İSLÂM TARİHİ 2. Hafta 1. Prof.Dr. Levent ÖZTÜRK SAKARYA ÜNİVERSİTESİ

Transkript

1 SAKARYA ÜNİVERSİTESİ İSLÂM TARİHİ 2 Hafta 1 Prof.Dr. Levent ÖZTÜRK Bu ders içeriğinin basım, yayım ve satış hakları Sakarya Üniversitesi ne aittir. "Uzaktan Öğretim" tekniğine uygun olarak hazırlanan bu ders içeriğinin bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan ders içeriğinin tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Her hakkı saklıdır 2012 Sakarya Üniversitesi

2 ÜNİTE1 İslâm dan Önce ve İslâm ın Erken Döneminde Araplarla Türkler Arasındaki İlişkiler İÇİNDEKİLER 1.1. İslâm dan Önce Araplarla Türkler Arasındaki İlişkiler 1.2. İslâm ın Erken Döneminde Araplarla Türkler Arasındaki İlişkiler HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Araplarla Türkler arasında İslâm dan önceki dönemlerde ilişki olup olmadığını belirleyebilecek, Bu ilişkilerin hangi noktalarda gerçekleştiğini listeleyebilecek, Hz. Peygamber in yaşadığı coğrafyada Türk bulunup bulunmadığını tartışabilecek, Hz. Peygamber in Türklerle ilgili çeşitli hadis kitaplarında yer alan ifadelerini bilimsel çerçevede analiz edebilecek, Dört halife döneminde gerçekleşen fetihler sırasında Türklerle ilişkilerin nasıl şekillendiğini tanıyacak, Hz. Ömer döneminde İran coğrafyasının ele geçirilmesiyle ortaya çıkan komşuluk ilişkilerini analiz edebilecek, Bir takım kaynak eserlerde yer alan Türklerle ilgili olumlu veya olumsuz ifadelerin psiko-sosyolojik kökenlerini tespit ederek farklılıkların nereden kaynaklandığını ayırabileceksiniz. 2

3 ÖNERİLER Bu üniteyi daha iyi kavrayabilmek için okumaya başlamadan önce; Harita üzerinde Orta Asya, İran, Arap Yarımadası coğrafyalarını gözden geçiriniz. Özellikle Tarih Atlaslarından Sâsânî Devleti, Bizans Devleti, Hun ve Göktürk devletleriyle ilgili bölümlere bakınız. Ayrıca tarih içinde Türklerin göç bölgeleri hakkında incelemede bulununuz. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi nden, Türkler, Bizans ve Sâsânî maddelerini okuyunuz. 3

4 İslâm dan Önce ve İslâm ın Erken Döneminde Araplarla Türkler Arasındaki İlişkiler 1.1. İSLÂM DAN ÖNCE ARAPLARLA TÜRKLER ARASINDAKİ İLİŞKİLER İslâm Öncesi Arap Şiirinde ve Atasözlerinde Türklerle İlgili Bilgiler İslâm dan önce Araplarla Türklerin birbirlerini tanıdıklarını gösteren önemli verilerden birisi, Arap şiir ve atasözlerinde Türklerle ilgili olumlu ve olumsuz bir takım bilgilerin bulunmasıdır. Bu mısralarda Türkler, Saka, Hun, Türk ve Kantura kelimesiyle anılmışlardır. İslâm öncesi dönemde yaşamış olan şairlerden Nâbigatü z-zübyânî, Hasan b. Hanzala, Şemmah b. Dırar, Evs b. Hacer gibi şairler yazdıkları şiirlerde, Türklerin cesaret ve kahramanlıklarını tasvir etmişlerdir. Türk Göçleri Türklerin tarih içinde pek çok defa göç ettikleri, dünya coğrafyasının birçok alanına yerleştikleri bilinen bir husustur. Çeşitli nedenlere dayanan bu göçlerin bir kısmının çok büyük göç hareketleri şeklinde gerçekleştiği de malumdur. Bu göç hareketlerinden bazıları Türklerin göç ettikleri bölgelerde Araplarla irtibat kurmalarını sağlamıştır. Bu göç hareketlerinden birisi M.Ö. VII. yüzyılda gerçekleşti. Derbend (Bâbü l-ebvâb) yoluyla Orta Asya dan Kafkaslar ı aşan Türk göçebe toplulukları Azerbaycan a yerleşmişlerdir. Gerek buraya yerleşen Türkler, gerekse Derbend i aşarak gelen Türkler zaman zaman Hemedan, Musul gibi coğrafyalara inmişler; buralarda Araplarla sıcak temaslarda bulunmuşlardır. Bizans ve Sâsânî Ordusunda Türklerle Arapların Bulunması Birçok imparatorlukta farklı ırklara mensup köleler ordunun bir kesimini oluşturuyordu. Buna ilave olarak ordularda yabancı ülkelerin paralı askerleri bulunabiliyordu. Özellikle maceraperest insanlar para karşılığında başka ülkelerin ordularında görev alıyorlardı. Bu bakımdan hem Bizans hem de Sâsânî ordusunda diğer yabancı unsurlar yanında Türk ve Arap ırkına mensup askerler bulunuyordu. Dolayısıyla Sâsânîlerin ve Bizanslıların kendilerine bağlı Hire ve Gassanî gibi tampon devletler aracılığı ile yaptıkları savaşlarda, bu ordulardaki Arap ve Türklerin karşı karşıya gelmiş oldukları veya aynı saflarda diğerlerine karşı çarpıştıkları kabul edilebilir. 4

5 İslâm öncesi dönemde Türklerle Arapların aynı ordu içinde veya karşı gruplar içinde birbirlerini tanımış olabilecekleri, en azından savaşçılıkları hakkında bir gözleme sahip oldukları düşünülebilir. Bunun dışında milattan sonra yedinci yüzyılda Sâsâsî imparatorluğu ile Bizans arasındaki savaşlarda, özellikle yıllarında devlet olarak Göktürk, Hazar ve Avar Türklerinin önemli katılımları oldu. Bazen de bir ülke içindeki iç çatışmalarda her iki tarafta da Türk veya Arap askerlerin bulunduğu durumlar söz konusu oldu. Sâsânî kralı Hüsrev Pervîz, Bizanslıların Göktürk ve Hazarlarla gerçekleştirdikleri müttefik ordulara yenilmiş ve savaşta öldürülmüştür. Hz. Peygamber Mekke de iken cereyan eden Bizans- Sâsânî savaşına bilindiği üzere Rûm suresinin 2-5. Ayetlerinde işaret bulunmaktadır. Yukarıda saydığımız bu durumlara örnek olarak birkaç tanesini zikretmek yerinde olacaktır. Meselâ Sâsânî kralı Hüsrev Pervîz ile komutanlarından Behram arasında ortaya çıkan savaşta (596), Hüsrev in yanında Araplar, Behram ın yanında Türk askerleri yer almıştı. Yine Hüsrev Pervîz in ilk saltanat yıllarında iç karışıklıktan istifade eden Göktürkler İran içlerine akın yaptılar. Daha sonra İranlılarla anlaşma yaptılar. Akabinde Bizanslılarla anlaşma yapan Göktürkler, Heraklius la birlikte Sâsânîlere karşı savaştılar (619). İpek Yolu Ticareti Türklerle Arapların İslâm öncesinde birbirlerini tanımalarını sağlayabilecek önemli bağlantılardan birisi de ticarettir. Büyük bir kısmı Türklerin elinde olan İpek Yolu üzerindeki merkezlerden ayrılan ve Arap Yarımadası na, Bahreyn e ve Yemen e giden kollar bulunuyordu. Aynı şekilde Yemen, Mekke ve Bahreyn den İpek Yolu güzergahında bulunan ticaret merkezlerine Araplar tarafından düzenlenen ticari seferler vardı. Türklerle Arapların Karşılıklı Olarak Birbirinin Toprağına Akın Düzenlemesi Hazar Türkleri zaman zaman Derbend i geçerek Musul ve Hemedan a kadar geldiler. Sâsânî hükümdarı Enûşirvân onların bu akınlarını durdurmak için Derbend seddini inşa etti. Akhunlar, Halaçlar ve Karluklular gibi bazı Türk boyları Afganistan ve Sicistan topraklarına yerleşti. Arap Coğrafyasında Türklere Ait Bazı Eşyaların Kullanımı Bazı tarih kayıtlarından Türkler tarafından imal edilmiş olan bir takım eşyaların Araplar arasında mevcudiyeti tespit edilmektedir. Türkler tarafından imal edilen kıl çadırlar özellikle soğuk havalarda tercih edilen bir üründü. İran ve Arap coğrafyasında kullanılıyordu. Bazı hadis kaynaklarında Hz. Peygamber in Hendek Savaşı esnasında bir Türk çadırında kaldığı yer almaktadır. Bir başka rivayette ise Resûlullah ın bir Türk çadırında itikâfa çekildiği kayıtlıdır. Bunun dışında Türk ve Hint coğrafyalarında üretilen kılıç ve mızraklar Arap coğrafyasında oldukça revaçta idi. 5

6 Hicaz da Türk Kökenli Kişilerin Mevcudiyeti Hepimizin bildiği üzere özellikle Mekke önemli bir ticaret yolu üzerinde bulunuyordu. Yemen den Bizans a kadar uzanan kervanların, Habeşistan dan Basra Körfezine giden tüccarların uğrağı konumunda bulunan Mekke, aynı zamanda Yemen, Habeşistan, İran ve Bizans topraklarına bizzat kendisinin gerçekleştirdiği ticari yolculuklarla oldukça hareketli bir yapıya sahipti. Karşılıklı olarak düzenlenmesi muhtemel görülebilecek İpek Yolu bağlantılı ticari yolculuklar da bu hareketliliği artırmış olmalıdır. Bu durum, pek çok ticaret metaı arasında çeşitli ırklara mensup bir takım farklı özelliklere sahip kölelerin Arap coğrafyasında yer alması anlamına geliyordu. Kesin olmamakla birlikte bazı araştırmacılar, Sümeyye, Süreyc ailesi gibi bazı kölelerin Türk kökenli olduğunu düşünmektedir. Muhammed Hamidullah, Sümeyye nin asıl isminin Pamıh (Pamuk?) olduğunu ve Türk olduğunu ileri sürmüştür. Zekeriya Kitapçı da kılıç yapımında usta olan Hz. Peygamber in amcası Hâris in kölesi İbn Süreyc in Türk olduğunu iddia etmektedir İSLÂM IN ERKEN DÖNEMİNDE ARAPLARLA TÜRKLER ARASINDAKİ İLİŞKİLER Hz. Peygamber Döneminde Araplarla Türkler Sâsânî ordusunun kısa süreli Yemeni işgali ve Müslümanların bu bölgede Sâsânî Devleti ile yaptıkları mücadelede de Arapların Sâsânî ordusundaki Türk askerleriyle karşılaşmalarından bahsedilebilir. Bunun ötesinde biraz önce yukarıda ifade ettiğimiz üzere Mekke ve Medine kentleri Arap Yarımadası nın en önemli ticaret merkezlerinden ikisiydi. Dönemin gözde ticaret metalarından birisi olan köleler çok farklı ırklara mensup insanın Hicaz da bulunmasına imkân tanıyordu. Bu bakımdan çok farklı ırklara mensup olan ilk Müslümanlar arasında Anadolu lu (Süheyb er-rûmî), Habeşli (Bilal Habeşî), İranlı (Selmân-ı Fârisî) köleleri görmek mümkündü. Muhtemelen, bu hareketliliğe istinaden Muhammed Hamidullah, İslâm ın ilk şehidesi olarak bilinen Sümeyye nin Türk kökenli olabileceğini ileri sürmektedir. Bazı araştırmacılar da Hz. Peygamber in amcası Hâris in kölesi olan Süreyc in iyi bir demir ustası olmasını göz önünde bulundurarak Türk kökenli olabileceğini tahmin etmektedirler. Hadislerde Türkler Hz. Peygamber ve sözlerinin uyandırdığı etkinin ilginç yansımalarından birisi özellikle gruplar, kişiler, ırklar veya coğrafyaların üstünlüğü veya ayıbı ile ilgili ifadelerin bizzat ona izafe edilmesi olmuştur. 6

7 Hadis kitaplarında birçok ırk ve kabile yanında Türklerle ilgili olumlu veya olumsuz ifadelere rastlamak mümkündür. Bu kitaplar arasında başta Buharî, Müslim ve Ebû Dâvud olmak üzere birçok hadis kitabı sayılabilir. Bilhassa Türkleri öven, onların İslâm dinine hizmet edeceklerini vurgulayan hadisler olduğu kadar onların tehlikeli olacağını, ifade eden hadisler de bulunmaktadır. Türklerle ilgili hadisleri konularına göre birkaç başlık altında toplamak mümkündür: a.türklerin fizyolojik özelliklerini belirten hadisler: Çekik gözlü, basık burunlu, buğday renkli, elmacık kemikleri çıkık, kıldan yapılmış çorap veya ayak giysileri olan kişiler gibi çeşitli tasvirler içerir. b.savaşçı vasıflarını dikkate alarak Türklerle ilgili uyarıda bulunduğu hadisler: Türklere savaş açılmamasını, ilişkilerin iyi tutulmasını tavsiye eder. c.türkleri, Benû Kantura olarak niteleyen hadisler: Arapların iktidarını ilk onların ele geçireceğini ifade eder. Bunlara örnek olmak üzere birkaç tanesini zikretmeye çalışalım: Siz, küçük gözlü, kırmızı yüzlü, basık burunlu, yüzleri örsle dövülmüş kalkana benzeyen Türklerle harp etmedikçe kıyamet kopmayacaktır. Benim bir ordum vardır, onlara Türk adını verdim ve doğuya yerleştirdim; bir kavme öfkelendiğim zaman onlara musallat ederim. Türk Müelliflerin Kitaplarında Türkler ve Hz. Muhammed Hakkında Verilen Bilgiler İlk Müslüman Karahanlı hükümdarı Satuk Buğra Han ın İslâm a girişini ve verdiği mücadeleleri anlatan Satuk Buğra Han Destanında Hz. Peygamber ile Satuk Buğra Han arasında bir ilişki kurulmaya çalışılır. Burada yer alan bilgilerde Hz. Peygamber in miraca çıktığında Satuk Buğra Han ı gördüğü, Cebrail in Satuk Buğra Han ı üç asır sonra Türkistan da İslâmiyet i yayacak kişi olarak tanıttığı, Hz. Peygamber in kendisine sürekli dua ettiği, ashabın isteği üzere kırk atlısıyla ruhen Resûlullah ı ziyarete geldikleri anlatılır. Kaşgarlı Mahmud, Dîvânü Luğâti t-türk adlı eserinde bazı hadislere yer vermiştir. Buna göre Hz. Peygamber Türk dilini öğreniniz, çünkü onların uzun saltanatı vardır. buyurmuştur. On dördüncü yüzyılın başlarında Hârizm bölgesinde yazılan Rabguzî nin Kısasü l- Enbiya adlı eserinde Türklerin Müslüman olması Hz. Peygamber döneminde gösterilir. Hz. Peygamber Türklere bir mektup göndermiştir. Bu mektup Türklere geldiğinde onlar İslâmiyet i hemen kabul etmişler; ona saygıda kusur etmemişlerdir. Bundan dolayı Türkler kıyamete kadar hürmetli ve devletli olmuştur. Tarihi hakikatle ters düşmekte ise de bu yazarın veya Müslüman olan Türklerin İslâmiyet in ilk zamanlardan itibaren tevhit inancına sahip gösterme arzusunu ifade etmesi bakımından önemlidir. İlk İslâm Fetihleri ve Türklerle İlişkiler Türklerle Arapların doğrudan ilişkiye girmeleri ilk İslâm fetihleriyle İran coğrafyasının Müslümanların hâkimiyetine geçmesi sonucunda ortaya çıkmıştır. Hatırlayacağınız üzere 7

8 Hz. Ömer döneminde başlayan fetih hareketinin ilk kolu Basra Körfezi üzerinden Sâsânî topraklarını hedef almıştı. Bölgede yaşayan Müsennâ b. Hârise nin Sâsânî topraklarına saldırmak üzere Hz. Ebû Bekir den istediği destek, Hz. Ömer döneminde Irak Başkomutanlığının kurulması ile sonuçlandı. Hz. Ömer in Ebû Ubeyd es-sekafî başkanlığında gönderdiği yardımcı birliğin gerçekleştirdiği savaşlar sonucunda Ebû Ubeyd şehit oldu. Yerine Sa d b. Ebû Vakkâs geçti yılları arasında yapılan Kâdisiye (636), Nihâvend (642) gibi savaşlar neticesinde İran toprakları kolay bir şekilde Müslümanların eline geçti. Bu Müslümanlara Horasan ve Toharistan yolunu açtı. Ahnef b. Kays Merv ve Belh dahil tüm Horasan ı hâkimiyeti altına aldı. Son Sâsânî hükümdarı III. Yezdicerd, Ceyhun Nehri ni geçerek Müslümanların eline düşmekten kurtuldu. Fergana Türklerinden ve Soğdlulardan destek alarak Merv de Müslümanlara yeniden hücum etmiş ise de Ahnef b. Kays komutasındaki ordulara yenik düştü ve kaçmak zorunda kaldı (644). Bu esnada Ahnef b. Kays ın Ceyhun u geçerek Mâverâünnehir bölgesinde gerçekleştirmek istediği akınlar Hz. Ömer tarafından kabul görmedi. Netice olarak Hz. Ömer zamanında Sâsânî devleti ortadan kaldırıldı. Buna bağlı olarak Araplar Ceyhun Nehri ne kadar olan toprakları ellerine geçirdiler. Böylece daha önceleri İran ve Turan arasında tabii sınır olan Ceyhun Nehri, Araplarla Türkler arasında sınır haline geldi. Bundan sonraki mücadeleler Araplarla Türkler arasında cereyan etti. Sâsânî hükümdarı Türk hakanına sığınarak ondan yardım isteyince müttefik kuvvetler Ahnef b. Kays ın ele geçirdiği Belh i alarak Merv e kadar ilerlediler. Ahnef b. Kays ın başarılı hamleleri sonrasında Sâsânî ve Türklerden oluşan ordu geri çekilmek zorunda kaldı. İslâm ın ortaya çıkışından sonra Araplar ilk defa Türklerle karşı karşıya gelmiş oldular Horasan ve Toharistan bölgesinin bazı bölümleri Türklerin elinde kaldı. Hz. Ömer döneminde bir başka Türk bölgesi ile de temas sağlandı. Hz. Ömer döneminde Kafkaslarda Hazarların yaşadığı bölgelere de bazı akınlar yapıldı (639, 643, 645). Derbent, İslâm hâkimiyetini tanıdı. Hz. Ömer in şahadetinden sonra Horasan ve Toharistan bölgesinde yaşayan Türkler tarafından bazı kentler geriye alınmış ise de Müslümanlar bu kentleri tekrar hâkimiyetleri altına aldı. Bu sırada bir yandan Sâsânî Devleti nin yıkılması, diğer yandan Göktürklerin hâkimiyetlerinin zayıflaması üzerine Kafkaslarda Hazarlar, Cürcân da Sûl Türkleri, Sistan da Eftalitler ve Halaçlar, Bâdgis te Nizek Tarhan, Toharistan da Karluklar bağımsızlıklarını ilan etmişlerdi. Hz. Osman döneminde 651 yılında İran topraklarının tamamı Müslümanların eline geçti. İslâm orduları İran içlerine kadar girerek Gürcistan, Dağıstan ve Azerbaycan topraklarının tamamını ele geçirdiler. Böylece Müslümanlar Hazar Türkleri ile komşu oldu. Bu dönemde İslâm ordularının Hazarların başkenti Belencer e gerçekleştirdikleri bir akın oldu. Ancak İslâm ordusu mağlup olarak geri çekildi. Bundan sonraki süreçte İslâm dünyasındaki iç karışıklıklar sebebiyle Hazarlarla bir çatışma olmadı. Bu bölgedeki fetih hareketi durdu. Hz. Osman döneminde Horasan ve Sind bölgesinde önemli yerler fethedilmişti. Hz. Osman ın halifeliğinin ikinci yarısında ortaya çıkan bazı olumsuzluklar sırasında bu 8

9 bölgelerde çeşitli isyanlar çıkmış, bölge halkı yaptıkları anlaşmaları bozmuşlardı. Yeniden itaat altına alınan bu bölgelere ilave olarak Zabulistan ve Kâbil e kadar olan bölge de ele geçirildi. Toharistan ve Kuhistan Müslümanların hâkimiyetine girdi. Ahnef b. Kays, önceki halife Hz. Ömer döneminde alamadığı izni Hz. Osman döneminde elde etti. Ceyhun Nehri Müslümanlar tarafından aşıldı. Türklerin direnci yüksekti. Ancak Buhara ve Semerkant havzasında yapılan akınlardan bolca ganimet alınmıştı. Buhara, Semerkant dışında Taşkent, Beykent ve Aşağı Türkistan bölgesine de akınlar yapıldı. Bu akınlar 651 yılında İran topraklarının tamamı Müslümanların eline geçtikten sonra başladı. ÖZET İslâm öncesi dönemde Araplarla Türklerin ilişkilerine dair bilgilerimiz sınırlı olmakla birlikte bunun azımsanamayacak kadar zengin olduğu anlaşılmaktadır. Tarih boyunca Türklerin göçleri zaman zaman Arap topraklarına yakın yerlerde veya Arap coğrafyasında her iki kültürü bir araya getirmiştir. Sâsânî devletinin zayıfladığı dönemlerde Türklerin Arap coğrafyasına, Arapların da Türk coğrafyasına akınları olmuştur. Bizans ve Sâsânî devletlerinin savaşlarında gerek ordu içindeki Arap ve Türklerin mevcudiyeti, gerekse Türk devletlerinin Bizans ve Sasanî devletlerinin yanında alması İslâm öncesinde Araplarla Türklerin birbirleri hakkında oldukça fazla bilgiye sahip olduklarını göstermektedir. Köle ticaretinin bir sonucu olarak Arap Yarımadası nın pek çok yerinde Türk bulunuyordu. Buna ilave olarak ticaret mallarının zenginliği bağlamında Türkler tarafından imal edilmiş pek çok malzeme Arap coğrafyasında kullanılmaktaydı. Hz. Peygamber kabile çekişmeleri içindeki bir toplumu tevhit inancı etrafında birleştirdi. Arkasında güçlü ve gelişen bir toplum bırakarak vefat etti. Onun vefatından sonra ilk halife Hz. Ebû Bekir, İslâm toplumunda ortaya çıkan ridde isyanlarını bastırdıktan sonra fetih sürecini başlattı. Halefi Hz. Ömer ve Hz. Osman dönemlerinde İslâm coğrafyasının sınırları Ceyhun Nehri nden Atlas Okyanusu na kadar uzanmıştı. Özellikle Hz. Ömer döneminde Sâsânî Devleti nin ortadan kaldırılması, Hz. Osman döneminde Ceyhun a kadar tüm Horasan bölgesinin ele geçirilmesi Türklerle Arapları sınır komşusu yapmış ve Hz. Osman döneminde Ceyhun Nehri nin ötesine akınlar başlamıştı. 9

10 OKUMA PARÇASI (Bekrî, Câhiliye Arapları, İz Yayıncılık, İstanbul 1998) Benû Hulvân b. Imrân dan bir grup (onlara Benû Tezîd b. Hulvân b. Imrân b. el-hâf b. Kudâa deniliyordu. Başkanları Amr b. Mâlik et-tezîdî idi) bulundukları yerden hareket ettiler ve Cezîra topraklarında Abkara denilen yerde mukim oldular. Kadınlar yün eğirdiler ve ondan minderler yaptılar. Bu minderlere Abkariyye deniliyordu. Onlar kalın kumaşlar da dokudular. Bunlara Tezîdiyye deniliyordu. Bir müddet sonra Türkler bu topraklara baskın düzenlediler. Onları bozguna uğrattılar ve esir ettiler. Amr b. Mâlik b. Züheyr in sözleri bununla ilgilidir: Allah a andolsun ki, o gece, Uzağımızdaki kınalılar sebebiyle hiç uyumadık. Meyyâfârîkîn deki gecemiz gibi... Âmid deki gecemizde de hiç uyumadık. Hâris b. Kurâd el-behrânî, Benû Hulvân ın öcünü almak istedi. Übağ Pınarı nın sahibi Übağ b. Selîh ona engel oldu. Bu yüzden çatıştılar ve Übağ öldürüldü. Behrâ Türk sınırlarına kadar gitti ve onları hezimete uğrattı. Türklerin elinde esir olarak bulunan Tezîd oğullarını kurtardı. Hâris b. Kurâd (İbn Şebbe şöyle dedi: O, Cüdey b. Dehâ b. Aşm b. Hulvân diyene, Hemdânî şöyle dedi: O, Aşm oğullarından birisi olan Cüdey b. Mâlik tir) bu hususta şunu söyledi: Sanki zaman Şehrezûr da geçirdiğim üç gecede toplandı. Cezîre de Acemlere karşı Ma add soyunu, Ateş safları gibi topladık. Saman gibi bir toplulukla karşılaştık. Erkek aslanlar onlara saldırdı DEĞERLENDİRME SORULARI 1. İslâm öncesi Arap şiirinde Türklerin özellikleri ve kahramanlıkları ile ilgili betimlemelere tesadüf edilmektedir. Aşağıdakilerden hangisi Türklerden bahseden İslâm öncesi Arap şairlerinden birisidir? a. Ahtal b. Cerîr c. Farazdak d. Ebû Nüvâs e. Nâbiğatü z-zübyânî 10

11 2. Tarih içinde Türkler Orta Asya dan pek çok bölgeye göç etmişler, gittikleri yerleri yurt tutmuşlar veya çeşitli siyasî birlikler kurmuşlardır. Aşağıdakilerden hangisi Türklerin yerleştiği Arap yerleşimlerinden birisidir? a. Van b. Musul c. Kars d. Cend e. Gazne 3. İslâm orduları Sâsânî Devleti ni yıktıktan sonra Horasan bölgesi Ceyhun Nehri ne kadar Müslümanların eline geçmiştir. Bölgede görev yapan Ahnef b. Kay, Ceyhun Nehri ni aşarak Türk coğrafyasına akın düzenlemek istemiş; ancak Hz. Ömer döneminde bu izni alamamıştır. Onun ölümünden sonraki bir süreçte bu adımını gerçekleştirme imkânı bulmuştur. Aşağıdakilerden hangi halife döneminde bu izin söz konusu olmuştur? a. Muâviye b. Ali c. Osman d. Yezîd b. Muaviye e. Velîd b. Abdülmelik 4. Aşağıdakilerden hangisi İslâm öncesinde Türklerle Arapların ilişkide bulunduğu fikrini doğrulamaya yardımcı bir örnek olamaz? a. Arap şiirinde Türklerle ilgili betimlemelerin bulunması b. İpek yolu ticaretine bağlı olarak ticarî ilişkilerin gelişmiş olabileceği c. Bizans ve Sasanî ordularında Arap ve Türk askerlerin bulunması d. Göktürk Devleti nin Hicaz topraklarını istila etmesi e. Bazı hadislerde Türkler hakkında bilgi bulunuyor olması 5. Kaşgarlı Mahmud un, Dîvânü Luğâti t-türk adlı eserinde Türk dilini öğreniniz, çünkü onların uzun saltanatı vardır. şeklinde bir hadisin yer alması ile ilgili aşağıda yer alan yorumlardan hangisi daha doğru kabul edilebilir? a. Kaşgarlı Mahmud un hadis ilmiyle uğraşmış olabileceği b. Dîvânü Lugâti t-türk ün bir hadis kitabı olabileceği c. Kaşgarlı Mahmud un Türk dilini değerli göstermek üzere bir hadisten destek almış olabileceği d. Türklerin Hz. Peygamber i çok sevdikleri 11

12 e. Hz. Peygamber in Türk dilini merak etmiş olabileceği Cevap Anahtarı: 1.e, 2.b, 3.c, 4.d, 5.c KAYNAKLAR Çetin, Osman, Türk-İslâm Devletleri Tarihi, Bursa Yazıcı, Nesimi, İlk Türk-İslâm Devletleri Tarihi, 6. Baskı, Ankara Erşahin, Seyfettin, Türklerin Hz. Muhammed Hakkındaki İlk Bilgi Kaynaklarından Kısas-ı Enbiyalar: Kısas-ı Rabguzi Örneği, Diyanet İlmî Dergi: Peygamberimiz Hz. Muhammed, 2. Baskı, Ankara 2003, s Erdem, Sargon, Bir Buhârî Hadisinin Işığında Tevrat ta Türkler veya Allah ın Askerleri, Büyük Türk-İslâm Bilgini Buhârî Uluslararası Sempozyum: Haziran 1987, Kayseri 1996, s

13 13

14 14

15 İran ve Mâverâünnehir Fetihleri 15

16 Mâverâünnehir ve Orta Asya Fetihleri 16