ISBN Sertifika No.: 10704

Transkript

1 MİCHEL BOURSE - HALİME YÜCEL Michel Bourse 1998'den bu yana Fransa Nantes Üniversitesi'nde doçent olarak görev yapmaktadır yılları arasında, Makedonya'da barış anlaşmaları çerçevesinde, Avrupa Birliği'nin bir projesi olan South East European University'de İletişim Fakültesi'nin kurucu dekanı olmuştur yılları arasında da Galatasaray Üniversitesi İletişim Fakültesi'nde öğretim üyeliği yapmıştır. İletişim kuramları ve teknikleri, kültürler arası iletişim sorunları konusunda birçok kitabı, makalesi ve bildirisi bulunmaktadır. Melezliğe Övgü adlı kitabı Ayrıntı Yayınları'ndan çıkmıştır. Halime Yücel 1994'ten bu yana çalıştığı Galatasaray Üniversitesi İletişim Fakültesi'nde doçent olarak görev yapmaktadır. Reklam, siyasal reklam, göstergebilim, imge ve söylem çözümlemeleri alanında birçok çalışması, iletişim alanında kitap çevirileri bulunmaktadır.

2 Ayrıntı: 668 ScholaAyrıntı Dizisi: 11 İletişim Bilimlerinin Serüveni Michel Bourse-Halime Yücel Yayıma Hazırlayan Songül Kırgezen 2012, Michel Bourse & Halime Yücel Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları'na aittir. Kapak Fotoğrafı PASIEKA/Science Photo Library/Getty Images Turkey Kapak Tasarımı Gökçe Alper Dizgi Esin Tapan Yetiş Baskı Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Davutpaşa Cad. Güven San. Sit. C Blok No.:244 Topkapı/İstanbul Tel.: (0212) Sertifika No.: Birinci Basım 2012 ISBN Sertifika No.: AYRINTI YAYINLARI Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) Faks: (0212) & info@ayrintiyayinlari.com.tr

3 İletişim Bilimlerinin Serüveni Michel Bourse-Halime Yücel

4 ScholaAyrıntı Dizisi Romantik Muamma Besim F. Dellaloğlu Doğu Mitolojisinin Edebiyata Etkisi Editör: Mehmet Kanar Medya Mahrem Editör: Hüseyin Köse Tıbbileştirilen Yaşam Bireyselleştirilen Sağlık Dr. Deniz Sezgin Uç(ur)amayan Balon Derleyen: Hayri Kozanoğlu Nefret Söylemi Derleyen: Prof. Dr. Yasemin İnceoğlu Marx ve Weber'de Doğu Toplumları Lütfi Sunar Benjaminia: Dil, Tarih ve Coğrafya Besim F. Dellaloğlu Ortak Benlik Nörofelsefi Temellendirme Tahir M. Ceylan Kamusal Alan Der. Éric Dacheux

5 İçindekiler Giriş...13 A. İletişim Bilimlerinin Tarihi...15 B. Birkaç Tanım Konusunda: İletişim Bilimleri ya da "Bildirişim ve İletişim Bilimleri"...23 C. İletişim Bilimlerinin Konusu...26 D. İletişim Sürecinin Karmaşıklığı ve Önündeki Engeller...29 Birinci Bölüm İletişim Bilimlerinin Doğuşu 1. İletişim Bilimlerinin Kaynakları...35 A. Platon ve Söyleşim...35 B. Aristo ve Retorik...44 C. Edmund Husserl ve İletişimsel Olgu...51

6 İkinci Bölüm Bildirişim 1. Bildirişim Kuramları...65 A. İletişimin Matematiksel Kuramı...75 B. İletişimin Sibernetiği Davranışçılıktan İletişimsel İşlevselciliğe...78 A. Harold D. Laswell: 5W Kuramı (Who say What to Whom in Which channel with What effect? [kim, kime, neyi, hangi kanalla, hangi etkiyle söylüyor?])...81 B. Elihu Katz ve Paul Lazarsfeld ve İşlevsel Model: İki Aşamalı İletişim Akışı (two step flow of communication) Modeli...84 C. "Kullanımlar ve Doyumlar"...91 D. "The Agenda Setting" [Gündem Belirleme]...94 E. McLuhan'ın Medya Kuramı F. Medyoloji: "İletişim-Aktarım" Sorunu Üçüncü Bölüm İletişim Kurmak Dilbilimsel Modeller 1. Bir Dilbilimi A. Dilbilimin ya da Dilin Biliminin Tarihçesi B. Saussure'ün "Yapısalcı" Dilbilimi C. Dilbilimcilerin Öğretilerinden Yola Çıkarak İletişim Olgusunu Nasıl Açıklayabiliriz? Sözün Dilbilimi A. Roman Jakobson ve Dilin İletişimsel İşlevleri B. Pragmatik (Edimbilim) İletişimlerin Çözümlenmesi ve Dil Edimleri C. Konuşan Özne Üzerine Ruhsal Dilbilim Modeli Dilbilim Üzerine Sonuç İletişime Göstergebilimsel Yaklaşım A. Göstergebilim ve Toplumsal Bağlam B. Göstergebilimin Konuları C. Göstergebilimin Kurucuları ve Göstergebilim Akımları Avrupa Okulu Paris Göstergebilim Okulu Greimas Sonrası Göstergebilim Yaklaşımları Dördüncü Bölüm İletişimden Etkileşime 1. İletişimin Sosyal Psikolojik Modelleri A. Pierre Bourdieu ve Dilsel Habitus Kavramı B. Basil Bernstein ve Karmaşık Kod/Sınırlı Kod Kavramları...225

7 C. William Labov ve Dilsel Çeşitlilik Kavramı D. Dell Hymes ve John Gumperz: İletişim Etnografisi Etkileşimlerde Dilsel Pratiklerin Araştırılması Dell Hymes'ın S.P.E.A.K.I.N.G. Modeli E. Mikhail Bakhtine: İletişimde Söyleşimlilik ve Çokseslilik F. Söylem Çözümlemesi Kuramı: Zellig Harris ve Michel Pêcheux Sonuç: İletişimden Etkileşime Etkileşimlerin İncelenmesi. Yenilenen İletişim Konuları A. Dell Hymes : İletişimsel Yeti Kavramı B. Catherine Kerbrat-Orecchioni ve Sözcelem Kuramı C. Paul Grice ve İletişim Mantığı D. Erving Goffman ve Etkileşim Ritüelleri E. Dan Sperber ve Deidre Wilson: Uygunluk İlkesi F. Gündelik Söyleşimlerin Etnometodolojisi: Dizinsellik ve Düşünümsellik Yeni İletişim, Palo Alto Okulu A. Sistemik Yaklaşım B. İletişimin Temel Önermeleri C. Bağlamlar ve İletişim: Yeniden Çerçeveleme D. Çelişkin İletişim Sözsüz İletişim İletişim Durumunda Dil A. Sözel Olmayan İletişim: Tanım Sorunları B. Sözel Olmayan İletişimin İşlevi C. Kinezik: Ray Birdwhistell D. Proksemik: Edward T. Hall Sonuç: İletişim Bilimlerinin Tarihi ve Epitemolojisi: Durum Saptaması Kaynakça Dizin...369

8

9 Tahsin Yücel'e

10 Bu çalışma bir "hiper kitap" metni, imgeleri, videoları ve müziği kullanan etkileşimli bir kitap biçiminde hazırlandı. Her bölümün sonunda okur bir Q-R Kod (bir mobile tag) bulacak, bu da cep telefonlarında "flashcode"u olan okurlara doğrudan bir web sayfasına, kitabı tamamlayan bir videoya, metne ya da müziğe ulaşma olanağı sağlayacak. Kısacası okur bir barkod ve akıllı telefon yoluyla bir çoklu ortam bilişim bütününden yararlanabilecek. Bu "hiper kitap" cep telefonu teknolojilerinin buluşlarından ve iki boyutlu barkodlardan yararlanarak uluslarararası QR-Code kurallarına uygun biçimde 103 barkodla zenginleştirildi. Akıllı telefonu iki boyutlu koda yaklaştırmak, her zaman ve her yerde, kolay (1 temas, 1 tık, 1 içerik) ve mobil bir biçimde uluslararası çoklu medya bilgilerine başvurabilme olanağını sağlıyor. Nasıl İşliyor? İki boyutlu barkodun etkileşimsel çoklu ortam içeriğini görüntülemek için: 1. Akıllı telefonunuza ücretsiz QR-Kod okuyucusunu yükleyin (önerilen okuyucular: Mobiletag, inigma, Beeta, Lynkee). 2. Q-R Kodu yüklenen okuyucu yardımıyla flash'layın. 3. Anında içeriğe ulaşın. Yazarlar projeyi gerçekleştirmek için, Nantes Atlantik Bilişim Laboratuvarı'ndan Dr. Franky Trichet ve "Bilgi ve Karar" ekibiyle (Nantes Üniversitesi Politeknik Okulu) işbirliği içinde çalıştılar. Bu hiper kitap için teknolojik desteği iréalité şirketi ( verdi. Nantes Üniversitesi'ne bağlı bilimsel araştırmaya katkı ve teknoloji aktarımına odaklanan irealité, iki boyutlu barkodlar üzerine yeni teknolojik çözümler, görsel tanıma ve arttırılmış gerçeklik konumlarında uzmanlaşmış bir şirket. Okur kitapta içerlek verilmiş metinler de bulacak: Bu bölümler, yaptıklarıyla iletişim bilimleri serüvenin kimi anlarına tanıklık eden kimi araştırmacılarının yaşamları konusunda bilgi verip bu farklı kişilikleri anma amacını taşıyor. 10

11 İletişim Bilimlerinin Serüveni Michel Bourse-Halime Yücel

12

13 Giriş G ünümüz toplumu genelleşmiş bir iletişim toplumu olarak tanımlanabilir. Bunun için iletişimin, nasıl insan deneyiminin iletişim kavramından uzak görünen birçok alanını açıklama ölçütü durumuna geldiğini, politik ve kültürel alanda nasıl stratejik bir önem kazandığını sorgulamak yeter. Bugün "iletişim" sözcüğü, kendi aralarında çok farklılaşan birçok deneyimi, pek fazla ayrım da yapmadan tanımlar. Böylece iletişim birçok alanı ele geçirir: Şirket iletişimi, politik pazarlama, reklam, teknik iletişim, gazete, radyo, televizyon gibi iletişim araçları, "iletişimi" öğrenme amaçlı psikoterapi grupları bunlara örnek oluşturur. İletişim iki kişi arasında bir söyleşim de bir roman, bir reklam spotu, bir film, bir tiyatro oyunu da olabilir. Aynı zamanda ağ ile birbirine bağlanmış iki bilgisayar arasında bilgi alışverişi, iki kredi kurumu arasında 13

14 Michel Bourse-Halime Yücel gerçekleştirilen bir ekonomik aktarım da iletişimdir. Daha da ileri gidersek, beyin hücrelerinin bağıntısını da iki birey arasında niteliklerin kalıtsal aktarımını da iletişim terimleriyle betimleyebiliriz. Bu sözcüğün içerdiği anlam çokluğu rastlantısal değil. "İletişim" örtük kalan bir kasıtlılığa, iletişim kurma isteğine de gönderme yapar. İletişimin içermesi gereken alışveriş düşüncesi, ileti ve aktarım kavramlarıyla açıklanmaya çalışılan olguların oluşturucusudur. Bu anlamda iletişimin başlı başına, günlük evrenimizin bir "açıklayıcısı" durumuna geldiği saptanabilir. Bunun nedeni de günümüzde iletişimin her yerdeliğinden kaynaklanan kavram belirsizliği kuşkusuz. İletişimsel bileşimden kaçmak olanaksız. Günümüzde iletişimden çok söz edilmesinin bir nedeni de bilişim ve iletişim tekniklerinin yaygınlığıdır. Günlük evrenimiz artık uydular, bilgisayarlar, yeni televizyon kanalları, cep telefonları, internet ve başka "bilgi otoyollarıyla" sarılmıştır. Bu konuda kitapların, raporların, söylemlerin, basın makalelerinin bolluğu, iletişimin yalnızca teknik yönleri üzerine olumsuz bir odaklanmaya tanıklık eder. Dominique Wolton'un 1 saptadığı gibi, iletişim, çok önemli bir ekonomik etkinlik sektörü olmanın ötesinde, insanların, haberin ve bilginin dolaşımını sağlayan tüm araçları ve ağları kapsar. Birinci düzeyde iletişim, araçsal bir biçimde, bir başka deyişle onu olası kılan aygıtlar yoluyla tasarlanır. Ancak bir başka düzeyde iletişim, günümüzün toplumsal pratiklerini bir okuma yöntemi işlevi de görür. İletişim varoluşumuzda giderek önem kazanan bir yer edinme eğilimindeyse de temel gücü kendisine açıkça karşı çıkılmasının zorluğu olan yeni bir ideoloji basamağına da yükselmiş gibidir. Bu egemenlik, bir yandan üstün performanslı tekniklere dayanması, öte yandan da iletişim ideolojisinin, dünyayı değiştireceği savındaki büyük ideolojilerin külleri üzerinde doğmasıdır. İletişim insanoğlunu derinden etkiler, iletişimi kolaylaştırabilecek her şey de bireysel özgürlüğün ülküsel aracı gibi belirir. 2 Elbette iletişim söylemi her yerdeliğiyle politik söylem kadar esnek görünür, her alana uygulanabileceği izlenimi uyandırır. Bu nedenle tüm bilgi alanlarının iç işleyişini temelde iletişim olguları gibi yorumlamak olasıdır. İletişimin bu evrenselliği, sorgulanmasını ve yorumlanmasını gerektirir. Bunun için de iletişim söylemi konusunda yalın bir sınıflandırmanın ötesine geçmelidir. 1. Wolton, D., Penser la communication, Flammarion, Paris, A.g.e. 14

15 A. İletişim Bilimlerinin Tarihi 15 İletişim Bilimlerinin Serüveni Günümüzde toplum bilimleri araştırmacılarının çoğu, iletişimi merkez değer durumuna getiren söylemin tarihsel olarak aşıldığı, doğuşunu ve gelişimini yeniden açıklamanın denenebileceği bir toplumsal oluşum durumuna geldiği konusunda görüş birliği içindedir. İletişim kurmak başlı başına bir anlam taşımaz. İletişim kuramları, uygulamaları ve teknikleri önemlidir: Bu kitabın da açıklamayı ve tartışmayı önerdiği bu öğeler. İletişim birçok disiplinin (felsefe, tarih, dilbilim, toplumbilim, psikoloji, biyoloji, sibernetik, siyasal bilimler) kavşağındadır. Toplum bilimlerinin bu özel alanı, bilimsel meşruluk sorunuyla sürekli ilgilenmiştir, bu da onu pozitif bilimlerden esinlenerek, genellikle şemaları benimsemeye, bilimsellik modelleri aramaya yöneltmiştir. Bununla birlikte iletişim bilimlerinin üçlü bir gereksinimden doğduğunu ileri sürebiliriz: 1. Epistemolojik bir gereksinim, bir yandan bilgilerin nesnelerinin kendilerine özgü nitelikleri nedeniyle, örneğin sosyolojinin de psikolojinin de tek başlarına gerektiği gibi kavrayamadığı kimi iletişimsel olguları açıklayabilecek bir bilimsel yaklaşım geliştirme gereğini içerir. Edgar Morin için, uzmanlaşma sorunu söz konusudur. Böylece disiplinler arasılık epistemolojik sorunu gündeme gelir, bu da daha genel olarak insan bilimlerini ilgilendirse de iletişim bilimlerine özgüdür. Piaget'ye göre bilimsel disiplinler arasında üç karşılaşma biçimi vardır: Çokdisiplinlilik: Ortak bir izlek çevresinde (burada iletişim) farklı disiplinlerden, kendi kavram ve yöntemlerini kullanan araştırmacılar bir araya gelir. Disiplinler arasılık: İki ya da birçok disiplin arasında (örneğin hayvan iletişimsel davranışı araştırmasına uygulanan etnoloji ve iletişim psikolojisi arasında) bilgi, inceleme ve yöntemlerin aktarımı ve alışverişini varsayar. Disiplinlerötesilik: Sınırlara aldırmadan farklı bilimleri kapsayan bir bilgi söz konusudur (örneğin, Norbert Elias'ın tarihsel toplumbilimi ya da Leroi Gourhan'ın tarih öncesi antropolojisi). İletişim bilimlerinde bu üç karşılaşma türünü de bulabiliriz. Bu "disiplinin" özelliğini oluşturan, birbirleriyle yalnızca bir araya gelmekle kalmayan, eklemlenmeleri de gerçek bir özgünlük ortaya koyan farklı kaynaklardan kavram ve varsayımları kapsayabilmesidir. Göstergebilim, dilbilim, toplumbilim, antropoloji, pozitif bilimler ve teknikler, sürekli bir araya gelen birçok düzey yoluyla iletişim bilimlerinin özgün

16 Michel Bourse-Halime Yücel bakış açısını oluşturur. Bu yaklaşımlardan her biri bağımsız olarak, ötekilerden ayrı kullanıldıklarında, 3 insan ya da toplum bilimlerinin ya da mühendislik alanındaki bilimlerin bir başka alanında yerini bulur. Bilimleri ve uygulamaları birbirinden ayırmak ve iletişim bilimlerinin varlık nedeninin "Nasıl daha iyi iletişim kurmalı?" sorusuna yanıt aramak olmadığını da belirtmek gerekir. Yanıt aranan sorular şunlardır: İletişim nasıl oluşur (eklemlenmenin farklı yönlerini, özellikle de iletilerin dolaşımı biçimini dikkate alarak)? İletiler nasıl algılanır? İletiler nasıl sürekli yorumlanır ve yeniden yorumlanır? İletişimin yeni bir bilim olup olmadığına ya da yeni bir değerler dizisi oluşturup oluşturmadığına karar veremeyiz. Lazarsfeld, Goffman, Hall, Adorno, Marcuse, Watzlawick gibi iletişimle ilgilenen ve iletişim alanında ünlü birçok isim, böyle bir bilim alanı kurmayı hiçbir zaman gerçekten amaçlamamışlardır. Hiçbir zaman "iletişim" adlı bir bilim ya da bir disiplin kurmamışlardır. Dolayısıyla "iletişim kuramlarından çok, iletişim süreçlerinin ve olgularının sorunsalına uygulanan başka bilgilerden, "iletişim üzerine kuramlardan" söz etmek gerekir. Örneğin Konrad Lorenz'e göre, 4 genomun kodlanması konusundaki gelişmeler, bir bilgi ediniminden başka bir şey değildir (bu da hemen görünmeyen bir iletişim uzamını varsayar). Psikolojide iletişimin işlevi açıktır, farklı kuramlarca farklı biçimlerde kullanılır. Toplumsal olguları kapsayan alanda, telekomünikasyonları iletişim gibi değerlendirebiliriz, bu da mühendislik ve uygulamalı bilimler kapsamındadır, aynı zamanda şirket iletişimi, reklam, halkla ilişkiler ve şirket kültürü de iletişime ilişkindir, iş evreniyle birleşir. Son olarak da kitle medyası ve gazetecilik alanını, politikada iletişim kurma sanatını ve imaj yaratıcılarını, kamuoyu araştırmalarını ve işlevlerini iletişim kapsamında ele alabiliriz. İletişimin yeni bir araştırma nesnesi, çok disiplinli bir bilim ya da alan olduğu, birçok disiplinden, özellikle toplum bilimlerinden esinlendiği ve bu disiplinlerin yöntemlerini benimsediği konusunda görüş birliğine varabiliriz. İletişim farklı alanlara yayılan, parçalara ayrılan 3. Daha fazla bilgi için: Bruno Olivier, Les sciences de la communication. Théories et acquis. Armand Colin, Paris, "İletişim olgularına yalnızca teknikle sınırlı her yaklaşım mühendislik bilimlerinin kapsamındadır, tümüyle dilbilimsel ve göstergebilimsel olan her yaklaşımın daha çok dilbilimleri ya da yazınsal çalışmalar alanında ya da topluluk olgularını ve temsilleri ele almakla yetinen her tür yaklaşımın sosyolojisi kapsamında olduğu" s. 16). 4. Bu konuda bkz. Konrad Lorenz, L'envers du miroir. Une histoire naturelle de la connaissance. Paris. Flammarion