın baģarılı bir Ģekilde sonuçlanması ise, doğru kaynak hazırlıklarıyla baģlar. Boruların kaynağa hazırlanması bir dizi hazırlığı gerekli kılmaktadır. Yapılacak kaynak hazırlıkları, aģağıdaki aģamalardan oluģur: * Markalama * Kesme * Temizleme * AlıĢtırma * Kaynak ağzı açma 1.1. Markalama Yapılacak iģ parçası için, imalat resminden, imal edilmiģ parçalardan veya verilen bilgilerden ölçü ve Ģekiller aktarmaya markalama denir. Sayfa 2

4 Ġyi bir kaynaklı birleģtirme yapılabilmesi için boruların hatasız ve doğru markalanması gerekir. Markalama, iģe uygunluğu oranında önemlidir. Verilen resim ölçüleri dikkatli bir Ģekilde izlenmeli, marka çizgileri temiz ve hatasız çizilmelidir. Markalamanın tam ölçüsünde yapılması, hataların en aza inmesini, zaman, iģ ve maliyet kaybının önlenmesini sağlamıģ olur. Kaynak sırasında, marka çizgilerinin kaybolmaması için gerektiğinde noktayla iz açılmalıdır. Borular üstüne uygulanabilecek markalama yöntemleri ġekil 1,1 de gösterilmiģtir. Boru yüzeylerinin kavisli olması, markalamayı güçleģtirir. Markalamayı kolaylaģtırmak için boru çaplarına uygun modeller hazırlanması, iģin hızlı ve pratik yapılmasını sağlar. Olabilecek hata paylarını en aza indirir Kesme Boruların istenilen boy ve ölçülerde parçalara ayrılması iģlemine kesme denir. Borular, boru keskisi (boru makası), testere, taģlama /zımpara(disk fleks) makinesi ve oksijen ile kesilebilir. Kesilecek yerin konumu, ulaģılabilirliği, boru çapı, boru serbestliği, zaman ve eldeki imkânlar göz önünde bulundurularak kesme tipi seçilir. Sayfa 3

5 Tesisat üstündeki boruların ve her tür büyük çaplı siyah demir borunun kesilmesinde ve delinmesinde oksijen kullanılabilir. Oksijenle sert, çelik türü gereçlerin hızlı oksitlenip yanmasından yararlanılarak kesme yapılır. Birçok çelik türü, 1100 ºC civarında Ģekillendirme sıcaklığındadır. Bu sıcaklığa kadar ısıtılan gereç, saf oksijen içinde kalarak hızla yanmaya baģlar. Bu yanma sonunda cüruf ve ısı açığa çıkar. Çelik 1500 ºC de erime sıcaklığına ulaģır. Basınçlı oksijenin itme gücü sayesinde oksit tabakası, kesme alanından uzaklaģtırılır. Çeliğin oksijenle oksitlenerek kesilmesine oksijenle yakarak kesme denir. Çelik döküm, çelik ve çelik alaģımları yakarak kesilebilir. Basınçlı oksijen, erimiģ gereç moleküllerini kesme alanından uzaklaģtırır. Oksijenle kesme iģlemi, serbest elle veya aparatla yapılır. ġekil 1.4 de serbest elle kesme iģlemi gösterilmiģtir. Oksijenle kesme iģleminde, otomatik kesme aparatıyla, kesme (ġekil 1.5), serbest elle kesmeye göre daha düzgün ve seri olur. Tesisat iģlemleri genellikle inģaat ortamında yapıldığı için, serbest elle kesme daha yaygın olarak kullanılır. Ġki tür kesme iģleminde de kesilecek yer, yeterli miktarda ısıtılır. Isıtma alevi parça üstüne 90º tutularak ön ısıtma yapılır. Kesme iģlemine, oksijen verme koluna basılarak devam edilir. Alevin kesmeye baģlamasıyla kesme yönünde üflece (Ģaloma) 75 80º kadar eğim verilir. Sayfa 4

6 1.3. Temizleme Kesme uygulamalarından hangisi uygulanırsa uygulansın, boru içi çapı ağzında çapaklar meydana gelir. Bu çapaklar, boru çapını daraltır. Ġstenen miktarda (debide) akıģkanın akmasını engeller. Aynı zamanda, ileride akıģkan yolunun tıkanmasına sebep olabileceğinden, kaynak öncesi bu çapakların temizlenmesi gerekir. Boru ağızlarında kesme çapaklarının yanı sıra, yüzey kirleri de kaynaklı birleģtirmeye engel olur. Boru yüzeyinde bulunan yağ, kir ve zamanla oluģan pas (korozyon) bu yabancı maddelerin en önemlileridir. ÇeĢitli takımlarla kaynak ağzı ve yüzeyleri temizlenerek oksi-asetilen kaynağına hazır duruma getirilir. Temizleme yöntemleri Ģunlardır: * Zımpara kâğıdıyla temizleme * Boru raybası ile temizleme * Eğeyle temizleme * Zımpara taģlarıyla temizleme Sayfa 5

7 1.4. AlıĢtırma Kaynaklı birleģtirme yapılacak boru kenarlarının birbirini tam karģılaması için yapılan iģleme alıģtırma denir. Boru ağızlarının birbirini tam karģılaması gereklidir. Arada, kaynak boģluğu dıģında meydana gelecek boģluklar, kaynağı zorlaģtırır ve kaynak kalitesini düģürür. Ġyi bir kesme yapılmamıģ boru uçları, birleģeceği boru ile karģılaģınca istenmeyen boģluklar ve eğiklikler meydana gelir. Kesim sonu temizliğin iyi yapılmaması, boru ağızlarının karģılaģmasını engeller. Ġyi ve kaliteli bir boru kaynağı yapabilmek için boru ağızları birbirine alıģtırılmalıdır. Borular her zaman uç uca kaynatılmaz. Uygulamalarda farklı çaplarda birleģtirme olabilir. Boru üstünde; dik (90º), eğik (45º) ve pantolon paçası biçimli (Ana boru sonunda aynı noktadan sağa-sola ve aģağıyukarı kolon bağlantılarında) kol almalar yapılır. Yön değiģtirmelerde, dirsek bağlantı kaynakları vardır. Hatta bazı durumlarda, dirsek ve borunun karģılaģması farklı çaplarda olabilir. Bütün boru karģılaģmalarının, birbirine alıģtırılması gerekir. Boru birleģtirme ağızlarının kaynak için alıģtırma uygulamaları, eğe, zımpara taģları ve oksijenle yapılabilir. Küçük çaplı boruların alıģtırma iģlemleri, eğelerle yapılabilir. Boru birleģim yerinin durumuna göre eğe çeģidi seçilir. AlıĢtırmalarda, markalama çizgilerini esas alınız. Markalama çizgileri yoksa eğeleme sırasında, arada bir, diğer boru birleģim yerine konularak alıģtırma iģlemleri gerçekleģtirilir. AlıĢtırmanın orta yoğunlukta olduğu ve küçük çaplı boruların kaynak birleģimlerinde, zımpara taģı kullanılır. Zımpara taģı, iģin alıģtırma süresini kısaltır. ġekil 1.9 da doğru ve yanlıģ alıģtırmalar gösterilmiģtir. AlıĢtırmada, oksijenin kesme etkisinden yararlanılabilir. Oksijen, gereçlerden büyük parçaların çıkartılmasında ve büyük çaplı boruların kaynak alıģtırmasında kullanılır. Oksijenle alıģtırma yapılan boru yüzeyi pürüzlü olabilir. Bu gibi durumda el zımpara taģıyla yüzey düzeltilmesinin yapılması gerekir. Sayfa 6

8 Sayfa 7

9 1.5. Kaynak Ağzı Açma Kaliteli ve iyi bir kaynak basınç, yük ve gerilmelere karģı dayanıklı olmalıdır. Boru et kalınlığına kaynağın daha iyi iģlemesi için ve dayanıklılığını artırmak için boru üzerine açılan girintilere, pahlara, kaynak ağzı denir. Boruların çaplarına ve özelliklerine göre et kalınlığı(cidarı), artar veya azalır. Et Kalınlığı 4 mm den itibaren borulara, nüfuziyetin artırılması amacıyla kaynak ağzı açılarak kaynak dikiģi çekilir. Genellikle boru birleģtirmelerinde V ve Y Ģekilli kaynak ağzı açılır. Borunun biçimi, ancak bu tür kaynak ağzı açmaya uygundur. Her iki biçimde de kaynak ağzı açısı 50º~ 80º kadar olmalıdır. Bu, iki boru birleģiminin yapacağı açıdır. V biçimli kaynak ağzı, boru dıģ yüzeyinden açılı olarak et kalınlığı iç köģesine doğru yapılır. Açı, iç köģede düzgün bir biçimde sıfırlanır. Boru çapı büyüdükçe, et kalınlığı da artar. Bu durumda, Y biçimli kaynak ağzı kullanılır. Y biçimli kaynak ağzının açılı kısmı, boru et kalınlığının 2/3 ü oranında alınır (ġekil 1.11). BirleĢen iki borudan birine, kaynak ağzı açılarak birleģtirme mümkündür. Özellikle bindirme yapılan boru kaynaklarında, tek taraflı kaynak ağzı açılır. Kaynak ağzı, düzgün bir kesim ve temizlemeden sonra, talaģlı üretim araçları ve (eğe, zımpara taģı, oksijen v.b.) uygun takımlar kullanılarak yapılır. Eğe ve zımpara taģıyla iģlenen yüzeyler, daima düzgün çıkar; ancak, oksijenle yapılan iģçilik, dikkat edilmezse bozuk bir yüzey oluģturur. Bu durumda yüzey, diğer araçlarla temizlenir. Sayfa 8

10 2. KAYNAK ALEVĠNĠ AYARLAMAK Asetilen gazının oksijenle Ģiddetli yanmasından meydana gelen ısı kaynağına oksi-asetilen alevi denir. Oksijen ( O2 ) yakıcı, Asetilen (C2 H2) yanıcı gazlardır. Alevin oluģumu Ģalomede (üfleç) karıģım odaları kanalı ile olmaktadır. Metallerin ergitilmesinde, ısıtılmasında ve yüzey sertleģtirme iģlemlerinde ve kaynağında kullanılırlar (ġekil 2,1). Teorik açıdan baktığımızda, oksi-asetilen kaynak alevinin oluģması için gerekli ortamda, 1 birim asetilen için 2,5 birim oksijene ihtiyaç vardır. Ancak oksijen tüpünden alınan oksijen miktarı bu iģlem için 1 birimdir. Alev için gerekli olan ve geriye kalan 1,5 birim oksijen, ortamdaki havadan alınır. Sonuçta, kaynak için gerekli olan her birim asetilen için 1 birim oksijen, tüpten çıkar. Oksijen ve hacim oranlarına göre, normal alevin ısısı 3233 ºC (bazı hallerde 3200 ºC olarak) kabul edilir (ġekil 2,2). ġekil 2.2: Oksi-asetilen alevinin sıcaklık dağılımı Sayfa 9

11 2.1. Alev Ayarı ÇeĢitleri Gereçlerin kaynağında alev türünün seçimi çok önemlidir. Oksi-asetilen alevinde karıģım oranlarını değiģtirerek üç tür kimyasal karakter elde edilebilir Kaynak üfleçlerinde (Ģalome) oksijen ve asetilen karıģım miktarına göre üç çeģit alev oluģur. ġekil 2.3: Oksi-asetilen kaynağında alev yapısı YumuĢak (Karbürlü) Alev ġalomeden (üfleçten) çıkan asetilen oranı fazla olan alevdir. Asetilen fazlası aleve, karbon verme yeteneğinden dolayı karbonlayıcı (karbürlü) alev de denir. Asetilen miktarı, oksijene göre fazladır. Alevin rengi kırmızı, turuncu ve sarıya yakındır. Çok yumuģaktır. Beyaz çekirdek dıģında uzun gölge oluģur (ġekil 2,4). Yüksek ve orta karbonlu alev, özellikle çeliklerde (ince kalınlıktaki çelikler), nikelli çeliklerde, alüminyum ve alaģımlarında, dökme demir ve kurģun gibi oksitlenmeye hassas gereçlerde kullanılır. Oksijenin normalden az açılması isli alevi oluģturur. Asetilen oranı çok fazla geldiği için kurum olarak ortama karbon monoksit (CO) verir. Hiçbir gerecin kaynağı yapılamadığı gibi çıkan kurum rahatsız edici olur. Kurum (is), suyla birleģince kemirici özelliğe sahip olur. Sağlığa ve çevreye zarar verir (ġekil 2.5). Sayfa 10

12 Normal Alev Alevin oluģumunda üfleçten, bir hacim oksijen ve bir hacim asetilen karıģımı ortaya çıkar. Bu karıģımın yanması ile yumuģak, iç beyaz çekirdeği kalın ve açık kırmızı renkte alev oluģur. Normal alev, gölge alevin çekirdek alev ucunda kaybolduğu noktada ayarlanır (ġekil 2.6). Bu alev çelik döküm ve adi karbonlu çeliklerin kaynağında kullanılır. Bunlar krom nikelli, oksitli ve elektrolitik bakır gibi ince kalınlıktaki çeliklerdir. Oksijen ve asetilenin eģit miktarda karıģımının sağlandığı alev ayarıdır. Çelik boruların kaynağında normal alev ayarı kullanılmaktadır Sert Alev Normal alevden daha koyu renkte ve daha kısa alev boyu vardır. Böyle bir alevde çekirdek kısa ve koyu mavi renktedir. HıĢırtı sesi tiz ve fazladır, sert lehimde(pirinç kaynağı) kullanılır. Sert bir alevdir. Oksitleyici bir niteliktedir. Bu nedenle bu aleve oksitleyici alev de denir. Oksitlenmenin malzeme bileģiminde metalürjik bir değiģim yapmadığı metallerde kullanılır. Bunlar da genellikle çinko ve pirinç gibi metallerdir (ġekil 2,7). Alevin sert veya yumuģak olması basınç regülâtöründen (düģürücüden) gelen gazın Basıncı ile gaz musluklarının açılıģ değerine bağlıdır. Asetilen fazlası alevler yumuģak, oksijen fazlası alevler serttir. Her iki alevinde kaynak tekniğinde ayrı ayrı kullanma alanları vardır. En çok kullanılan alev, normal alevdir. Sayfa 11

13 2.2. Kaynak Alevinin Ayarlanması Oksijen ve asetilen tüplerindeki yüksek basınç kaynak için kullanılmaya elveriģli değildir. Oksijen tüpü basıncı150 atmosfer, asetilen tüpü ise 25 atmosfer civarında doluluk oranına sahiptir. Tüplerdeki basıncı kullanma basıncına dönüģtürmek için basınç regülâtörlerini kullanırız. Oksijen basınç düģürücüsünün rengi mavi, asetilen ise kırmızı veya sarı renklidir. Tüpteki basınç değiģse de ayarlanan kullanma basıncı hiç değiģmez. Oksijen ve asetilen basınç düģürücülerinin (regülatör) kelebek vidalarının boģta olduğunu gördükten sonra, oksijen ve asetilen tüplerinin vanaları açılır. Asetilen kazanı kullanılacaksa karpit koyarak yeterli miktarda su verilir. Vanaların (valf) sonuna kadar açılmasına gerek yoktur. 1-1,5 tur dönen vana yeterli gaz çıkıģını sağlar. Tüplerin göstergelerinden (manometre) kullanma basıncını ayarlarız. Oksijen için 1,5-3 atmosfer, kesmede 5 atmosfer,asetilen için 0,5-1 atmosferlik kullanma basıncı yeterlidir. Özellikle asetilen kullanma basıncının 1,5 atmosfer i geçmemesi lazımdır. 1.5 atmosferden fazla basınç ve sıcaklık, kendisini (asetilen) oluģturan karbon ve hidrojene ayrıģır. Bu ortama gelmiģ asetilen, yanma ve tutuģma olmadan 11 kat basınca ulaģır ve patlar. Basınç 2 atmosferi aģtığında özel emniyet tedbirleri almak lazımdır. Basınç düģürücülerin manometrelerinde (Basınç göstergesi), basınç birimleri atm, bar, kg/cm² olarak görebilirsiniz. YaklaĢık 1 atmosfer (atm ) 1 bar 1 kg/cm² dir. Kaynak alevi elde edilmesi için önce Ģalome (üfleç, hamlaç) üzerinde bulunan oksijen valfi açılır. Ardından asetilen valfi açılır ve zaman kaybetmeden çakmak yardımı ile karıģımın alev alması sağlanır. Bu bir kuraldır. Oksijeni açmadığınız takdirde yanma yine gerçekleģecektir. Çünkü asetilen havadan aldığı oksijen sayesinde yanacaktır, ancak alev oldukça güçsüz ve islidir. Ardından hemen oksijeni açsanız bile baģarılı bir yanma elde etmeniz mümkün olmayacak, çoğu kez alev sönecektir. Bu esnada geri tepme olayı meydana gelerek yangına ve patlamaya sebep olunabilir. Sayfa 12

14 Üfleç üzerindeki musluklarla, oynayarak uygun alev büyüklüğü bulunur. Oksijen fazla açılırsa sert alev, oksijen azaltılırsa yumuģak alev, her iki gazın uygun miktarda karıģımı sağlanırsa da normal alev oluģturulur. ġalome üzerindeki oksijen gazının musluğu mavi, asetilen musluğunun rengi ise kırmızı veya sarı renktedir. ġalomedeki musluklardan, açılma önceliğine göre, önce oksijen, sonra asetilen valfi (musluk) bir birim açılır; daha sonra karıģım çakmakla yakılır (ġekil 2.10). Çekirdek alevle gölge alevin sınırları birbiriyle çakıģacak biçimde normal alev ayarı yapılır. ġalomenin söndürülmesinde ise öncelikli olarak asetilen valfi kapatılır. Daha sonra da oksijen valfi kapatılır. Söndürme iģleminde ise önce asetilen musluğu sonra ise oksijen musluğu kapatılır. Tersi iģlemde yine geri tepme olayına sebebiyet verilir. Geri tepme hortum ve borular içinden yanmanın asetilen kazanına veya asetilen tüpüne gitmesi ve patlamaya sebebiyet verilmesidir. ĠĢ ve can güvenliği açısından yakma ve söndürme iģlerinde belirtilen kurallara uymak zorunluluğu vardır. Sayfa 13

15 3. ÇELĠK BORULARI OKSĠ-ASETĠLEN KAYNAĞI ĠLE BĠRLEġTĠRMEK Kaynağa hazırlık aģamasından geçirilen borular, kaynak birleģtirme aģamasına getirilmiģ kabul edilir. Bu aģamada, borular istenilen birleģim özelliklerini verebilmelidir. Kaynak sırasında eksen kaymaları ve çarpıklıklar olmaması için puntalama yapılır. Puntalama iģleminden sonra kaynak iģlemine geçilir. Ġyi bir kaynak düzgün puntalamadan sonra gerçekleģtirilir Puntalama Boruların kaynağı sırasında meydana gelebilecek eksen bozuklukları ve kaynak çekmelerine karģı, aralıklı ve küçük geçici kaynaklara punta denir. Puntalamada iki boru arasında kullanılacak kaynak teli çapı kadar boģluk bırakılır. Punta uzunluğu 5 mm den az olamaz Kaynak, punta iģleminden sonra yapılır. Boru birleģimindeki düzgünlük, puntalama sırasında ayarlanır. Puntalamanın düzgünlüğü oranında kaynak düzgünlüğü elde edilir. Borular silindirik biçimlidir. Boru kesiti, yatay ve dikey eksenle dört noktada kesiģir. Puntalama, bu dört nokta üstünde yapılır. Ø50 mm den büyük çaplı borularda, dört noktada yapılan puntalama az gelir. Puntalamanın dayanımını arttırmak için, daha fazla sayıda ve yeteri kadar punta yapılır. Gaz geçen tesislerde Ø50 mm nin (2") üstü boruların oksi asetilen kaynağı ile birleģtirilmesine izin verilmez (EN 287) Punta, iki boru kenarının birbirini tek noktada bağlayacak büyüklükte olmalıdır. Zayıf yapılan punta, kaynak sırasında kırılır. Fazla yapılan punta ise, yapılacak kaynağın yüzey düzgünlüğünü bozar. Puntalama büyüklüğü her iki boruya en az 1~ 2 mm binecek Ģekildedir ve 5 mm boyundan az olamaz. Ġki boru arasında boru et kalınlığına bağlı olarak yaklaģık kaynak tel çapı veya tel çapının yarısı kadar boģluk bırakılır. Sayfa 14

16 Puntalar, belirli bir sıraya göre yapılır. Her yapılan punta, boruyu punta yapılan tarafa doğru çekerek düzgünlüğünü bozar. Aynı tarafa biden fazla yapılan punta, borunun tekrar düzeltilmesini engeller. Bu nedenle puntalama, daima karģılıklı yapılır. Her yapılan puntadan sonra gerekli düzeltme ve gönye kontrolü yapılır( ġekil 3,2) Boruların birbirini takip eden eksenlerde veya istenilen açılarda eklenmesi istenir. Borular, silindirik yüzeyli oldukları için birleģtirme düzgünlüğünün ayarlanmasında zorluklarla karģılaģırız. Bu zorlukları kolaylaģtıracak ve aynı hizaya getirebilecek özel düzenekler kullanılabilir. Bu düzenekler, bir köģebent üstüne iki boruyu sıkıģtırma ve gerekirse ebadı boru çapından küçük iki köģebent arasında iģkenceyle sıkıģtırma biçiminde olabilir. ġekil 3,3 de görüldüğü gibi özel aparatlar kullanmak puntalamayı kolaylaģtırır. Puntalamayı bitirdikten sonra, düzenekler bir sonraki iģ için, saklanmalıdır. ġekil 3.2: Puntalama yerleri ve sırası Oksi asetilen boru kaynağında, puntalama iģlemine baģlamadan önce, boruları kaynağa hazırlama aģamalarından geçiriniz. Et kalınlığı3 mm ye kadar olan boruların arasında bir miktar boģluk bırakılarak kaynak yapılır (yaklaģık et kalınlığının yarısı kadar). Eksenleri aynı hizada olacak Ģekilde dört taraftan puntalanır, puntaların curufları tel fırçalar ile temizlenir. Kaynağı yapılacak gerecin (borunun) kendisinden kesilecek ek teli en iyi birleģtirme gerecidir. Kaynak tellerini piyasadan istenilen ebatta temin edebiliriz Oksi-asetilen kaynağında kullanılan kaynak tellerinin çapları; Ø ve 8.0 mm dir ve 1 m boyda satılırlar. Kangal (yuvarlak biçimde sarılmıģ, kilo iģi satılan) teller ise kaynak teli özelliğine sahip değildir. Bu tellerin kaynak teli olarak kullanılması yanlıģ bir uygulama olur. Borular alın alına (boruların merkezlenmesi) getirilir. Kaynak yapılacak boruyu et kalınlığına uygun çapta kaynak teli ile en az dört yerinden puntalamak gerekir. Önce uygun alevle boru ısıtılır. Borunun alev tutulan kısmında sıvı eriyik oluģur. Sıvı eriyik oluģturulduktan sonra, kaynak teli eriyik sıvısına batırılarak puntalama yapılır. Sayfa 15

17 3.2. Yatay ve DüĢey Boruya Kaynak Çekmek Ġyi bir kaynak çekebilmek için belirli oksi-asetilen kaynak yöntemlerinin bilinmesi gerekir. Bu yöntem ve kurallara uyumlu olarak kaynak dikiģi çekilmelidir. Sayfa 16

18 ġekil 3.4: Kaynak ağzı açılmıģ boruların kaynağı Boru ekinde kaynağın yeterli etkileģiminin sağlanması için boru ucuna kaynak ağzı açılması gerekir. Kaynak ağzı açılan boruların eklerinde yeterli dayanıklılığı elde etmek için de üst üste kaynak dikiģi çekilir. Kaynak ağzı açılmıģ ve iç dikiģi çekilemeyen borularda, birinci (kök) dikiģ kaynağı anahtar ağzı Ģekli oluģturularak çekilir. Kaynak baģlangıcında bu delinme kasıtlı olarak yapılır. Sonra bu delik kapatılarak kaynağa devam edilir. (ġekil 3.4). Üst üste çekilen kaynaklarda sola kaynak uygulaması yapılır. Bu yöntemde alev, ısınma bölgesinde daha kısa sürede yoğunlaģır. Kök dikiģ(paso) ve yan kaynak dikiģlerinde sağa kaynak uygulaması yapılarak boru et kalınlığının delinmesi önlenir. Döndürülebilen büyük çaplı boruların kaynağı, küçük parçalar halinde ve serbest olarak yapılır. Döndürülerek kaynak yapılabilen parçalarda kaynağa baģlama noktası, boru eki üst kısmıdır. Boru çapının ¼ ü (dörtte bir) kaynak yapıldıktan sonra döndürülür. Devamı olan ¼ ünün kaynağı yapılır. Bu Ģekilde boru çevresince kaynak tamamlanır. Kaynak dikiģi sağa ve sola kaynak yöntemi ile yapılır. Sürekli döndürmenin mümkün olmadığı yerlerde önce boru çevresinin yarısı üstten sağa ve sola; boru döndürüldükten sonra tekrar sağa ve sola kaynak dikiģi çekilir. Sayfa 17

19 ġekil 3.5: Borunun döndürülme yönü ġekil 3.6: Sağa kaynak yöntemi ġekil 3.7: Sola kaynak yöntemi Döndürülebilen büyük çaplı boruda sağa kaynak yönteminde, Ģalome önde, kaynak teli arkada olacak Ģekilde soldan sağa doğru yapılan uygulamadır. Özellikle boru yanlarının kaynağında ve kalın çaplı boru kaynaklarında tercih edilir. Alev, dikiģ üstüne doğrudur. Kaynak anında, yeterli yığılma elde edilir. Döndürülebilen küçük çaplı boruların kaynağında, sola kaynak yöntemi uygulanır. Sürekli aynı yönde kaynak çekileceği için kaynak kolaylığı sağlar. Döndürülebilen küçük çaplı boruda sola kaynak yönteminde, Ģalome arkada, kaynak teli önde olur. Kaynak dikiģi daima arkada kalır. Alev, kaynak alanı ilerisini ısıtarak sağdan sola doğru ilerler. Bu kaynak yöntemi Düz ve ince etli boruların kaynağında kullanılır. Boru kaynaklarında genelde sola kaynak uygulamasına gidilir. (ġekil 3.7) ġalome hareketi, yapılacak kaynağın konumuna bağlı olarak değiģir. Boru birleģimleri dikey veya yatay konumdadır. Bazı durumlarda da bu konumlar açılıdır. Borunun konumuna göre hareket seçilir. Yere dik konumda bulunan kaynakta tavan, yan ve düz kaynak yapma zorunluluğu vardır. Bu konumdaki kaynağa boru tabanından baģlanır. Taban eksen birleģiminde, yan eksen birleģimine kadar tavan kaynağı uygulaması vardır. Yan eksen birleģiminden, üst eksen birleģim bölgesine kadar yan, üst noktada düz kaynak geçerlidir. Sayfa 18

20 Genellikle Ģalomeye dairesel hareket vermek, her konumdaki kaynak için geçerlidir. Tavan kaynağında yarım daire veya zik zak çizerek kaynak yapmak eriyik akmasını önler. Kaynak teli ile Ģalome aynı yönde hareket ettirilir. Eriyikte (metal sıvı banyosu) akma olması durumunda alev uzaklaģtırılarak kaynak teli eriyiğe batırılıp çıkartılarak Ģalome ile birlikte hareket ettirilir ve bu Ģekilde kaynağa devam edilir. Boru üstünde düz olan kısımlarda en uygun hareket, dairesel uygulamadır. Alev ucunda oluģturulan eriyiğe birbirinin devamı olan sürekli halkalar yaptırılır. Dairesel çizgiler eriyik üzerinde oluģturulur. (ġekil 3.8) ġekil 3.8: Alev ve kaynak tel hareketi ġekil 3.9 : Kaynak ağzı açılmıģ borunun yataklanması ve döndürülerek puntalanması ġekil : Döndürülebilen boruya yataklanması ve döndürülerek puntalanması Sayfa 19

21 Boruların kaynak iģleminde eğer boru sabit değil ise, iģlem oldukça kolaydır. Borular bir tertibat yardımı ile birbirleri ile aynı eksende olacak Ģekilde tutturulurlar ve sonra da puntalanarak birbirlerine bağlanırlar. Boruları aynı eksene getirmek için kullanılan tertibatın geliģmiģleri günümüzde bulunabildiği gibi atölyede hazırlanmıģ bir V yatağı veya borunun çapına uygun U profil demiri de bu iģi rahatlıkla görebilir (ġekil 3.9). Kaynağa saatin 2 (14.00) pozisyonunda baģlanır ve yukarı doğru kaynak yapılır, üst tepe noktaya gelindiğinde de boru 30 derece döndürülür ve tekrar aynı Ģekilde kaynağa devam edilir. Burada dikkat edilmesi gereken konu puntaların üzerinden geçerken bu puntaların ergitilip kaynak ile bütünleģmesinin sağlanmasıdır (ġekil 3.10). Kaynak dikiģi çekilmesine ara verilmesi sonunda, tekrar kaynak uygulamasına baģlanırken, daima dikiģin 5 mm kadar arkasından baģlanmalıdır. Ġki dikiģin birleģtirilmesiyle iki dikiģ ucuna homojen (eģit) bir karıģım yaptırılır. Önceki dikiģ üstünden aynı üfleç hareketiyle telsiz eriyik yürütülür. Bu Ģekilde dikiģ baģlangıç ve bitiģinde olumsuz deliklerin oluģması engellenir. En çok kullanılan dairesel, zik zak ve yarım ay biçimli Ģalome hareketlerinin yanı sıra daha farklı hareketler de geliģtirmek mümkündür. Kaynakçının becerisine bağlı olarak Ģalomeye çeģitli hareketler yaptırılabilir (ġekil 3.11). ġekil 3.11: ġalome hareket biçimleri ġekil 3.12: Tel hareket biçimleri Sayfa 20

22 Yatay Boruya Kök Paso Çekmek Kök paso, kaynak ek boģluğu doldurma dikiģidir. Yapılacak boru kaynağının sağlam olması için dıģ ve iç taraftan kaynak yapılması gereklidir. Normal Ģartlarda borunun iç tarafının kaynağı mümkün değildir. Borunun iç tarafı kaynağının yapılabilmesi için kaynak ağzı açarız. Kaynak ağzı açılan boruların iç taraflarının birbirine iyi bir Ģekilde iģlemesi (kaynaģması) kök paso ile olur. Kök paso içerisindeki sarkıklık en fazla kaynak teli çapının yarısı kadar olmalıdır (ġekil 3.13). Boru et kalınlığına göre uygun çapta kaynak teli seçilir. Kök paso tamamlandıktan sonra, tel fırça ile tüm kaynak boyunca, ana metal ve kaynak metali titizlikle temizlenir. Boru bağlantısı, kök pasosunun bitmesinden sonra yapılacak dolgu paso tamamlanmadan kesinlikle hareket ettirilmez. Sayfa 21

23 Yatay Boruya Dolgu ve Kapak Paso Çekmek Dolgu paso, kök pasodan sonra yapılan boruların birbirleriyle tam birleģmesini sağlayan pasodur. Dolgu paso borunun et kalınlığına göre birden fazla yapılabilir. Büyük çaplı borular dört pasoda kaynatılmalıdır. Küçük çaplı boruları iki pasoda kaynatabiliriz. Sıcak paso, dolgu paso ve kapak pasoyu da tek paso olarak yapabiliriz. Pasoların baģlangıç noktaları bir önceki pasonun bitim noktasından 5 mm uzaklıkta olmalıdır. Her pasodan sonra dikiģ yüzeyi uygun alet ve fırça ile temizlenmelidir. Dolgu pasodan sonra, kapak pasonun düģük olmasına neden olabilecek düģük dolgu (dikiģ kalınlığı) pasolar var ise bu noktalar, ek pasolar yapılarak düzgün hale getirilmelidir (ġekil 3.15). Borular her pozisyonda tek paso (dolgu) veya çok paso (kök, dolgu ve kapak paso) ile Sağ veya sol kaynak yöntemi uygulanarak baģarı ile birleģtirilebilmektedir. Yöntemin seçimi bağlantının türü, borunun çapı ve et kalınlığı kaynağın pozisyonu ve kullanılacak olan kaynak teli çapına bağlı olarak belirlenir. Genelde paso sayısı her 3 mm et kalınlığı için 1 paso olmak üzere belirlenir. 3 mm den daha fazla et kalınlığına sahip borularda V kaynak ağzı açılır ve ağız açısı60 ila 80 arasında değiģir. Kapak paso, dikiģ düzeltme, yükseklik verme ve her iki borunun kenarlarına bindirme dikiģidir. Kapak pasonun düzgün olması için Ģalomeye çok düzgün dikiģ hareketi verilmelidir. Kapak pasonun yüksekliği en fazla kaynak teli çapı kadar olmalıdır. Kenar bindirmeleri ise (geniģliği) en fazla iki (2) kaynak tel çapı civarında olması gerekir DüĢey Boruya Kök Paso Çekmek DüĢey boruya kök paso çekme de yatay boruya kök paso çekmek (3.2.1.) de ki iģlem sırası uygulanır. ġekil 3.16: DüĢey boruya kök paso Sayfa 22

24 DüĢey Boruya Dolgu ve Kapak Paso Çekmek DüĢey boruya dolgu ve kapak paso çekmede yatay boruya dolgu ve kapak paso çekmek (3.2.2).de ki iģlem sırası uygulanır. DüĢey boruya dolgu ve kapak paso yapılırken kaynak bölgesinin üstteki boruya yakın kısmında ergiyin akmasından dolayı bir çukurluk oluģur. Eğer bu çukurluk boru seviyesinden aģağıda kalıyor ise bu bölgeye bir kaynak pasosu daha yapılmalıdır. Yaptığımız kaynak yüksekliği boru seviyesi ile en az aynı yükseklikte ve en fazla ise kaynak tel çapını aģmaması gerekir. Kaynak yapım bölgesinin dıģına taģmamak için kaynak bölgesinin tebeģir ile çizilmesi hatalı uygulama yapmamıza engel olur. ġekil 3.17: DüĢey boruya dolgu ve kapak paso Sayfa 23

25 3.3. Yatay ve DüĢey Boruya Askıda Kaynak Çekmek Boruların tesisat üstünde döndürülmesi mümkün değildir. Bu nedenle pek çok boru kaynağı uygulaması düz, dik ve tavan konumundadır. Bu durumda her pozisyonda kaynak yapma zorunluluğu ortaya çıkar. BirleĢtirilmiĢ büyük çaplı küçük parçalar veya uzun borular tesisat sistemine parça parça kaynak yapılarak devam ettirilir (ġekil 3.19). Yatay ve düģey döndürülemeyen (askıda) durumda olan bir borunun döndürülme imkânı yoktur. Böyle bir borunun kaynak birleģtirilmesinde her kaynak pozisyonunun uygulanması gerekmektedir. Burada sağ kaynak ve sol kaynak yöntemleri uygulanabilir. Sol kaynak yönteminde puntalama iģleminde sonra, alt noktadan ( duruma göre saatin 5 (17.00) veya 7 (19.00) noktasından ) kaynağa baģlanır. Önce tavan pozisyonu ve sonra dik pozisyona ve en sonra da yatay pozisyona geçilir. En tepe noktada kaynak iģlemi durdurulur ve tekrar alt noktaya dönülerek ikinci yarı taraf için iģleme devam edilir. ġekil 3.18: Döndürülemeyen askıda) boruda kaynak yöntemi Sayfa 24

26 ġekil 3.19: Döndürülemeyen borunun yan (dik) kaynak konumları Burada dikkat edilecek durum, punta yerleri ve tekrar baģlama noktalarında ergimenin sağlanması ve buraların kaynak dikiģi ile bütünleģmesidir (ġekil 3.18). Sağa kaynak yönteminin uygulanması halinde genel olarak önceden puntalanmıģ parçada kaynağa tepe noktadan baģlanır ve aģağıya doğru devam edilir. Saat 6 noktasına gelince kaynağa ara verilir ve tekrar üst noktaya gelinerek borunun ikinci yarım çevresi için de aynı iģlem uygulanır (ġekil 3.19). Sayfa 25

27 Ekseni dik durumda olan boruların birleģtirilmesinde kaynak dikiģi dik düzlemde yatay kaynak pozisyonu biçimindedir ve burada bu pozisyon için belirtilmiģ olan konulara dikkat etmek gerekir. ġekil 3.21: Askıda sağa kaynağın uygulanması ġekil 3.22: Dik konumdaki borulara kaynak uygulaması Sayfa 26

28 Yatay Boruya Askıda Kök Paso Çekmek Yatay boruya askıda kök paso çekme de yatay boruya kök paso çekmek konudaki iģlem sırası uygulanır Yatay Boruya Askıda Dolgu ve Kapak Paso Çekmek Yatay boruya askıda dolgu ve kapak paso çekme de yatay boruya dolgu ve kapak paso çekmek konuda ki iģlem sırası uygulanır. Sayfa 27

29 DüĢey Boruya Askıda Kök Paso Çekmek DüĢey boruya askıda kök paso çekme de yatay boruya kök paso çekmek konudaki iģlem sırası uygulanır DüĢey Boruya Askıda Dolgu ve Kapak Paso Çekmek DüĢey boruya askıda dolgu ve kapak paso çekme de yatay boruya dolgu ve kapak paso çekmek konuda ki iģlem sırası uygulanır. Sayfa 28

30 3.4. Farklı Çaptaki Boruların Kaynatılması Boruların döģenmesi esnasında, boru hattının devamının sağlanması için boruların uç uca eklenmesi, yön değiģtirilmesi ve çap değiģikliği (çap küçültme-büyütme) iģlemleri gerekmektedir. Bu ihtiyaç, boru kaynağında çeģitli uygulamaları gerekli kılmaktadır. Bunlar, birbirinin devamı olan farklı çaplı boruların kaynağı, çap daraltma (redüksiyon) borusu kaynağı ve ana borudan kol alma uygulamalarıdır Birbirinin Devamı Olan Farklı Çaplı Boruların Kaynağı Boru tesisatları döģenirken önceden hesaplanmıģ veya belirlenmiģ noktalarda döģenen çapın, bir sonraki küçük çapa düģürülmesi gerekebilir. 7 ġekil 3.23: Birbirinin devamı olan farklı çaplı boruların kaynağı Sayfa 29

31 Daraltma (Redüksiyon) Borusu Kaynağı Redüksiyon, çap düģürücü anlamına gelir. Daraltma iģlemi, boru hattının belirli noktalarında büyük çaptan, küçük çapa (Ø 50 mm den Ø 25mm gibi) düģürülme iģlemidir. Daraltma borusu, sıcak Ģekillendirme yöntemiyle (Daraltılacak boru ısıtılır, çekiç ve uygun takımlarla dövülür. Çapı düģürülecek borunun ebadına eģit hale getirilir) veya patent (Hazır daraltma parçası) kullanılarak kaynak iģlemlerine uygun hale getirilir. Çap daraltması aynı eksenli ve ayrı eksenli (kaçık eksen) olarak yapılır. ġekil 3.24: Daraltma (redüksiyon ) borusu kaynağı Sayfa 30

32 Kol Alma Boru tesisatlarında ana boru hattından, değiģik noktalara (kullanım yerlerine) dağıtılması gereken akıģkanlar (sıvı-gaz) için, farklı veya aynı çaplı boru bağlantıları yapılması gerekir. Ana borudan kol alma dik (90 ) veya 45 lik açılarla hazırlanan boru ile yapılır. Sayfa 31

33 KAYNAKÇA * ÇETĠNKAYA, Mevlüt; Hüseyin DEMĠR, Temel ĠĢlemler Meslek Bilgisi, Yüce Yayınları, 2001, Ġstanbul. * DEMĠR, Hüseyin; Mevlüt ÇETĠNKAYA, Isıtma Atölyesi ĠĢve ĠĢlem Yaprakları, Yüce Yayınları, 2001, Ġstanbul. * Engin Deniz SAYAR, Soğutma ve Ġklimlendirme Meslek Bilgisi Temel Ders Kitabı I, MEB Devlet Kitapları, ĠSTANBUL * * Hüsnü KADIOĞLU, Doğalgaz Yetkili Tesisatçının El Kitabı, Ġstanbul * KADIOĞLU, Hüsnü; Hüseyin DEMĠR, Baykal ERGĠN, Yapıda Doğalgaz Tesisatı, 2006 Ġstanbul. * Kasım ADSAN, Oksi-Gaz Kaynağı Temel Ders Kitabı, MEB Yayınları, Ankara * Sabri KUMRAL, Tesisat Teknolojisi ĠĢve ĠĢlem Yaprakları 10.sınıf, MEB Devlet Kitapları, Ankara * Sabri KUMRAL, Tesisat Teknolojisi ĠĢve ĠĢlem Yaprakları9.Sınıf, MEB Devlet Kitapları, Ankara * TÜLBENTÇĠ, Kutsal; KALUÇ, Erdinç Gaz Ergitme Kaynağı ve Oksijen ile Kesme, MMO Yayınları, Ankara * * * * * Y.Saip SERFĠÇELĠ, Elektrik Ark ve Oksi-Gaz Kaynağı, Form Ofset, Ankara Sayfa 32