Kanatlılarda Protein ve Amino Asitlerin İmmun Sistem Üzerine Etkisi. Tavuk Aşıları ve Aşı Programları. Kanatlı Hayvan Beslemesinde Yem Seçimi

Transkript

1 Kanatlılarda Protein ve Amino Asitlerin İmmun Sistem Üzerine Etkisi Tavuk Aşıları ve Aşı Programları Kanatlı Hayvan Beslemesinde Yem Seçimi facebook.com/tavder twitter.com/tavder

2

3 Başyazı Başyazı Prof. Dr. U. Tansel ŞİRELİ Editör Sevgili Okuyucular, Veteriner Tavukçuluk Derneğinin yılda 4 sayı olarak, siz sevgili okuyucularımıza sunduğu Mektup Ankara dergisinin bu sayısı ile 2012 yılını da geride bırakacağız. Bu sayıda öncelikle sizlere zaman zaman olumsuzluklara rağmen, kararlı ve özverili çalışmaları ile olumlu gelişmeleri de beraberinde getiren sektörümüzün genel değerlendirmesini yapmak istiyorum. Geçtiğimiz 2011 yılında kanatlı eti üretimimiz piliç eti olarak, ton, hindi eti ton ve toplamda üretim ise ton olarak istatistiki olarak yansımıştır. Her ne kadar 2012 yılının tamamlamamış olsa da tahmini olarak elde edilen verilere göre bu yılın ilk 10 ayında piliç eti üretimimiz ton, hindi eti ton ve toplamda ise ton a ulaştığı görülmektedir. Kişi başına tüketim ise 2011 yılında kg/yıl dan bu yıl içerisinde özellikle görsel ve yazılı basında yer alan bazı olumsuz propoganda ve dezinformasyonlara rağmen, kg/yıl a ulaşmıştır. Bu artış, her türlü olumsuzluklara göğüs geren sektörün gerçek başarısıdır. Bu veriler göstermektedir ki; Türkiye de kanatlı eti üretimimizde bir önceki yıla göre % lık artış gerçekleşmiştir. Benzer şekilde ülkemiz de kanatlı eti ve ürünlerine yönelik ihracat düzeyinde de 2011 yılına oranla bir artış görülmekte olup, 2011 yılında sadece piliç etinde 341 milyon dolarlık bir ihracat yapılmışken, 2012 yılının ilk 10 ayı içerisinde ihracat 397 milyon dolara ulaşmıştır. Buna diğer ürünler de ilave edildiğinde, sektörün 2011 yılı ihracatı 409 milyon dolardan, 2012 nin Ocak-Ekim dönemleri arasında şimdiden 453 milyon dolara ulaştığı görülmektedir. Bu Türkiye nin yüzünü güldüren ve sektörün başarısını gösteren bir tablodur. Yine kanatlı sektörünün önemli bir diğer ayağı olan yumurta üretimimiz de bir önceki yıla oranla artış görülmektedir. Yıllık üretimimiz 2011 yılı verilerine göre 14 milyar adet yumurtadan, 2012 yılının ilk 10 ayı itibari ile 15,5 milyar adet düzeyine ulaşmış ve kişi başı üretimimiz 188 kişi/adetten (köy yumurtası dahil değil), bu yıl sonu dikkate alındığında tahmini değerlerin kişi/adet olacağı görülmektedir. Yine 2011 yılı ihracatımız 286 milyon dolardan, 2012 nin ilk 10 ayı itibari ile 280 milyon dolara ve yıl sonu değerlendirmesinde ise ihracatın 300 milyon doların üstüne çıkacağı tahmin edilmektedir. Bu veriler göz önüne alındığında yumurta sektörümüz de bir önceki yıla oranla % 14 civarında bir büyüme gerçekleşirken, bu büyümenin sevindirici olduğu kadar hızlı büyümenin getireceği endişe yaratabilecek unsurları da hatırlatmadan geçmek istemiyorum. Bu konuların da ayrıca dikkat çekilmesine gerek duyulmaktadır. Kanatlı sektörümüzdeki bu yıl içerisindeki dünyadaki ekonomik krize rağmen göstermiş olduğu gelişmelerden dolayı, sektörün gelişmesine katkı sağlayan ve emeği geçen üreticisinden, sanayici ve tüketicisine kadar her kesime ayrı ayrı buradan teşekkür eder, gelişmelerin bir sonraki yıllara daha sağlam ve sağlıklı olarak artmasını ve istenilen doğru hedeflere ulaşılmasını temenni ederim. Yine bu sayımızda siz değerli okuyucularımızın beğenisini kazanacak ve bilgi dağarcığına katkısı olacağını düşündüğümüz değerli bilim insanlarının kaleme aldığı yazılarımız bulunmaktadır. Okuyucularımızın bizlere gerek yazı, gerekse görüş olarak katılımlarını bildirdikleri taktirde dergimizde yer vermekten mutluluk duyacağımızı bildirmek isterim. Son olarak, sizlerin geçmiş Cumhuriyet Bayramını kutlar, gelecek olan 2013 yılının siz okuyucularımıza ve sektörümüze başarılar getirmesini dilerim, Saygılarımla. Yıl: 2012 Cilt: 10 Sayı: 4 MEKTUP ANKARA 1

4 Yerel Süreli Yayın Veteriner Tavukçuluk Derneği nin yayın organıdır. Yılda 4 kez 3 ayda bir yayımlanır. Veteriner Tavukçuluk Derneği Adına Sahibi Prof. Dr. Ahmet ERGÜN Sorumlu Yazı İşleri Müdürü Prof. Dr. U. Tansel ŞİRELİ Yayın Kurulu Prof. Dr. Mehmet AKAN Prof. Dr. Erol ŞENGÖR Dr. Serdar ERTAŞ Uzman Vet. Hek. Mücteba BİNİCİ Vet. Hek. Ekrem T. YÜCESAN İdare Yazışma Adresi İrfan Baştuğ Caddesi No: 26/3 Dışkapı / ANKARA Tel: Faks: Banka Hesapları REKLAM GELİRLERİ Türkiye İş Bankası Dışkapı Şubesi IBAN No: TR ÜYE AİDATLARI Türkiye İş Bankası Dışkapı Şubesi IBAN No: TR Dergide yayımlanan yazıların sorumluluğu yazarlarına aittir. Alıntı Yapılamaz. Grafik Tasarım ve Baskı Elma Teknik Basım Matbaacılık Ltd. Şti. Çatal Sok. 11/A Maltepe/ Ankara Tel: Fax: elma@elmateknikbasim.com.tr Basım Tarihi: MEKTUP ANKARA Yıl: 2012 Cilt: 10 Sayı: 4

5 Kanatlılarda Protein ve Amino Asitlerin İmmun Sistem Üzerine Etkisi KANATLILARDA PROTEİN VE AMİNO ASİTLERİN İMMUN SİSTEM ÜZERİNE ETKİSİ Murat KAPLAN, Gültekin YILDIZ* *Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Hayvan Besleme ve Beslenme Hastalıkları Anabilim Dalı, Dışkapı, Ankara. E-posta: GİRİŞ Yetersiz beslenme ve enfeksiyonlar dünya çapında insan ve hayvanların üreme, büyüme, yaşamda kalabilmelerini etkileyen en önemli engeldir. Bu global etkilem; moleküler, hücresel, dokusal ve tüm vücut düzeyinde immun sistem hücrelerinin fonksiyonları ve metabolizmadaki besinlerin bir rolünü tanımlamak için metodolojileri araştıran, beslenme ile immünolojiyi bütünleştiren yeni bir bilim disiplini olarak besinsel immünolojinin gelişmesine sebep olmuştur. Son çalışmalar diyetteki protein eksikliğinin plazmadaki aminoasitlerin çoğunun konsantrasyonunun azalmasına ve immun sistemin tehlikeye girmesine, gelişmekte olan ülkelerde dikkate değer ölçüde bir beslenme sorununun devam etmesine ve ayrıca gelişmiş ülkelerin bile alt tabakalarında da bu sorunların ortaya çıktığını göstermektedir. Bu yüzden memeliler, kuşlar, balıklar ve diğer türlerin immun fonksiyonlarında amino asitlerin rollerine ilişkin artan oranda bir ilgi vardır (Calder, 2006; Grimble, 2006; Kim ve ark., 2007). asitlerin rasyonlara ilave edilmesi oldukça yaygınlaşmıştır. Rasyonlara amino asit katılırken rasyondaki amino asitler arasındaki oranların dengeli olması, katkı miktarının ihtiyaç düzeyinde olması ve kullanımlarının ekonomik olup olmadığının belirlenmesi oldukça önemlidir (Cengiz, 2005). İmmunolojik Yanıtın Oluşumunda Biyokimyasal Aktiviteler Çok genel kapsamda immunite; infeksiyöz hastalıklardan korunma anlamına gelir. Vücudun yabancı etkenlere karşı gösterdiği tepkilere immun yanıt denir. İmmun sistem doğuştan (doğal, non - spesifik) ve sonradan kazanılmış (sonradan, spesifik) sistemlerden ibarettir. Bu iki sistem büyük ölçüde sitokinler ve moleküllerin iletişimi vasıtasıyla ilişki halindedir (Calder, 1995). Antikorlar mikroorganizmaları (viruslar dahil) veya Başta yem ve ilaç olmak üzere, girdi fiyatlarındaki sürekli artış, yemden yararlanma oranına gösterilen önemin yanı sıra, dikkatleri giderek beslenme sağlık ilişkisi üzerine de yoğunlaştırmaya başlamıştır. Rasyondaki enerji, protein, mineral ve vitamin eksiklikleri ile toksinler; hayvanların virüs, bakteri ve parazitlere karşı olan hassasiyetlerini artırır. Beslenme ile immunite arasında doğrudan bir ilişkinin varlığı uzun süredir bilinmektedir. Hastalıklarla mücadelede, yem hammaddelerinin besin maddeleri yönünden nitelik ve nicelikleri dikkate alınmalıdır (Muğlalı ve Salman, 2012 ). Etlik piliç yetiştiriciliğinde, ekonomik ürün elde edebilmek için enerji ile diğer tüm besin maddelerinin rasyonda uygun miktar ve nitelikte bulunması başka bir deyişle yeterli ve dengeli beslenmenin uygulanması son derece önemlidir. Son yıllarda broyler yetiştiriciliğinde optimum canlı ağırlık artışı, yem tüketimi ile yemden yararlanma oranının sağlanması ile immun yanıtın gelişmesi amacı ile sentetik amino Yıl: 2012 Cilt: 10 Sayı: 4 MEKTUP ANKARA 3

6 Kanatlılarda Protein ve Amino Asitlerin İmmun Sistem Üzerine Etkisi etrafını sararak toksinleri de nötralize edebilir. Bakterilerin yıkımı için plazmadaki komplement proteinler fagositler tarafından aktive olur; bakteri bloke olur ve çeşitli patojenler antikorlar tarafından elimine edilir. Patojenler humoral bağışıklıktan kurtulduklarında, T - lenfositler ile sitokinler (interferon g (IFNg)) ve diğer sitotoksik proteinlerin üretimiyle karakterize hücresel bağışıklık tarafından hedef haline gelirler. Antikorlar hücre dışı patojenlere karşı oldukça etkilidirler. Aksine, hücre içi patojenler ile enfekte konakçı hücreler patojenlerin parçalanmasından sonra genellikle sitotoksik T - lenfositler tarafından temizlenirler ve majör doku uyuşum kompleksleri konak hücre yüzeyinde sunulur ve T - hücreleri tarafından algılanırlar (Roch, 1999; Calder, 2006; Grimble, 2006; Kim ve ark., 2007). Lenfositlerden antikor üretimi ile fagositik monosit ve makrofajların aktivasyonu sonucunda immun sistem stimüle olur. Bu hücreler aktive olduğunda sitokinler olarak bilinen kimyasal mesajcı peptitler salgılanır. Metabolik fonksiyonları değiştiren sitokinler yem tüketimini azaltarak (iştahsızlık) yetersiz beslenmeye neden olabilir. İnsülin, glukagon ve kortikosterol hormon seviyeleri enfeksiyon sırasında değişir. Bu sırada aminoasitler, büyüme yerine antikor oluşumunu desteklemek için kullanılır. Enerji, vücut ısısını yükseltmek için kullanılır, metabolik oran atarken diğer aktiviteler ve hareket azalır. Glikoz temin edebilmek için amino asitler deaminasyona uğrar. Bunun sonucunda kanda ve gaitada azot seviyesi yükselir. Serumda demir ve çinko seviyesi azalırken bakır ve yağ seviyesi yükselir. Endotoksin ve Staphylococcus aureus bakterisi enjekte edilen tavukların kaslarında metiyonin ve sistin metabolizması ölçüldüğünde immun stresörlerin uygulandığı dönemde kaslardaki metiyonin ve sistin seviyesinin daha az olması, kasların aminoasit taleplerini, antikor üretimi lehinde olacak şekilde azaldığını göstermiştir (Muğlalı ve Salman, 2012 ). vitamini, C vitamini, selenyum ve karotenoidler gibi antioksidan maddelerin ilavesi sağlıklı dokuları serbest radikallerin yıkıcı etkisinden koruyabilir (Muğlalı ve Salman, 2012 ). Kanatlılarda İmmun Sistem Gelişimi Özellikle kuluçkadan çıkış sonrası ilk dönemlerde yumurta sarı kesesi anadan gelen antikorları sağlamasına rağmen tam olarak bu mekanizmayı destekleyememektedir. Bu nedenle bu gelişimi etkileyen ve dışarıdan yemle sağlanan optimum besin maddelerinin mümkün olduğunca erken hayvana verilmesinde yarar vardır (Gökçeyrek ve Tüzün, 2012). Kanatlıların bağışıklık sisteminin bir kısmı kuluçka döneminde gelişir. Primer bağışıklık organları olan timus ve bursa fabrikus da lenfoid hücreler mevcuttur. Timus a lenfoidlerin hareketi embriyo döneminin 6. gününden başlayarak birçok şekilde oluşur. Bu hücreler timus a geçer ve periferal dokularda çoğalırlar (Dibner ve Richards, 2004.). Bursa ve timus bezinin büyümesi nispeten kanatlının vücut gelişiminden daha hızlıdır. Bu nedenle, özellikle büyüme döneminin başlangıcında gerekli protein miktarının sağlanması önemlidir. Bu safhada protein yetersizliği lenfoid organların düzensiz gelişimine neden olur (Demirel ve Pekel, 2006). Patojenlere karşı gerçekleştirilen immun yanıt sonucunda birçok zararlı ajan da sentezlenir. Peroksidazlar ve nitrik oksit gibi katalaz, lizozim ve diğer hidrolitik enzimler de konakçı tarafından bakteri, parazit ve viruslarla enfekte hücreleri yıkılmamak için görevlendirilmiştir. Bu ajanlar altta yatan sağlıklı dokuda hasara neden olur. Yem maddelerinin oksidasyonu da doğal oksidasyon işlemlerinin meydana getirdiği zarara katkıda bulunarak hastalık stresi sırasında vücudun aşırı zorlanmasına neden olur. E 4 MEKTUP ANKARA Yıl: 2012 Cilt: 10 Sayı: 4

7

8 Kanatlılarda Protein ve Amino Asitlerin İmmun Sistem Üzerine Etkisi Ticari kanatlı yetiştiriciliğinde amaç her birim yem tüketimi ile daha fazla canlı ağırlık ve maksimum yumurta üretimi sağlamaktır. Kanatlılarda bağışıklık ve performans arasında negatif bir korelasyon olduğu bildirilmiştir (Mashaly ve ark 2000). Beslenme ve İmmunite Tavukların besin maddesi ihtiyacının belirlenmesinde etkili olan faktörlerden biri de tavuğun hastalıklarla mücadele edebilmesidir. Yetersiz besin maddesi tüketimi kanatlının savunma mekanizmasını da zayıflatır (Demirel ve Pekel, 2006). Gıda yoluyla alınanlardan en kıymetli besin elementleri bağışıklık cevabının gelişiminde kullanılır, harcanır. Makro (karbonhidrat, yağ, protein) ve esansiyel mikro besinlerin (vitamin, mineral, esansiyel aminoasitler) yetersiz alımıyla bağışıklık cevabı olumsuz etkilenir (Güney, 2008). Trigliseridler çok daha yavaş metabolize olduklarından, immun yanıta ihtiyaç duyulan sürülerde yem formülasyonunda nişasta üzerinden enerjiye yönelik değişiklik yapılmalı ve yağ kullanımı sınırlandırılmalıdır. Bununla birlikte Omega 3 yağ asidi içeren balık yağları yemde yüksek seviyede (% 6-8) kullanıldığında immun fonksiyon üzerine yararlı etkileri olur. Düşük stres şartlarında besin maddeleri miktarı yeterli olabildiği halde, hastalık durumunda ihtiyaç artar. Bakteri, virüs ve parazit gibi hastalık etkenleri, toksinler ve aşılarla birlikte kanatlı sürüsünde stres oluşumunu indükler (Muğlalı ve Salman 2012). birçok aminoasit konsantrasyonunu azaltır. Son çalışmalarda elde dilen bulgular; 1. T lenfositleri, B lenfositler, doğal öldürücü hücreleri ve makrofajlar, 2. Hücresel redoks durumu, gen ekspresyonu ve lenfosit proliferasyonu, 3. Antikorlar, sitokinler ve diğer maddelerin sitotoksik üretimi gibi bağışıklık yanıtlarının düzenlenmesinde amino asitlerin önemli bir rol oynadığını göstermektedir. Kanıtlar yetersiz beslenen ve bulaşıcı hastalığı olan hayvan ve insanlara verilen belli amino asitlerin besinsel takviyesi morbidite ve mortaliteyi azaltarak bağışıklığı arttırdığını göstermektedir. Arjinin, glutamin ve sistein gibi protein öncülleri en iyi prototiplerdir (Peng ve ark, 2007). Antikor üretiminin farklı amino asit alınımına bağlı olduğu Canon tarafından 1942 yılında ileri sürülmüştür. Hayvanların hastalıklara dirençliliği üzerinde diyetteki protein oranının eksikliği veya fazlalığının etkisinin olduğuna dair sınırlı sayıda literatür vardır (Bhargava ve ark., 1970). Protein ya da aminoasit yetersizlikleri antikor dolaşımını azaltabilmektedir. Cannon deney hayvanları üzerindeki çalışmalarında; proteinden eksik diyet- Şaşırtıcı olarak 24 saat gibi kısa süreli açlığın hücresel ve humoral bağışıklığı artırdığı gösterilmiştir. Açlığın uzaması durumunda ise genellikle immun yanıtı azaltan yüksek düzeyde glukokortikoit hormonunun oluştuğu belirlenmiştir. Kronik eksiklikler immun kapasiteyi düşürmektedir. Sık rastlanmamakla birlikte immun sistem besin fazlalığına da eksikliği kadar hassas tepki vermektedir (klorit fazlalığı) (Güney, 2008). Protein ve Aminoasitlerin İmmun Sistem Üzerindeki Etkisi Besinsel protein yada amino asit eksikliğinin bağışıklık sistemi fonksiyonlarında bozulmalara ayrıca hayvanlar ve insanlarda bulaşıcı hastalıklara yakalanma sıklığının artmasına neden olduğu bilinmektedir. Ancak, son 15 yıl içinde belli başlı hücresel ve moleküler mekanizmalar ortaya çıkmaya başlamışlardır. Protein açısından kötü beslenme plazma içindeki 6 MEKTUP ANKARA Yıl: 2012 Cilt: 10 Sayı: 4

9 Kanatlılarda Protein ve Amino Asitlerin İmmun Sistem Üzerine Etkisi le beslenen hayvanlarda bakteriyel etkenlere karşı düşük antikor üretimi, baskılanmış gammaglobulin sentezi ve azaltılmış fagositozis bulgularını ortaya koymuştur (Güney, 2008). Diyetteki protein düzeyinin hastalığın şiddeti üzerine etkisi enfektif mikroorganizmanın tipine de bağlıdır. Örneğin, Escherichia coli inokulasyonuna karşı oluşan lezyon sayıları, broyler diyetlerindeki protein düzeylerinin yükselmesi ile (%18, 20.5 ve 23) azalmıştır (Rao ve ark, 1999). Çok yüksek proteinle beslenen ve Salmonella gallinarum ile enfekte tavuklarda yüksek ölüm oranı ve hastalığa duyarlılığın arttığı gösterilmiştir (Smith ve Chubb, 1957; Hill ve Garren, 1961). Aminoasit eksikliğinde, hücresel immuniteden daha çok humoral yanıt azalma eğilimindedir. Büyüme dönemindeki protein eksikliği lenfoid dokularda gelişim geriliğine neden olur. Genel olarak bağışıklık için gerekli olan aminoasit ihtiyacının büyüme için gerekli olandan daha fazla olduğuna inanılır. Esansiyel aminoasit eksiklikleri gelişim geriliği, yumurta büyüklüğü ve veriminin azalması ile sonuçlanır. Bazı aminoasit eksikliği veya dengesizliği prolapsus sonucu gagalama / kanibalismus, yağlı karaciğer sendromu gibi yönetsel sorunlarla ilgili olabilir (Muğlalı ve Salman, 2012). Squibb (1963) ciddi protein yetersizlikleri ile düşük Hemaglutinasyon İnhibisyon antikor titreleri arasında bir korelasyon olduğunu bildirmiştir. Dört haftalık yaşta İnfeksiyöz Bronşitis Virusu (IBV) ile enfekte yumurtacı dişi civcivlerde mutlak heterofil (H) sayısı, periferal kanda H / Lenfosit (L) oranı ve CD8+ hücrelerinin, yeterli ve yüksek düzeyde arjinin içeren gruplarda artış gösterdiği saptanmıştır (Lee ve ark., 2002). Rasyona yapılan arjinin katkısının IBV a karşı hayvanlarda gelişen hücresel bağışıklığı ve hedef dokularda lökosit alt populasyonunun dağılımını etkilediği bildirilmektedir (Cengiz, 2005). Valin, treonin, vitamin A, riboflavin, pantotenik asit, ridoksin ve selenyum gibi mikro besinlerin yetersiz seviyeleri bağışıklık sistemini olumsuz etkileyebilir. İmmunite için bazı besinlere (metiyonin, valin, arjinin, vitamin C ve vitamin E) büyüme ve verim için duyulandan daha fazla gereksinim duyulur (Güney, 2008). Hücreleri süperoksit, hidrojen peroksit, hidroksil radikali gibi reaktif oksijen türlerinin zararına karşı E ve C vitaminleri ile kükürtlü aminoasitlerin rasyondaki seviyelerinin yükseltilmesi gerekir. Hastalık ve nekahat dönemi sırasında rasyonda özellikle metiyonin ve lizin gibi esansiyel amino asitlerin miktarı normal seviyenin üzerine çıkarılarak artırılmalıdır. Genel olarak bağışıklık için gerekli olan aminoasit ihtiyacının büyüme için gerekli olandan daha fazla olduğuna inanılır. Bütün esansiyel aminoasit eksiklikleri gelişim geriliği veya yumurta büyüklüğü ve yumurta veriminin azalması ile sonuçlanır. Bazı aminoasit eksikliği veya dengesizliği prolapsus sonucu gagalama / kanibalismus, yağlı karaciğer sendromu gibi yönetsel sorunlarla ilgili olabilir (Muğlalı ve Salman, 2012). Broyler civciv rasyonlarında bazı esansiyel amino asit yetersizliklerinin performans ve bağışıklık parametreleri üzerine etkilerinin araştırıldığı bir çalışmada (Konashi ve ark., 2000), bir haftalık Ross etlik civcivler NRC de (1984) bildirilen gereksinim düzeyinin % 50 si oranında yetersiz esansiyel amino asit içeren rasyonlarla beslenmiştir. Çalışmada timus, dalak ve bursa fabrisius ağırlık oranları (mg/kg CA) kontrol grubunda sırası ile 254, 99, 187; arjinin ve lizin bakımından yetersiz rasyonlar ile beslenen grupta ise sırası ile 221, 145 ve 235 olarak saptanmıştır. Çalışmada esansiyel amino asit tipinin ve yetersizlik derecesinin lenfoid organ ağırlıklarını farklı düzeyde etkilediği, timus ve bursa fabrisius ağırlıklarının Yem Eğer en önemli maliyet kaynağı ise; Cobb, düşük yoğunluktaki yemlerden en iyi şekilde yararlanarak maliyetlerin aşağıya çekilmesini sağlar. Cobb, paranızın parmaklarınızın arasından akıp gitmesine engel olur. cobb-vantress.com Yıl: 2012 Cilt: 10 Sayı: 4 MEKTUP ANKARA 7

10 Kanatlılarda Protein ve Amino Asitlerin İmmun Sistem Üzerine Etkisi dalağa göre bu yetersizlikten daha fazla etkilendiği bildirilmektedir. Çalışmada arjinin + lizin yetersizliğinin; CAA nı ve yem tüketimini, izolöysin, löysin, valin yetersizliğinin; timus ve bursa Fabrisius ağırlıklarını olumsuz etkilediği bildirilmektedir. Araştırmanın sonucunda kanatlılarda esansiyel amino asit yetersizliğinin hücresel immun yanıtlar üzerinde, lenfoid organ gelişimi ve antikor üretimine göre daha etkili olduğu belirtilmektedir (Cengiz, 2005). Sistein amino asidinin hücresel ve humoral bağışıklık üzerine, metiyonin % ü oranında etkili olduğu bildirilmiştir (Tsiagbe ve ark., 1987a, b). Bazı amino asitlerin immun yanıttaki rolleri Çizelge 1 de verilmiştir. Metiyonince yetersiz beslenen civcivler immunolojik stres süresince optimum düzeyin altında interlökin (IL)-1 üretimine sahip olmuşlardır (Klasing ve Barnes, 1988). Broyler civcivlerin ihtiyaç duyduğu metiyonin seviyesinin büyümeyi iyileştirmek için duyulan ihtiyaçtan daha yüksek olduğu belirlenmiştir (Swain ve Johri, 2000). Bhargava ve ark. (1970) tarafından yapılan bir araştırmada, L- Metiyonin ile beslenen civcivlerde, newcastle B-1 suşu ile deneysel enfeksiyon oluştulmasından sonra antikor oluşumunun D- Metiyoninden çok daha fazla olduğu (P < 0,05) ve iyi sonuçlar alındığı vurgulanmıştır (Bhargava ve ark., 1970). Arjinin tümör oluşumunu yavaşlatıcı etkisini immun işlevleri arttırarak göstermektedir. Timus bezi, kansere yanıt olarak gelişen immun yanıtta önemli bir role sahiptir. Diyete serbest formda arjinin katkısı, büyüme hormonunun öncü maddesi olarak etki ederek, timus bezinin büyüklük ve normal etkinlikleri üzerine olumlu etkiler göstermektedir. Timus bezinden salgılanan enzimler ve timosinin artışına bağlı olarak; dalak ve lenf nodüllerinden T lenfositleri üretimi artışı ile immun yanıt daha güçlü hale gelmektedir. T hücrelerinin yalnızca sayısında değil aynı zamanda etkinliklerinde de artış gözlenmektedir. Kanser sağaltımında kullanılan L - arjinin başlıca; tümör hücrelerinin çoğalmasını baskılayıcı, büyüme hormonu salınımına yardımcı, immun yanıtı ve özellikle operatif girişimler sonrası yara iyileşmesini geliştirici etkileri için kullanılmaktadır (Bulgrin ve ark., 1993; Evoy ve ark., 1998). Rasyonda valin oranının artırılması sonucunda, ortalama ağırlık, besin etkisi ve antikor oluşumunda bir artmanın olduğu gösterilmiştir. Diyetteki valin oranı düşük olduğunda (% 0,5 0,7) antikor titresi düşük olurken; yüksek oranlarda (% 0,9 1,5) ise titrenin arttığı gösterilmiştir. Maksimum gelişme için valin gereksinimi % 0,9 iken, antikor oluşumu için bu oran bir miktar daha fazladır (Bhargava ve ark., 1970). Newcastle virüsü ile enfekte kanatlılarda yapılan bir araştırmada rasyonu lizin ile dengelenmiş olanların dengelenmemiş olanlara göre hastalığı baskı altına almada daha iyi olduklarını gözlemlemiştir. Broyler civcivlerin lizin ihtiyacının immunolojik strese maruz kalan hayvanlarda normalden daha düşük olduğu görülmüştür. Ancak lizin yetersizliği immunolojik stres esnasında civcivin IL-1 sirkulasyonu oluşturma yeteneğini olumsuz yönde etkilememiştir (Klasing ve Barnes, 1988). Arjinin sitotoksik bir ürün olan nitrik oksitin sentezlenmesinde bir substrattır ve bu bileşik yangının erken döneminde makrofajlardan ve diğer fagositik hücrelerden sitotoksik, sitostatik ajanların salınımı, granülasyon dokusunun oluşumu ve revaskülarizasyon işlemleri için son derece önemli role sahip olduğu bildirilmektedir (Bulgrin ve ark., 1993). Arjinin in tavuk yemlerine kısa süreli (4 haftaya kadar) katılmasının immunite üzerine az etkili olduğu fakat daha uzun süre kullanımının (8 haftaya kadar) SRBC antikor yanıtını artırdığı gözlenmiştir (Deng ve ark, 2005). 8 MEKTUP ANKARA Yıl: 2012 Cilt: 10 Sayı: 4

11 Protexin ile Daha Yüksek Broyler Performansı Daha iyi FCR 1 Daha az ölüm oranı 2 Daha güçlü kemik yapısı 3 Isı stresinin etkilerinde azalma 4 Protexin, yüksek miktarda ve çok suşlu probiyotik bakteri içeren bir yem katkısı olup 90 C de 3 dakikaya kadar peletleme ısısı ve düşük asitlik derecelerine dayanıklılık gösterir. Protexin ile hayvanlarınızın doğal savunma mekanizmalarını güçlendirirken verimlerini artırın. 1. Zakeri, A. ve Kashefi, P Ticari saha çalışma sonuçları, Ziaie, H. et al Sohail, M. U. et al

12 Kanatlılarda Protein ve Amino Asitlerin İmmun Sistem Üzerine Etkisi Aminoasit Ürünler Major Fonksiyonlar Amino asitler Proteinler Humoral ve Hücresel İmmun Faktörler ve Enzimler Alanin Arjinin Dallanmış Zincirli Aminoasitler (İsolöysin, löysin ve valin) Glisin Doğrudan Nitrik Oksit (NO) Direkt Glutamin Direkt Serin Haem Apoptosizin inhibisyonu; lenfosit proliferasyonunun stimulasyonu; ve muhtemelen hücresel iletişim mekanizması aracılığıyla antikor üretiminin artırılması Molekül uyarımı; patojenlerin öldürülmesi; sitokin üretiminin regülasyonu; ve otoimmun hastalıkların aracısı Protein sentezinin regülasyonu ve sitokinlerin aktivasyonu ve hücresel mtor iletimi aracılığıyla antikor üretimi İmmun sistem hücreleri için büyük bir yakıt; T-lenfosit proliferasyonunun regülasyonu, protein sentezinin yanında sitokin ve antikor üretimi; makrofaj fonksiyonunun aktivasyonu; apoptozisin inhibisyonu Hücre membranlarındaki glisin kapaklı kanal aracılığıyla kalsiyum girişi Tek-karbon ünitesi metabolizması; seramid ve fosfatidlserin formasyonu Kan Proteinleri (hemoglobin, miyoglobin, katalaz ve sitokrom); karbonmonoksit üretimi (CO, iletici molekül) Lizin Direkt NO sentezinin regülasyonu; antiviral aktivite Metiyonin Fenilalanin Pirolin Treonin Triptofan Homosistein Betain Kolin Sistein DCSAM Direkt Tirozin H2O2 P5C Direkt Serotonin NAS Melatonin ANS Oksidan; NO sentezinin yavaşlaması Homosisteinin metiyonine metilasyonu; Tek-karbon ünitesi metabolizması Betain, asetilkolin ve fosfatidilkolin sentezi; Glutation sentezi ve H2S üretimi (molekül iletimi) Proteinler ve DNA nın metilasyonu; poliamin sentezi; gen ekspresyonu Tetrahidrobiopterin in düzenlenmesi (NO sentezi için bir kofaktör) Nöronal fonksiyonları düzenleyen nörotransmitterlerin sentezi ve hücre metabolizması Patojenlerin öldürülmesi; bağırsak bütünlüğü; molekül sinyalizasyonu; immunite Hücresel redoks safhaları; DNA sentezi; lenfosit proliferasyonu; ornitin ve poliamin formasyonu; gen ekspresyonu İntestinal immun fonksiyonların devamı için müsin proteinin sentezi; apoptozisin inhibisyonu; lenfosit proliferasyonunun stimulasyonu; antikor üretiminin artırılması Nörotransmitter; yangısal sitokinler ve süperoksitlerin üretiminin inhibisyonu Tetrahidrobiopterin sentezinin inhibitörü; antioksidan; yangısal sitokinler ve süperoksitlerin üretiminin inhibisyonu Antioksidan; yangısal sitokinler ve süperoksitlerin üretiminin inhibisyonu Ön yangısal T helper 1 sitokinlerin üretiminin inhibisyonu; otoimmun sinirsel yangıların önlenmesi; bağışıklığın artırılması 10 MEKTUP ANKARA Yıl: 2012 Cilt: 10 Sayı: 4

13 Kanatlılarda Protein ve Amino Asitlerin İmmun Sistem Üzerine Etkisi Tirozin Dopamin Nörotransmitter; immun yanıtların düzenlenmesi EPN ve NEPN Nörotransmitter; hücre metabolizması Melanin Antioksidan; yangısal sitokinler ve süperoksitlerin üretiminin inhibisyonu Arg ve Met Poliaminler Gen ekspresyonu; DNA ve protein sentezi; iyon kanallarının fonksiyonları; apoptozis; transdüksiyon (gen aktarımı) un sinyalizasyonu; antioksidan; hücre fonksiyonu; lenfosit proliferasyonu ve diferensiyasyonu Sis, Glu ve Gli Glutation Serbest radikal tutucu; antioksidan; hücre metabolizması (Ör: lökotrienlerin formasyonu, merkapturat, glutationilspermidin, glutation NO eklentili, glutationilproteinler); transdüksiyon (gen aktarımı) un; gen ekspresyonu; apoptozis; hücresel redoks safhaları; immun yanıtlar Gln, Asp ve Gli Nükleik asitler Ürik asit Genetik bilginin kodlanması; gen ekspresyonu; hücre döngüsü ve fonksiyonu; protein ve ürik asit sentezi; lenfosit proliferasyonu Antioksidan Gln ve Trp NAD(P) Oksidoredüktazlar için koenzim; polimeraz substratı (ADP - riboz) Liz, Met ve Ser Karnitin Oksidasyon için uzun zincirli yağ asitlerinin mitokondrilere taşınması; asetilkarnitin olarak enerjinin depolanması ANS, antranilik asit; EPN, epinefrin; mtor, the mammalian target of rapamycin; NAS, N-acetylserotonin; NEPN, norepinefrin; P5C, pirrolin-5-karboksilat Treonin broylerler için sınırlayıcı amino asittir ve eksikliğinde gelişme performansını düşüreceğinden dolayı, rasyonda yeterli olmalıdır. Treonin üzerine yapılan bilimsel çalışmalarda, treoninin rasyona farklı oranlarda katılmasıyla elde edilen sonuçlar karşılaştırıldığında; ana yargı yetersiz kullanımında gelişim geriliği genel olarak görülmekte; ancak humoral ve hücresel immunitede dikkate değer bir değişiklik olmadığı yönündedir (Gökçeyrek ve Tüzün, 2012). Immunglobulinler, yüksek konsantrasyonda valin ve treoninin içerirler. Bu aminoasitlerin yetersizliği tavuklarda immun yanıtı zayıflatır (Demirel ve Pekel, 2006). Sonuç Son yıllarda alternatif bağışıklık artırıcı besin maddesi araştırmaları önemli hale gelmiştir. Kanatlı beslenmesinde amino asit fıçısı olarak tabir edilen yapının sağlanabilmesi ve protein sentezinin eksiksiz yapılabilmesi için vazgeçilmez olan esansiyel amino asitler dengeli beslenme sağlarken, bazıları da enfeksiyonlara karşı bağışıklığı artırmada daha aktif rol oynamaktadır. Bağışıklık elemanlarının yapısında yer alan proteinlerin sentezi için de amino asitlere ihtiyaç duyulmaktadır. Hastalıklara direncin artırılması ve aşılama sonrası gerekli immunitenin sağlanması ile kanatlı yetiştirme ekonomisine önemli katkılar sağlanacaktır. Yıl: 2012 Cilt: 10 Sayı: 4 MEKTUP ANKARA 11

14 Kanatlılarda Protein ve Amino Asitlerin İmmun Sistem Üzerine Etkisi Kaynaklar 1. Bhargava KK, Hanson RP, Sunde ML, Effects of Methionine and Valine on Antibody Production in Chicks Infected with Newcastle Disease Virus, The Journal of Nutrition,300: Bulgrin JP, Shabani M, Smith JD, Arginine-free diet suppresses nitric oxide production in wounds. J. Nutr. Biochem. 4: Calder PC, Branched-chain amino acid and immunity. J Nutr, 136: Cengiz Ö, Broyler Rasyonlarına İlave Edilen Değişik Düzeylerdeki Arjininin Performans, İmmun Sistem Ve Bazı Kan Parametreleri Üzerine Etkileri, Doktora Tezi, Ankara, 5. Demirel G, Pekel A, Tavuklarda Bağışıklığın Artırılmasında Besin Maddelerinin Rolü, İstanbul Üni. Vet. Fak. Der. 32 (2): Deng K, Wong CW, Nolan JV, Long-term effects of early life L-arginine supplementation on growth performance, lymphoid organs and immune responses in Leghorn-type chickens. Br. Poult. Sci., 2005; 46: Dibner JJ, Richards JD, The digestive system: challenges and opportunies. J. Appl. Poult. Res. 13: Evoy D, Lıeberman MD, Fahey TJ, Daly JM, Immunonutrition: The role of arginine. Nutrition. 14: Güney G, İnfovet Dergisi Eki, Kanatlılarda Beslenme ve Solunum Yolu Hastalıkları. 10. Grimble RF, The effects of sulfur amino acid intake on immune function in humans. J Nutr, 136: Gökçeyrek D, Tüzün CG, Kanatlılarda Bağışıklık sisteminin Gelişiminde Erken Beslemenin Önemi. Erişim: www. kanatlıbilgi.com. Erişim tarihi: : Hill CH, Garren HW, Protein levels and survival time of chicks infected with Salmonella gallinarum. J. Nutr.73: Mashaly MM, Heetkamp MJ, Parmentier HK, Schrama JW, Influence of genetic selection for antibody production against sheep blood cells on energy metabolism in laying hens. Poultry Sci. 79: Muğlalı H, Salman M, Kanatlılarda Beslenme Sağlık İlişkisi.Hayvan Beslemede Güncel Yaklaşımlar. İnfovet Dergisi Eki. Nisan, National Research Council, Nutrient requirements of poultry. 8th rev. ed. National Academy Press, Washington, DC. 20. Peng Li, Yu-Long Yin, Defa Li, Sung Woo Kim and Guoyao Wu, Amino acids and immune function, Review Article, British Journal of Nutrition, Roch P, Defense mechanisms and disease prevention in farmedmarine invertebrates. Aquaculture, 172: Rao SV, Praharaj NK, Reddy MR, Sridevi B, Immune competence, resistance to Escherichia coli and growth in male broiler parent chicks fed different levels of crude protein. Vet. Res. Commun. 23: Smith HW, Chubb LG, Effect of feeding different levels of protein concentrates on the susceptibility of chickens to Salmonella gallinarum infection. J. Comp. Pathol. 67: Squibb RL, Nutrition and biochemistry of survival during Newcastle disease virus infection. I. Liver nucleic acid, protein, and lipid patterns in chicks. J. Nutr. 81: Swain BK, Johri TS., Effect of supplemental methionin, choline, and their combinations on the performance and immune response of broilers. Br. Poult. Sci. 41: Tsiagbe VK, Cook ME, Harper AE, Sunde ML, 1987a. Efficacy of cystein in replacing methionin in the immune responses of broiler chicks. Poult. Sci. 66: Tsiagbe VK, Cook ME, Harper AE, Sunde ML, 1987b. Enhanced immune response in broiler chicks fed methionin-supplemented diets. Poult. Sci. 66: Kim SW, Mateo RD, Yin YL, Wu G, Functional amino acids and fatty acids for enhancing production performance of sows and piglets. Asian-Aust J Anim Sci, 20: Klasing KC, Barnes DM, Decreasing amino asid requirements of growing chicks due to immunologic stress. J. Nutr. 118: Konashi S, Takahashi K, Akiba Y, Effects of dietary essential amino acid deficiencies on immunological variables in broiler chickens. Brit. J. Nutr. 83: Lee JE, Austic RE, Naqi SA, Golemboski KA, Dietert RR, Dietary arginine intake alters avian leucocyte population distribution during infectious bronchitis challange. Poultry Sci. 81: MEKTUP ANKARA Yıl: 2012 Cilt: 10 Sayı: 4

15

16 Tavuk Aşıları ve Aşı Programları Derleme TAVUK AŞILARI VE AŞI PROGRAMLARI Türkan TÜZEL Yakındoğu Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Lefkoşa, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti E- posta: Özet: Tavukçuluk sektöründe tavuk aşıları hastalıkların kontrolü ve sağlık programlarının oluşturulması aşamasında önemli bir yere sahiptir. Tavuk etine olan talebin günden güne artması ve sektörde gelişmeler aşıların uygulanması ve teknolojilerinin gelişmesine bununla birlikte kontrol programlarının oluşturulup takip edilmesinin önemini arttırmıştır. Bu çalışmada aşılamada doğrudan ilişkili olan tavuk bağışıklık sistemi ve organlarından kısaca bahsedip, tavuk aşılarının ayrımını yaparak, uygulama yolları hakkında bilgi verildikten sonra aşı programının oluşturulma esasları ve kontrolü konularından bahsedilecektir. Anahtar sözcükler: tavuk aşıları, bağışıklık sistemi. Giriş Modern tavukçulukta aşılar önemli bir yere sahiptir. Son yıllarda tavukçuluk sektöründe görülen gelişmeler aşılama stratejilerinin doğru uygulanması ile mümkün olmuştur. Kanatlıları aşılamanın birinci nedeni hastalıklara bağlı gelişen morbidite ve mortalite nedenli kayıpların önüne geçilmesidir. Yumurtacı ve damızlıkların aşılanması ise yumurta verimi ve yumurta kalitesinin enfeksiyonlara bağlı bozulmasını engellemek açısından önemlidir. Ayrıca damızlıkların aşılanması vertikal bulaşma ile enfeksiyonların diğer nesillere aktarılmasının önüne geçmesi açısından da önemlidir. Özellikle civcivlerin ilk hafta maternal antikorlar ile korunarak ilk hafta ölümlerinin önüne geçilmesinde önemli görevleri vardır. Bağışıklık Bağışıklık doğal bağışıklık ve kazanılmış bağışıklık olarak ikiye ayırmak mümkündür. Doğal bağışıklık genetik, fizyolojik ve spesifik olmayan mekanizmalarla gelişen bağışıklıktır. Kazanılmış bağışıklık ise aktif ve pasif (maternal bağışıklık) bağışıklık olarak ikiye ayrılır. Aktif bağışıklık dört aşamadan oluşur, bunlar tanıma, aktivasyon, eliminasyon ya da antikor oluşumu ve hatırlamadır. Aşılamada ise maternal bağışıklığı güçlendirme daha önemlidir. Kanatlılarda aşılama ve serolojik kontrollerin uygulanabilmesi için immun sistemin çok iyi anlaşılması gerekmektedir. Kanatlı immun sistemi karmaşıktır ve birçok hücre tipi ve kimyasal ajan içermektedir. İmmun sistemin bütünlüğü, genetik, beslenme ve profilaktik yaklaşımların da geliştirilmesi ile kanatlı sektöründe araştırmalarda ve üretim performansında önemli yer tutmaktadır. İmmun sistemin birinci fonksiyonu enfeksiyona yol açan virüs, bakteri, mantar ve parazit gibi mikroorganizmaların vücuda girmelerinin engellenmek veya girmiş ise girdikleri yerde yutulmalarını sağlamak, yayılmalarının engellenmek veya geciktirmektir. Diğer önemli bir özelliği immun sistem bir hafızaya sahiptir. Bu da aynı etkenle tekrar karşılaştığında daha güçlü ve etkili yanıt oluşturabilmesi demektir. İmmun sistem enfeksiyöz ajanlara karşı hem humoral hem de hücresel bağışıklık ile cevap vermektedir. Humoral bağışıklıkta antikorlar yani B. fabriciustan köken alan B hücreleri ve sitokinler görev alır. Hücresel Bağışıklık ise makrofajlar fagositozu uyararak, sitotoksik T hücreleri virüs ile enfekte hücrelere etkiyerek ve NK (Natural Kiler) hücreleri tümoral oluşumlara etkiyerek ortaya çıkar. Etkili bir aşılama hem humoral hem hücresel bağışıklığı uyarmalıdır. Bağışıklı Sistemi Organları Primer ve sekonder lenfoid organlar olarak iki şekilde sınıflandırılmaktadır. Primer veya merkezi lenfoid organları Bursa fabricius Timus Sekonder lenfoid organlar Dalak, Kemik İliği, Harderian bezi (Göz Çukurunda), Pineal bezi (Beyinde), Mukozal yüzeyle ilgili lenfoid dokuları (MALT), Bronşlarla ilgili lenfoid dokuları (BALT), Bağırsaklarla ilgili lenfoid dokuları (GALT), Bağlayıcı özellikteki lenfoid dokuları (CALT) dır. 14 MEKTUP ANKARA Yıl: 2012 Cilt: 10 Sayı: 4

17 Neden Pulmotil AC, Mikoplazma1 ile mücadelede 1 numaralı ürün. Beşeri üretim standartları garantisinde kalite, güvenilirlik ve sağaltıcı etki Ekonomik kayıpları durduran hızlı ve uzun klinik etkinlik 2,3 Yüksek ürün safiyeti, potensi ve stabilitesi sağlayan tek süreçli sıvı formülasyon üretimi Enfeksiyonla mücadele eden makrofaj ve heterofiller içinde yüksek konsantrasyon 4 Ürünü 3 yıla kadar UV ışını, oksidasyon ve neme bağlı degradasyondan koruyan orijinal ambalaj* Solunum yolu enfeksiyonlarındaki gücü ile klinik etkinlik ve performans arasında denge sağlar 5 Pulmotil AC hakkında daha fazla bilgi için lütfen bizi arayın. Elanco Hayvan Sağlığı Lilly İlaç Tic. Ltd. Şti *Kullanmadan önce lütfen prospektüsü okuyunuz. 1 Elanco tarafından yürütülen pazar araştırması sonuçları; Şubat Abd El-Aziz, et.al, Tavuklarda enrofloxacin in farmakokinetik değerlendirmesi. British Poultry Science, 38: , Warren et.al, Tavuklarda tilmikosinin oral yolla uygulanmasını takiben akciğer ve hava kesesi konsantrasyonları. Journ. Vet. Pharm. and Ther., 20(supl.1): , Scorneaux, B. and Shryock, T. Tavuk fagositlerinde tilmikosinin hücre içi birikimi, dağılımı ve efluksu. Poultry Science, 77(10): , Elanco denemeleri, T5DTL9901 & T5DJD9901. Data mevcuttur. Pulmotil is a trademark for Elanco s brand of tilmicosin. Elanco, Pulmotil and the diagonal color bar are trademarks of Eli Lilly and Company Elanco Animal Health. All rights reserved. (PO0626) BİLEŞİMİ: Pulmotil AC Oral Çözelti; bal renkli bir çözelti olup, her ml sinde 250 mg tilmikosin aktivitesine eşit tilmikosin fosfat içerir. FARMAKOLOJİK ÖZELLİKLER: Tilmikosin, makrolit grubundan semisentetik bir antibiyotiktir. Bakteri hücresinde protein sentezini inhibe ederek etki gösterir. Antibakteriyel spektrumunda; mikoplazma türleri, Gram-pozitif ve bazı Gram-negatif mikroorganizmalar bulunur. Anılan mikroorganizmalar için tilmikosinin MIC değerleri şu şekildedir: Mikroorganizma MIC (mg/ml) Mycoplasma gallisepticum Clostridium perfringens 3.12 Mycoplasma synoviae Staphylococcus aureus 0.78 Chlamydia psittaci 0.1 Actinomyces pyogenes Ornithobacterium rhinotracheale 0.03 Salmonella typhimurium > 50 Pasteurella multocida 6.25 Escherichia coli 50 Kanatlılara oral yolla uygulandığında tilmikosin hızla emilerek kana karışır. Yine hızlı bir şekilde serumu terkederek düşük yoğunlukta ph a sahip enfeksiyon bölgelerine göç eder. Uygulamadan 6 saat sonra akciğerler ve hava keselerinde tilmikosine rastlamak mümkündür. Tilmikosin, safra ve idrar yoluyla atıldığından, karaciğer ve böbreklerde de oldukça yüksek konsantrasyonda bulunur. KULLANIM YERİ / ENDİKASYONLARI: Pulmotil AC Oral Çözelti, etçi tavuk ve hindilerde Mycoplasma gallisepticum, M. synoviae, Ornithobacterium rhinotracheale, Pasteurella multocida ve tilmikosine duyarlı diğer mikroorganizmaların yol açtığı solunum yolu enfeksiyonlarının tedavisinde kullanılır. UYGULAMA ŞEKLİ VE DOZU: Veteriner hekim tarafından başka şekilde tavsiye edilmediği takdirde; Her litre suya 75 mg tilmikosin (60 ml Pulmotil AC Oral Çözelti / 200 litre) katılır. Bu, günlük mg/kg canlı ağırlık dozuna karşılık gelmektedir. Uygulamaya 3 gün devam edilmelidir. Hastalık sonrasında tedaviye 1-2 gün devam edilmelidir. İlaçlı su her gün taze olarak hazırlanmalıdır. İSTENMEYEN ETKİLER: Tilmikosin, güvenli bir madde olup, belirtilen dozlarda ve hayvan türlerinde kullanılması durumunda herhangi bir yan etki görülmez. İLAÇ ETKİLEŞİMLERİ: Fenikoller, linkozamidler ve diğer makrolid antibakteriyeller ile antagonizma nedeniyle birlikte uygulanmamalıdır. GIDALARDA İLAÇ KALINTI UYARILARI: İlaç Kalıntı Arınma Süresi (i.k.a.s.): Tedavi süresince ve son ilaç uygulamasından sonra etçi tavuklar 14, hindiler 10 gün geçmeden kesime gönderilmemelidir. Yumurtası insan gıdası olarak tüketilen hindi ve tavuklarda kullanılmamalıdır. KONTRENDİKASYONLARI: Belirtilen dozlarda hedef türler için kontrendikasyonu yoktur. Diğer hayvan türlerinde kullanılmamalıdır. GENEL UYARILAR: Kullanmadan önce ve beklenmeyen bir etki görüldüğünde veteriner hekime danışınız. Çocukların ulaşamayacağı yerde bulundurunuz. DOZ AŞIMI VE ALINACAK ÖNLEMLER: Tilmikosin, kanatlı hayvanlar için oldukça güvenli olup; 5 gün süreyle 375 mg/kg dozda uygulandığında herhangi bir yan etki görülmemiştir. UYGULAYICININ ALMASI GEREKEN ÖNLEMLER: Pulmotil AC Oral Çözelti nin deri ile teması iritasyona yol açabilir. Ürünün kullanımı sırasında koruyucu eldiven ve elbise giyilmelidir. Uygulama sonrasında eller yıkanmalıdır. Deri ile temas durumunda, ilgili yerler yıkanmalıdır. Gözle temas ettirilmemelidir. Göz ile temas durumunda gözler iyice yıkanmalıdır. MUHAFAZA ŞARTLARI VE RAF ÖMRÜ: Direkt güneş ışığı almayan yerlerde ve 30 C nin altında, dondurulmadan saklayınız. Raf ömrü imal tarihinden itibaren 3 (üç) yıldır. Şişenin kapağı açıldıktan sonra ürün 3 ay süre içerisinde tekrar kullanılabilir. TİCARİ TAKDİM ŞEKLİ: Karton kutu içinde, 60 ml, 240 ml ve 960 ml lik bal renkli PEN şişelerde sunulmaktadır.satiş YERİ VE ŞARTLARI: Veteriner hekim reçetesiyle veteriner muayenehanelerinde ve eczanelerde satılır (VHR). PROSPEKTÜS ONAY TARİHİ: TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI RUHSAT TARİH VE NO.SU: /681 RUHSAT SAHİBİ VE ADRESİ: Lilly İlaç Ticaret Ltd. Şti. Kısıklı Caddesi Kuşbakışı Sokak No:6/3 Altunizade / İstanbul ÜRETİM YERİ: COC Farmaceutici S.r.l., via Modena 15, S. Agata Bolognese(BO), İtalya - Elanco International (a division of Eli Lilly S.A., Cenevre, İsviçre) lisansıyla üretilmiştir. ElancoTM, Pulmotil ve çapraz logo Eli Lilly and Company nin tescilli ticari markalarıdır.

18 Tavuk Aşıları ve Aşı Programları Diğer Bağışıklık Elemanları Hücresel bağışıklık sistemi Lenfositler, T ve B hücreleri, Makrofajlar, NK hücreleri Sıvısal (Humoral) Bağışıklık Sistemi Immunglobulinler Sitokinler Kanatlılarda Bağışıklık Sisteminin Mekanizması Gelişmekte olan civciv embriyosuna ait ilk hücresel yapı; özel olmayan bağışıklık sistemine aittir ve fagositik hücreler tarafından temsil edilmektedir. Bunlar kuluçkanın ilk günlerinde ortaya çıkar ve hemen çoğalırlar. T ve B lenfositleri ise; özel bağışıklık sisteminin üyeleri olarak 10. günden hemen sonra ortaya çıkar ve çoğalırlar. Embriyonal gelişmenin son aşamasında T ve B lenfositleri; dalak, sekal tonsiller, bezli mide ve bronşlarla ilgili lenfoid dokular ve Harderian bezleri gibi periferal organlara göç etmektedir. Lenfositler, perifer sisteme ulaştıklarında, fagositik hücrelerin de yardımı ile vücuda giren antijene karşı reaksiyonun oluşmasına yardımcı olmaktadırlar. T ve B lenfositlerinin perifer organlara ulaşmasından sonra ve buna bağlı olarak bağımsız perifer bağışıklık merkezlerinin oluşmasından sonra timus ve Bursa fabriciusun merkezi görevleri azalmaktadır. Sonuçta; hem timus hem de B. fabricius giderek küçülmekte ve ergin tavukta tamamen kaybolmakta ve yukarıda bahsedilen periferal lenfoid organlar aktif duruma gelmektedir. Ayrıca başlangıçta tam anlamıyla bağışıklık sistemine dahil olmayan gonadlar, böbrekler, tiroid bezi, karaciğer, hipofiz bezi ve karaciğer gibi organlarda bağışıklık olayına karışmaktadır. Aşı ve Aşılama Aşılar; Modifiye ya da attenüe (canlı) aşı İnaktif (canlı olmayan, ölü) aşı Rekombinant aşı olarak sınıflandırmak mümkündür. Canlı (aktif) Aşılar Bu tür aşılar vücuda verildiklerinde üreyerek lenfoid sistemi uyarırlar. Canlı aşılar, ya doğal olarak zayıf (virulensi yani etkisi düşük) suşlardan veya attenuasyonla (çeşitli yöntemlerle virulensi yani etkisi azaltılan) zayıflatılmış suşlardan hazırlanırlar. Canlı aşıların üretimi daha kolay ve ucuzdur. Ancak virusun yani hastalık etkeninin yayılma riski ile birlikte aşılama sonrası reaksiyonlar görülebilmektedir. Canlı aşılar lokal ve genel bağışıklığı sağlamak için ölü aşılardan önce kullanılmaktadır. İnaktif (ölü) Aşılar Bu tür aşılar bağışıklık yeteneği yüksek olan suşlardan hazırlanır. Vücutta ürememesi nedeniyle ölü aşılar hastalık oluşturmaz ve dışarı saçılmazlar. İyi bir uyarım için genellikle adjuvantlarla birlikte hazırlanır. Ölü aşılar pahalıdır, hayvanlara tek tek uygulanmaktadır. Ancak birkaç aşının aynı anda kombine edilerek birlikte kullanılması mümkündür. Aşıların Depolanması ve Kullanılması İyi izole edilen bir ambalaj içerisinde soğuk zincir kırılmadan taşınmalıdırlar. Depolama sıcaklığı 2-8 C olmalıdır. Fazla sıcaktan, dondurmadan veya direkt gün ışığından kaçınılmalıdır. Canlı aşılar kullanmadan hemen önce diluent ile sulandırılmalıdır. İnaktif aşılar oda sıcaklığını gelebilmesi için 24 saat önceden serin bir ortamda bekletilmeli veya 5 saati geçmemek koşulu ile 100 F tı geçmeyen su banyosunda bekletilmelidir. Çiftliğe aşılar ulaştırılırken direkt gün ışından kaçınılmalıdır. Kullanmadan önce şişeler nazikçe çalkalanmalıdır. Tablo 1.Canlı ve inaktif aşıların karşılaştırılması(*bazı aşılar (Marek, Tavuk çiçeği) hariç Özellik Canlı Aşı İnaktif Aşı Maliyet Düşük Pahalı Sürü Uygulaması Evet* Bireysel İmmunitenin devamlılığı Kısa Süreli Daha Uzun Diğer aşılarla kombinasyon Evet Evet (Çoklu) Maternal antikor oluşunu Evet Evet Güvenirlilik Evet/Hayır Evet 16 MEKTUP ANKARA Yıl: 2012 Cilt: 10 Sayı: 4

19 Tavuk Aşıları ve Aşı Programları Kanatlı Sektöründe Aşısı Bulunan Bazı Hastalıklar Newcastle (ND), Enfeksiyöz Laryngotrakeitis (ILT), Kanatlı Çiçeği (FP), Avian Ensefalomiyelit (AE), Marek (MD), Egg Drop Sendrom (EDS76), Viral Artrit ((REO Virus), Hindi Kanatlı Rinotrakeit (TRT/SHS), İnfeksiyöz Bronşitis (IB), İnfeksiy öz Bursal Hastalık (IBD),Chicken Enfeksiyöz Anemi (CIA), İnfeksiyöz Koriza (Heamohilus Paragallinarum),Kanatlı Kolerası (Pasteurella Multocida), Mikoplazmozis (Mycoplazma Gallisepticum Ve Mycoplazma Synoviae), Erysipelas ( Erysipelothrix İnsidiosa), Salmonellozis (Salmonella Enteritidis, Salmonella Tyhimurium ve Salmonella Gallinarum), İçme suyu yöntemi-nd, IB, IBD, ILT, AE aşılamaları gibi Folliküler yöntem-tavuk çiçeği, ILT aşılamaları gibi Kanat zarına batırma yöntemi-tavuk çiçeği, ND, ILT aşılamaları gibi Kloakal yöntem-ilt aşılamaları Sprey aşılama Solunum yolu için uygulanan canlı aşılarda sıkça kullanılan yöntemlerden biridir. Uygulama yapılacak hayvanın yaşına göre spray partikül büyüklüğü ayarlanır mikron civcivler için, mikron diğer piliçler için olacak şekilde ayarlanır. Aşılar, aşılamadan hemen önce kümeste hazırlanmalıdır. Aşılama zamanı bölge özellikleri ve mevsim sıcaklıkları göz önünde bulundurularak sıcak havalarda sabah erken veya akşam serin saatlerde olacak şekilde planlanmalıdır. Uygulama başlamadan önce havalandırma kapatılmalı/azaltılmalıdır. Kümes içerisinde yavaş yürüyerek, hayvanların başlarının üzerinden yaklaşık 1m yukarıdan uygulama yapılır. İçme Suyu İle Aşılama Aşı uygulanmadan 48 saat öncesinde tüm dezenfektan, klor ve ilaç uygulamaları durdurulmalıdır. Aşılama süresi sıcak iklimlerde dk, soğuk iklimlerde dk içerisinde tüketilecek şekilde hesaplanmalıdır. Aşı sabah/akşam saatlerinde uygulanmalıdır. Kanat Zarına Aşılama Bu aşılama tavuk çiçeği, avian ensefalomiyelit, chicken anemie ve canlı tavuk kolera hastalıklarının aşılamalarında kullanılmaktadır. Aşılama Yöntemleri En çok kullanılan yöntemler sprey ve içme suyu ile olmasına karşın diğer yöntemlerde aşısı yapılacak hastalığa göre seçilerek uygulanmaktadır. Örneğin; Burun-Göz damla yöntemi. ND,IB, ILT, vb. Gaga daldırma yöntemi- ND, IB, vb. Enjeksiyon yöntemi- Marek, ND,Viral artritis,tifo, Kolera ve bütün inaktif aşılar. Spray yöntemi-nd, IB, IBD Aşı uygulanırken iğne kanat zarının ortasına, tüyler kenara çekilerek damar ve kemiğe dikkat ederek yapılmalıdır. İğne her 500 hayvanda bir değiştirilmelidir. Eğer aşılama sırasında kanat veni zarar görür ve kanama şekillenirse iğne hemen değiştirilmeli ve aşı tekrarlanmalıdır. Enjeksiyon ile Aşılama Her hayvana tek tek uygulanır. Kas içi ve derialtı olmak üzere iki şekilde yapılır. Uygulama hataları olmadığında iyi sonuçlar elde edilir. Enjeksiyon bölgesi seçilirken uygulama kolaylığı, insan güvenliği ve aşı reaksiyonları dikkate alınarak seçilmelidir. Enjeksiyon sonrası en iyi sonucun nereden alınacağı göz önüne alınarak karar verilmelidir

20 Tavuk Aşıları ve Aşı Programları Aşı programlarının oluşturulması Hem immunolojik hem de ticari faktörler aşılama programlarının oluşturulmasında birlikte değerlendirilmelidir. Program Oluşturma Aşamaları Genel bilgilerin sağlanması Aşı seçimi Aşılama zamanlarının belirlenmesi Aşılama Aşılama sonrası yapılacak işlemler Programın değerlendirilmesi Aşılamalarda maternal antikor varlığı mutlaka dikkate alınmalıdır. Maternal antikorlar aşılama programlarını oluşturmada oldukça önemli bir etkiye sahiptir. IBD de yüksek maternal antikor düzeyinde aşılamada olumsuz bir etkisi vardır. TRT aşılamalarında maternal antikorların herhangi bir etkisi olmaz. O nedenle maternal antikor seviyesi, üniformitesi ve yarılanma süresi bilinmelidir. Şekil 1. Maternal antikor seviyesi Aşı programlarının oluşturulmasında dikkate alınması gereken konular. Hastalıkların Dağılımı Aşılamanın yapılacağı hastalığın bölgedeki dağılımı incelenmelidir. Hastalığın görülmediği bir bölgede özellikle canlı aşıların kullanımında dikkatli olunmalıdır. Hastalık bölgede yoğun bir şekilde görülüyor ise yetiştirme yönü dikkate alınarak kuluçkada aşılama işlemlerine başlanmalı ve sürüye gerektiği durumlarda canlı ve inaktif aşılar uygulanmalıdır. Saha enfeksiyonlarının varlığında problemli sürülerden mikrobiyolojik analizler, serolojik kontroller ile genel laboratuar sonuçları değerlendirilerek sorunun ne olduğu ortaya konmalıdır. Şekil 2.Maternal antikor seviyesi Şekil 3. Maternal antikorların üniformitesi Kümeste daha önceden geçirilen hastalıkların durumu da önemlidir. Bazı hastalık etkenlerinin uzun süre çevresel kaynaklarda canlı kalması nedeniyle bu durum dikkate alınmalıdır. Bu etkenler arasında IBDV ve MDV oldukça önem taşır. Saha virusunun virulensi de diğer önemli konulardan biridir. Sahada çok virulent bir suş varsa aşılama programları gözden geçirilmelidir. Böyle durumlarda, ilave aşılama yapılmalıdır (Örneğin velojenik ND virus infeksiyonlarında). Şekil 4.Maternal antikorların üniformitesi Hayvanların Yaşı Hayvanların yaşı iki açıdan oldukça önemlidir. Bazı aşı suşları, lenfoid organlar üzerine olumsuz etki yapabilir ve bazı hastalıklar, belirli yaş gruplarında hastalık oluşturur. Maternal Antikorların Durumu 18 MEKTUP ANKARA Yıl: 2012 Cilt: 10 Sayı: 4