Sosyal Hizmetlerde Manevî Korunmanın Gereği ve Hukukî Dayanağı

Transkript

1 BEġERÎ BĠLĠMLERDE MANEVÎ ARAYIġLAR SEMPOZYUMU Mayıs 2012 Beder Üniversitesi Sosyal Hizmetlerde Manevî Korunmanın Gereği ve Hukukî Dayanağı Yard. Doç. Dr. Osman Sarı Sakarya Üniversitesi Hukuk Fakültesi-Öğretim Üyesi

2 GĠRĠġ-ÖZET Bilindiği gibi, insanın hayattan zevk almasını engelleyen ve mutluluğunu azaltan önemli maddî etkenlerden biri de yetersizliklere ve çaresizliklere bağlı olarak korunmaya muhtaçlıktır. Bazen değişik derecelerde bu tür sıkıntılara maruz kalan aciz insanlar, intiharı bile akıllarından geçirebilmektedirler. Bundan dolayı bütün dünyada yaşayan korunmaya muhtaç insanlara ve aile fertlerine hitap eden, onların manevî yüklerini hafifletmeyi ve huzurlarını sağlamayı hedefleyen manevî sosyal hizmetlerine ihtiyaç vardır. Bunun için de diğer tıbbî ve sosyal yaklaşımlardan farklı olarak sosyal hizmetler için yeni manevî tanımlamaların geliştirilmesi gerekmektedir. Sosyal hizmetlere manevî bir anlam kazandırmayı amaçlayan tebliğimiz, sosyal hizmetlerde manevî korumanın bir hak olduğu gerçeğinden yola çıkmaktadır. Sosyal hizmetlerde manevî koruma; sosyal hizmet alanlarında ortaya çıkan dinî içerikli problemlerin çözümünde gerçekleşen danışmanlık ve rehberlik faaliyetleridir. Bir başka ifadeyle sosyal hizmet sürecinde, sosyal hizmetten yararlanan kişilerin (hastaların, özürlülerin, bakıma muhtaçların, tutuklu ve mahkûmların) ihtiyaç duydukları ve manevî sosyal hizmetler alanında uzmanlık ve formasyona dayalı olarak verilecek olan hizmetlerdir. Tebliğimizde özellikle sosyal hizmetler ekseninde muhtaç kişilerin manevî korunmasına yönelik hukukta yer alan hükümler incelenecek ve bunların küresel boyutuyla daha etkin uygulama alanı bulabilmesi için yine hukukî çerçevede öneriler geliştirilecektir. 1. SOSYAL HĠZMETLERDE MANEVÎ ARAYIġLAR VE MANEVÎ KORUMA KAVRAMI Sosyal hizmet, toplumun bütün üyelerinden ziyade genelde olumsuz şartlar içinde yaşayan fert ve gruplara yoğunlaşmaktadır. Mesela korunmaya muhtaç çocuklar, acezeler (kendi kendine yetersiz olanlar), özürlüler (engelliler), etnik gruplar, azınlıklar, yoksullar ve belirli meslek grupları (hayat kadınları, mevsimlik işçiler vb) bu çerçevede akla ilk gelen gruplardır. Bu yönüyle sosyal hizmet, adı geçen kişi ve grupların toplumda uyumlu, verimli ve huzurlu yaşayabilmeleri için sunulan hizmetlerdir. 1 Bu mesleğin temsilcisi konumunda olan sosyal hizmet uzmanı ise bir toplumda insanın ve toplumun gelişmesine, haklar perspektifi doğrultusunda hayat kalitelerinin yükseltilmesine, toplumsal etkileşim mekanizmalarını harekete geçirerek bilimsel yaklaşım, yöntem ve tekniklerle yardımcı olan, insanın ve toplumun üretkenliğini harekete geçirerek, hayat şartlarının iyileştirilmesini sağlayan mesleki ve bilimsel etik ilke ve sorumluluklara göre uygulamalar gerçekleştiren nitelikli bir elemandır. 2 Sosyal hizmetlerde manevî korumaya yönelik arayışlar, sosyal hizmet faaliyetlerinin, manevî insan modeline bağlı kalarak, millî ve manevî değerlere uygun bir biçimde uygulanmasına yönelik çalışmalardır. Bir başka deyişle manevî sosyal hizmetler, sosyal hizmet anlayışını kişilerin başta ruh olmak üzere kalp, vicdan, akıl ve irade gibi manevî haslet ve kaynaklarına yönelerek biçimlendirmek istemektedir. Hem manen (ruhen), hem de maddeten insanın saadetini ve huzurunu temin etmeyi çalışan sosyal hizmet uygulamaları olarak manevî çalışma, kişilerin sosyal bilinçlenmeleri ve topluma uyumları için, üstün karakter geliştirmeye yönelik sosyal ve manevî eğitimi esas alan bir uygulama biçimidir. 1 Tomanbay, İ. Sosyal Olmak, Ankara: SABEV Yayınları; 2007, s Cılga, İ.; Bilim ve Meslek Olarak Türkiye de Sosyal Hizmet, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu Yayını, No: 16, 2004; s. 36.

3 Manevî koruma ve(ya) destek faaliyetleri, kişilerin kalplerinde imanî esaslarla ilgili şüphe ve inkâr arzularının uyanmaması yönünde yapılan koruyucu manevî sosyal hizmet uygulamalarının yanında manevî hastalıklara yakalanmış olanların manevî rehabilitasyonlarına yönelik manevî telkin ve teselli yöntemlerinin bütünüdür. Manevî koruma faaliyetleri, kişilerin iç dünyalarında gerçek manevî değerlerin ortaya çıkarılması, bu değerlere esas teşkil eden duyguların korunması ve geliştirilmesi yolunda yapılan rehberlik hizmetleridir. İnsanları değişik manevî risklere karşı korumak, sedd-i zerâyi yaklaşımı ile ancak mümkündür. Sedd kelimesi, kapatmak veya engellemek ve zerîa kelimesi ise sebep veya vesile anlamlarına gelmeketdir. Bu yaklaşım, manevî tehliklerin ve kötülüklerin vasıtalarını ortadan kaldırmayı ve harama vesile olan şeylerin engellenmesini içermektedir. Bu noktada manevî körlüğü önlemek, manevî sapmaları da engelleyeceği için, kişileri manevî yönden korumak ve kollamak adına önemlidir. Manevî ve psiko-sosyal yönden mutluluk içinde yaşayabilmek için, eşya ve hadiselerin gerçek manasını anlamak ve bilmek gerekir. Bunun için de, dünyaya, yaratılana ve hadiselere mana-yı harfî gözü ile bakmak ve sevmek gerekir. Mana boyutuyla bütüncül bakışı yakalayabilmiş bir kişi, ne kadar güzeldir yerine ne kadar güzel yapılmıştır demek suretiyle gerçek şükrü ifa etmiş olmaktadır. İsmî (madde boyutlu) bakışta, daha çok dünyevî şartlar geçerli iken, hadiselere harfî (mânâ boyutlu) yaklaşımda ise manevî değerler ve Allah rızası geçerlidir. Mana-yı harfî bakışı, kişinin manevî dengesini ve iç barışını sağlamasının ötesinde toplumda sosyal barışı, dayanışmayı, birliği ve dolayısıyla adaleti tesis edeceğinden, sosyal hizmet uygulamalarına mana-yı harfî yaklaşımını kazandırmak gerekir. Aksi takdirde sosyal ve manevî risk kapsamında olan sosyal gruplar, sözlerde, hadiselerde veya eşyada herhangi bir mana görememe veya keşfedememesi durumunda daha çok manevî boşluk içine itilecek, değişik türde sapma eğilimine girecek ve toplumdan uzaklaşacaktır. Karmaşık ve modern toplumların günlük hayatında, özellikle ahlâkî değerlerden ve ideallerden mahrum olarak yaşayan insanların (gençlerin) neden ve hangi gaye için böyle bir toplumda yaşadığını kendi kendine sormaya başlamalarıyla ortaya çıkan psiko-sosyal yabancılaşma sendromu, ancak mana odaklı sosyal hizmet uygulamalarıyla ortadan kaldırılabilir Sosyal Hizmetlerde Manevî Korumanın Kavramsal Açılımı Sosyal hizmetlerde manevî koruma veya manevî (dinî) sosyal hizmetler; sosyal hizmet anlayışını, kişilerin manevi duygu ve düşüncelerine yönelerek biçimlendirme isteğidir. Hem manen hem maddeten insanın mutluluğunu hedefleyen sosyal hizmet uygulamaları manevi çalışma kişilerin sosyal bilinçlenmeleri ve topluma uyumları için üstün karakter geliştirmeye yönelik sosyal ve manevi eğitimi esas alan bir uygulama biçimidir. 4 İnsanın hem maddi hem de manevi dünyasının sağlıklı olabilmesi, huzur ve refaha kavuşabilmesi için; bedeni ve ruhi ihtiyaçlarının karşılanması, sorunlarının çözümlenmesi gerekir. Sosyal hizmete muhtaç insanların dinî kaynaklı problemlerinin çözümü sadece dinî bilgi sahibi olmakla ortadan kaldırılabilecek kadar basit bir iş (uğraş) değildir. Çünkü bu alanda çözüm üretebilmek için, rehberlik yapacak kişinin hem sosyal hizmet alanında hem de ilahiyat alanında uzmanlık bilgi ve becerisine sahip olması gerekir. Mevcut durumun konuyla ilgili bir çözüm üretmediği ortadadır. Sorunun pansuman tedbirlerle giderilebilmesi de mümkün görülmemektedir. Probleme katkı ve kalıcı çözüm getirecek yollar aranmalıdır. 3 Seyyar, Ali; Tıbbî Sosyal Hizmetlerde Manevî Bakım; Rağbet Yayınları; İstanbul; 2010; s Seyyar, Ali; Sosyal Hizmetlerde Manevi Bakım, Şefkat Elleri Yayınları, Ankara; 2007; s. 133.

4 Türkiye de İlahiyat Fakültelerinde halen yürürlükteki olan durma göre alınan eğitim sonucu sosyal hizmet alanları olan hastane, hapishane ve diğer sosyal hizmet kurumları için bir formasyon verilmemektedir. Okullardaki din eğitimiyle, camideki farklı, hastanedeki hastanın psikolojisiyle, hapishanedeki mahkûmun psikolojisi birbirinden tamamen farklıdır. Bütün bunlar özel uzmanlık ve eğitimi gerektirmektedir. Ülkemizde bu hizmetler maalesef gönüllülük ve kişisel beceriler gibi isteklere bırakılmıştır. Hâlbuki Batı da bu hizmetler Kiliseye bağlı ve kilisenin özel uğraşı alanı içerisine girmektedir Sosyal Hizmetlerde Manevî Korumanın Gayesi Manevî sosyal hizmetler; sosyal hizmet götürülen veya bu hizmeti isteyen hedef kitlenin maddi-manevi olarak huzur ve mutluluğuna katkı yapmayı, acıları hafifletmeyi yaraları sarmayı ve manevi rehabilitasyonu hedeflemektedir. Manevi çalışmayla, fertlerin iç dünyalarında oluşan tahribatın, fıtrata uygun ve ahlaki değerlere göre tamir edilmesi, kişinin kendisiyle ve toplumla barışık yaşaması, karşılaştığı problemlerle başa çıkmayı becerebilmesi hedeflenmektedir. 6 Manevî sosyal hizmetler; fertlere ve topluma, her zaman ve zeminde toplumun bilinçlenmesini, sağlıklı ve mutlu olmasını, ruhi konularda karşılaşılan problemlerin çözümlenmesini, manevi risklere karşı uyanık olunmasını, tutarlı tutum ve davranış geliştirmesini, kişinin kendisiyle ve toplumla barışık olmasını, hurafe ve batıl inanç ve bilgilerden uzak durmasını, benliğini ve iradesini geliştirmesini, toplum kaynaklı problemleri çözebilme yeteneği ve gücünü sağlar 7 Manevî sosyal hizmetler, kişilerin sosyal bilinçlenmeleri ve topluma uyumları için, güzel ahlâk ve üstün karakter geliştirmeye yönelik sosyal ahlâk eğitim programlarını esas alır. Maneviyat odaklı sosyal hizmetler, yalnızca dinî konuları içermekle kalmaz, aynı zamanda psiko-sosyal eğitim ve destek kapsamında kültür, mantık, sağlık ve etkili iletişim gibi kişisel gelişim alanına girebilecek birçok pedagojik destek unsuru da benimser. İnsanın potansiyel istidatlarını ve manevî kaynaklarını koruma ve geliştirme üzerine odaklanan genelde manevî sosyal hizmet özelde manevî bakım modelinin odağında, insan ve manevî dünyası arasındaki etkileşim vardır. Manevî sosyal hizmetlerin genel gayesi bu yüzden şu şekilde ifade edilebilir: 8 1.) İnsanların sosyal hayatlarını da etkileyen manevî sorunlarının çözümünde manevî kapasitelerini geliştirmek. 2.) İnsanlara manevî açılımlar tanıyan inanç sistemleri ile bağlantılı olmalarını sağlamak. 3.) İnanç sistemlerinin insanlar üzerinde daha etkili olması yönde zemin ve kurumsal yapı oluşturmak. 4.) Manevî sosyal hizmetler ruhuna uygun değişik sosyal gruplara yönelik politikaların geliştirilmesine ve uygulanmasına katkı sağlamak. (Mesela, bakıma muhtaçlara manevî bakım modeli geliştirmek ve uygulamak). 5 Cemal Tosun, Din Eğitimi Bilimine Giriş, Pegeme A Yayınclık, Ankara; 2002, s Seyyar, Sosyal Hizmetlerde Manevi Bakım, s Seyyar, Sosyal Hizmetlerde Manevi Bakım, ss Seyyar; Tıbbî Sosyal Hizmetlerde Manevî Bakım; Rağbet Yayınları; İstanbul; 2010; ss

5 Sosyal ahlâk açısından (koruyucu) manevî sosyal hizmetlerin nihaî hedefleri şunlardır: a) Kişinin, manevî risklere karşı sürekli olarak teyakkuz hâlinde olmasını sağlamak. b) Kişinin manevî hastalıklardan uzak kalmasını sağlamak ve bunlara yakalanmasını önlemek. c) Hayatı boyunca ahlâkî görüşlerinde, tutum ve davranışlarında sağlam bir istikrar gösteren, güzel ahlâk ilkelerine ve manevî değerlere bağlı insanlar yetiştirmektir. d) İnsanların, kendi ruh âlemleriyle ve içinde yaşadıkları toplumla barışık olmalarına ve ruhen mutlu olmalarına yardımcı ve destekçi olmaktır. e) İnsanın, manevî temizlik içinde bulunmasını sağlamak. Yani, insanın kötü huylardan ve kalbinin her türlü bozuk inanç ve düşüncelerden uzak kalmasına yardımcı olmak. f) Bilgilendirmeye dayanan eğitimin yanında, duygu ve vicdanın oluşturduğu iç kontrol sayesinde bir insanın, davranışlarını ahlâkî ve manevî değerlere göre tanzim edebilmesinin zemini oluşturmak. g) Kişiyi, ahlâkî ve manevî sorumluluk üstlenebilecek konuma getirmek. Yani insanın, elde ettiği ahlâkî ve manevî bilgi sayesinde iyiyle kötüyü birbirinden ayırt edebilecek ölçülere sahip olmasını ve neticede ahlâkî davranışın, alışkanlık hâle gelmesini sağlamak. h) Kişide ahlâkî ve manevî şuur oluşturmak. Yani kişi, kendi benliğinin özelliklerini bilmelidir. Hür iradesiyle yaptığı şeyin manevî sorumluluğunu taşıyabilecek güç ve bilince erişmelidir. Öğretilmiş davranış kalıpları, benimsenerek ve şuurlu bir biçimde uygulanmalıdır. i) Sosyal çevresindeki bütün insanları seven, sayan, özü, sözü doğru, Yaratanın rızasını ve O nun hoşnutluğunu kazanma ümidiyle korunmaya muhtaç insanlara gönülden yardımda bulunan, aklını iyi yönde kullanabilen, iyi karakterli ve güzel alışkanlıklara sahip iyi insan veya güzel insan kategorisine giren üstün şahsiyetler yetiştirmek. Toplumsal boyutuyla manevî sosyal hizmetlerin hedefleri şunlardır: 9 1.) Özellikle maneviyat kökenli sosyal sorunlu insanların manevî ve sosyal problemlerini çözme ve baş etme kapasitelerini geliştirmek. 2.) İnsan potansiyelini ve manevî kaynağını geliştirmek maksadıyla topluma manevîdinî hizmetler sunan kurum ve sistemlerle insanları tanıştırmak ve bu sistemlerin etkili ve insancıl çalışmasını geliştirmek. 3.) İnsan ve maneviyat odaklı sosyal politikaların ve hizmetlerin günlük hayatta uygulanmasına, geliştirilmesine ve işletilmesine katkı vermek. 4.) Özellikle yabancılar, azınlıklar, göçmenler, yaşlılar, özürlüler, kronik hastalar gibi dezavantajlı sosyal kesimlerin sosyal çevreye tam uyum konusundaki güçlüklerini yenebilmeleri, şahsiyetlerini geliştirebilmeleri ve engelleri aşabilmeleri için, sosyal hizmet destek programları kapsamında manevî dayanışma ruhunu geliştirmek 9 Seyyar, 2010; s. 28.

6 2. SOSYAL HĠZMETLERDE MANEVÎ KORUMANIN KANUNÎ DAYANAĞI VE ĠLGĠ ALANLARI Sosyal yansımaları olan manevî ihtiyaçların karşılanması ve manevî sorunların çözümlenmesi, manevî sosyal hizmetler alanına girmekle beraber insanlar açısından da bir haktır. Manevî sosyal hizmetler, meslekî faaliyetlerini sadece insanların buna ihtiyacı olduğu için değil, insanların hakkı olduğu için gerçekleştirir. Manevî sosyal hizmet mesleğinin ilgisine ve müdahale alanına giren her mesele, aslında hak kavramı temelinde değerlendirilebilir. İnsanların sosyal hayatta karşılaşabildikleri manevî sorunlarının çözümüne dönük kanunî düzenlemeler de bu gerekçe ile yapılmıştır. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası (1982) nın Başlangıç kısmında insanların sadece maddî boyutuyla değil, manevî yönden de geliştirilmesi yönünde temel bir açıklama yapılmaktadır. Her Türk vatandaşının bu Anayasadaki temel hak ve hürriyetlerden eşitlik ve sosyal adalet gereklerince yararlanarak, millî kültür, medeniyet ve hukuk düzeni içinde onurlu bir hayat sürdürme ve maddî ve manevî varlığını bu yönde geliştirme hak ve yetkisine doğuştan sahip olduğu ifadesi, insanların manevî gelişimlerinin devletçe desteklenmesinin gereken bir hak olduğu açıkça kabul etmektedir. Devletin Temel Amaç ve Görevleri kısmında kişilerin manevî gelişimine dönük daha somut bir açıklama yapılmaktadır. Devletin temel amaç ve görevleri, Türk milletinin bağımsızlığını ve bütünlüğünü, ülkenin bölünmezliğini, Cumhuriyeti ve demokrasiyi korumak, kişilerin ve toplumun refah, huzur ve mutluluğunu sağlamak; kişinin temel hak ve hürriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle bağdaşmayacak surette sınırlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldırmaya, insanın maddî ve manevî varlığının gelişmesi için gerekli şartları hazırlamaya çalışmaktır. 10 Buna göre kişilerin manevî gelişimine yönelik şartları hazırlamak ve buna uygun manevî sosyal hizmet programları belirlemek ve uygulamak anayasal bir görevdir. Bir başka ifadeyle sosyal devlet, vatandaşlarının manevî yönden huzur içinde yaşayabilmeleri yönünde bütün tedbirleri almak mecburiyetindedir. Anayasanın bir başka yerinde Herkes, yaşama, maddî ve manevî varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahiptir denilerek, 11 bir yönüyle manevî bir varlık olan insanın bu boyutuna vurgu yapıldığı gibi, kişiye manevî yönden kendini hem koruma, hem de geliştirme hakkı verilmektedir. Dolayısıyla kişi, sosyal hayatın zorlukları karşısında özellikle kendini manevî yönden boşluk içinde hissetmesi hâlinde, kısacası manevî sosyal hizmetlere ihtiyaç duyması durumunda manevî yönden kendini koruma ve geliştirme adına sosyal devletten bu gibi hizmetleri talep etme hakkına sahiptir. SHÇEK Kanunu ise sosyal çalışma eksenindeki amacını; korunmaya, bakıma veya yardıma muhtaç aile, çocuk, özürlü, yaşlı ve diğer kişilere sosyal hizmetler götürmek şeklinde belirtmektedir. Sosyal hizmetleri ise Kişi ve ailelerin kendi bünye ve çevre şartlarından doğan veya kontrolleri dışında oluşan maddî, manevî ve sosyal yoksunluklarının giderilmesine ve ihtiyaçlarının karşılanmasına, sosyal sorunlarının önlenmesi ve çözümlenmesine yardımcı olunmasını ve hayat standartlarının iyileştirilmesi ve yükseltilmesini amaçlayan sistemli ve programlı hizmetler bütününü olarak tanımlamaktadır. Bir başka ifadeyle, manevî yoksunluk içinde bulunan insanlara manevî rehabilitasyon odaklı sosyal hizmetler götürmek suretiyle bu yoksunluğun giderilmesi esas alınmıştır. 10 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası; 1982; m Türkiye Cumhuriyeti Anayasası; 1982; m. 17.

7 SHÇEK, Ailenin bütünlüğünü korumak, parçalanmış ailelerin korunmaya, yardıma ve bakıma muhtaç fertleriyle çocuklarına her türlü maddî, manevî ve sosyal destek sağlamak; bu amaçla gerekli planlamaları yapmak, eğitim faaliyetlerinde bulunmak görevini de üstlenmektedir. 12 Buna göre, ailenin bütünlüğünü sağlayabilmek için, sosyoekonomik desteği yanında manevî destek programlarının da hazırlanması ve uygulanması gerekmektedir. Diğer taraftan Kurumca yürütülmekte olan sosyal hizmet faaliyetlerine gerçek ve tüzel kişilerin her türlü maddî ve manevî katkı ve katılımın sağlanması 13 da teşvik edilmektedir. Dolayısıyla gerçek ve tüzel kişilerin, yani sivil toplumun temsilcileri dâhil herkes gönüllü olarak kurumsal sosyal hizmetlere her türlü manevî destekte bulunabilir. Manevî boyutlu sivil destek hizmetleri, sosyal hizmetlerin etkisini ve kalitesini artıracağı için, devlet, kişilerin yapacağı bu gibi manevî destek çalışmalarını bir teşvik politikası olarak ayrıca ödüllendirmektedir. 14 Diğer taraftan 2828 sayılı SHÇEK Kanununun genel esaslara ilişkin 4. maddesinin k fıkrasında Korunmaya muhtaç çocukların Türk örf, âdet ve milli ahlâkına sahip, kendisine güvenen, insan sevgi ve saygısıyla dolu, Atatürkçü düşünce ve Atatürk ilke ve inkılaplarına uygun olarak yetiştirilmeleri, bir iş ve meslek sahibi yapılmaları, koruma kararı kalktıktan sonra da toplum içinde izlenmeleri ve imkânlar ölçüsünde desteklenmeleri esastır 15 denilmektedir. Türk örf, âdet, inanç, milli ahlâkı ve dinin birbirinden farklı olarak düşünülmesi mümkün değildir. Çocukların, gençlerin, yaşlıların ve rehabilitasyon hizmetinden yararlanan diğer insanların kanunda belirtildiği şekliyle yetiştirilebilmeleri, ancak uzman kişilerce verilecek din hizmeti ve dinî içerikli ihtiyaçlarının karşılanmasıyla olabilecektir Hastanelerde Manevî Sosyal Hizmetler Türkiye de hastanelerde yatarak tedavi gören hastalara yönelik manevî bakım veya din hizmetleriyle ilgili uygulamaların oldukça yeni ve kısa bir geçmişi vardır. Hastanelerde din ve moral hizmetleri, ilk olarak 1994 yılında Sağlık Bakanlığı bütçe görüşmeleri sırasında, Bütçe-plan komisyonunda gündeme gelmiştir. Daha sonra Sağlık Bakanlığı, İl Sağlık Müdürlüklerine vermiş olduğu talimatlarda, müftülüklerle işbirliği sağlanarak yapılacak olan hizmete yardımcı olunması istenmiştir. Bu yazışmalardan sonra DİB Başkanlığı tarihinde il müftülüklerine gönderdiği yazıyla uygulamayı başlatmıştır. Ayrıca gönderilen yazıda uygulamayla ilgili detaylara da yer verilmiştir. 17 Hastanelerdeki din ve moral hizmetleriyle ilgili uygulama daha yürürlüğe girer girmez, çoğu haksız ve mesnetsiz birçok eleştiri almıştır. Yapılan eleştiriler arasında haklı tarih ve 2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu; m. 9; k: Ek: 24/1/ KHK - 356/2 md.; Mülga: 6/12/ KHK - 396/28 md.; Ek: 14/3/ /2 md tarih ve 2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu; m Dinî Sosyal Hizmetlerin Kanuni Dayanağı başlığı altında buraya kadar verilen bilgiler Ali Seyyar ın Sosyal Hizmetlerde Manevi Bakım; Şefkat Elleri yayınları Ankara 2007 s dan aynen alınmıştır. Ayrıca bkz; Din Eğitiminin Hukuki Dayanaklarıyla ilgili olarak: Tosun, Din Eğitimi Bilimine Giriş, ss ; S. Hayri Bolay-Mümtaz er Törköne, Din Eğitimi Raporu, DİB yayınları, Ankara ss SHÇEK Kanunu; No: 2828, 27 Mayıs 1983, Sayı: 18059, s Saadettin Özdemir, Korunmaya Muhtaç Gençlerin Din Öğretimi İhtiyaçları, Isparta 2002, s.49; Saadettin Özdemir, Sosyal Hizmetlerde Çocuk ve Gençlerin Eğitim Hakları, Birinci Sosyal Hizmetler Şurası, SHÇEK Yayınları, Ankara 2004, ss Nurullah Altaş, Hastanelerde Dinî Danışmanlık Hizmetleri (Türkiye Uygulaması Üzerine Deneysel Bir Araştırma) AÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara Ünv. Basımevi, Ankara 1999, s. 599.

8 olan eleştiriler de vardır, ancak bunlar zamanla aşılabilecek ve ilerleyen süreçte giderilebilecek aksaklıklar olarak düşünülebilir. 18 Hastanelerdeki din ve moral hizmetleri uygulaması, Ankara Tabip Odası Başkanının tarihinde (yürürlüğe girdikten yaklaşık 11 ay sonra) Danıştay a açtığı davada, Danıştay Beşinci Dairesi, uygulamanın iptali ve yürürlüğün durdurulmasıyla ilgili bir karar vermiştir. Bunun üzerine Sağlık Bakanlığı tarihinde 9129 sayılı bir genelgeyle, hastanelerde başlatılan din ve moral hizmetlerinin sona erdirildiğini valiliklere bildirmiştir ve uygulama resmen sona ermiştir. 19 Hastanelerde kısa süreli yürürlükte kalan din ve moral hizmetlerinin uygulamadan kaldırılmasının gerekçeleri oldukça zayıftır. Bunlar, ya siyasî endişelerin, ideolojik ortama çekilmek istenmesi veya kişisel nedenlerden ötürü karşı çıkmalar olup, hiçbir şekilde bilimsel ve insanî bir temeli yoktur. Çünkü din ve moral hizmetleriyle ilgili o dönem yazılı basına baktığımızda, bu tür yanlı kanaatlerin olduğu çok açık bir şekilde anlaşılmaktadır. 20 Hastanelerde kısa bir süre uygulanan din ve moral hizmetleri, hasta yakınları, hastalar, hemşireler ve diğer hastane personeli ve uygulamayı yapan görevliler tarafından olumlu karşılanırken 21, bir kısım doktorlar tarafından, farklı gerekçelerden ötürü ihtiyatla karşılanmıştır. 22 Hastanelerde din ve moral hizmeti veren görevliler hiçbir (hastaneyle ilgili) formasyona sahip olmadan bu görevlere atanmışlardır. Hatta bazı yerlerde atanan görevliler Fakülte mezunu bile olmayıp imam, müezzin, kayyım gibi görevlilerdir Cezaevlerinde Manevî Sosyal Hizmetler Türkiye de cezaevlerinde manevî rehabilitasyon amaçlı din hizmetleri, 1950 lerde başlamış ve değişik aşamalardan geçerek günümüze kadar gelmiştir. Zaman zaman aksamalar olsa da, uygulamada bir devamlılığın olduğu görülmektedir. Adalet Bakanlığının DİB e gönderdiği tarih ve sayılı yazısı ile başlayan DİB ve Adalet Bakanlığı işbirliği 24, 15 Mayıs 2001 tarihinde yürürlüğe giren ve bugün hâlâ yürürlükte olan protokolle son şeklini almış ve uygulama buna göre yapılmaktadır. 25 Adalet Bakanlığı ile DİB arasında yapılan yazışmalardan, cezaevlerinde yapılmak istenen dinî sosyal hizmetlerle, manevî rehabilitasyonun amaçlandığı görülmektedir. Şöyle ki, vaizlerin yapacağı irşad ve tebliğ göreviyle, mahkumların işlemiş oldukları suçlardan pişmanlık duymaları, topluma kazandırıldıktan sonra tekrar suç işleyerek cezaevine geri dönmemeleri ve iyi bir insan, iyi bir vatandaş olabilmelerinin sağlanması, suçu meslek haline getirmelerinin engellenmesi amaçlanmıştır. 18 Altaş, Hastanelerde Dinî Danışmanlık Hizmetleri s Altaş, Hastanelerde Dinî Danışmanlık Hizmetleri s Mehmet Altınok, Cumhuriyet Gazetesi, , s. 2; Doktorlar Hastane İmamına Karşı, Milliyet Gazetesi, , s.14. (Bu bilgiler Altaş, Hastanelerde Dinî Danışmanlık Hizmetleri s. 600 den naklen aktarılmıştır.) 21 Altaş, Hastanelerde Dinî Danışmanlık Hizmetleri; ss Altaş, Hastanelerde Dinî Danışmanlık Hizmetleri; ss Altaş, Hastanelerde Dinî Danışmanlık Hizmetleri; ss. 615, Geniş bilgi için Bkz: Şuayip Özdemir, Cezaevlerinde Din Eğitimi, Arı Sanat yayınları, İstanbul 2006, s http.adalet.gov.tr

9 Cezaevlerinde görev yapacak olan DİB görevlileri genelde vaizler arasından seçilmektedir. Vaizlerin olmadığı yerlerde ise; il veya ilçe müftüleri bu görevi yerine getirmektedirler. Görevleri ise kanunla düzenlenmektedir. 26 Cezaevinde görev yapan vaizlere Cezaevi Vaizi denilmektedir. 27 Cezaevlerinde görev yapan vaizlerin 1950 yılından 2000 yılına kadar düzenli bir seminer veya kurs programına tabi tutulmadıkları görülmektedir. Ancak 18 Temmuz 2001 ve 30 Temmuz 2001 tarihleri arasında 142 DİB görevlisi 3 günlük süre ile cezaevlerindeki mahkûmların eğitim ve rehabilitasyonuna yönelik kurs görmüşlerdir. 28 Bir diğer hizmet içi eğitim etkinliği, Aralık 2002 tarihleri arsında Manisa Saruhanlı Mütevelli Eğitim Merkezinde 26 cezaevi vaizine yönelik bir etkinlik düzenlenmiştir. 29 Son olarak ise Antalya Gebizli Eğitim Merkezinde Cezaevi Vaizlerine yönelik Nisan 2007 tarihli 3 günlük bir seminer düzenlenmiştir. Cezaevinde görev yapan ve Cezaevi Vaizi olarak adlandırılan vaizler eğitim durumları itibariyle İlahiyat Fakültesi (veya Yüksek İslâm Enstitüsü ve İslâmî İlimler Fakültesi) mezunudurlar. Fakültelerdeki dersler itibariyle cezaevini tanıtıcı herhangi bir ders almamaktadırlar. 30 Özel eğitim olarak almış oldukları eğitim, sadece yukarıda sözünü etmiş olduğumuz kısa süreli kurs ve seminerlerdir Bakım Merkezlerinde Manevî Sosyal Hizmetler (Manevî Bakım Hizmetleri) Sosyal hizmetlerde manevî bakım, yaşlılık, özürlülük ve(ya) kronik hastalıktan ötürü bakıma muhtaç hâle gelmiş kişilere yönelik maneviyat odaklı destek ve yardım hizmetleridir. Sosyal boyutuyla manevî bakım, bakıma muhtaç özürlünün maneviyatını güçlendirmeyi, hayata bağlılığını artırmayı, iç dünyasıyla (ruhuyla) barışık olmasını, manevî sapmalarını ve korkularını gidermeyi amaçlayan insan odaklı bütüncül hizmetlerdir. Bilimsel ve akademik boyutuyla manevi bakım, insanlarda ve özellikle bakıma muhtaç özürlülerde manevî risk veya sapma gibi sorunsal alanları inceleyen, sorunların sebeplerini ve çok yönlü etkilerini ve çözüm yollarını araştıran, manevî koruma ve rehabilitasyon yöntemlerini geliştiren bir bilim dalıdır. Bakım merkezlerinde genelde özürlülük, yaşlılık veya hastalıktan dolayı bakıma muhtaç duruma gelmiş olan özel olarak korunmaya muhtaç kişiler yaşamaktadır. Bakıma Muhtaç kişi kavramı 2005 tarih ve 5378 sayılı Özürlüler Kanununda ilk kez özürlülük bağlamında tanımlanmıştır. Buna göre günlük hayatın alışılmış, tekrar eden gereklerini önemli ölçüde yerine getirememesi nedeniyle hayatını başkasının yardımı ve bakımı olmadan devam ettiremeyecek derecede düşkün olan kişiler, bakıma muhtaç özürlüler olarak kabul edilmektedir. Özürlüler Kanununda, gerek SHÇEK kurumlarında, gerekse ev ortamında yaşayan bakıma muhtaç özürlülere dönük tıbbî ve sosyal bakım uygulamalarına yönelik temel uygulamalara yer verilirken, özürlülerin manevî ihtiyaçlarının karşılanmasına yönelik bakım, danışmanlık ve rehberlik hizmetleri göz ardı edilmiştir tarih ve 83/6920 sayılı kanun, madde 36/A+B. 27 Özdemir, Cezaevlerinde Din Eğitimi, s Özdemir, Cezaevlerinde Din Eğitimi, s Özdemir, Cezaevlerinde Din Eğitimi, s İlahiyat Fakültesi programları incelendiğinde sadece SDÜ İlahiyat Fakültesinde 5. yarıyılda yer alan Sosyal Kurumlarda Din Hizmetleri adıyla okutulmakta olup diğer fakülte programlarında henüz yer almamaktadır. Yine Sosyal Bilimler Enstitüsünde de Sosyal Hizmetlerde Din Hizmetleri adıyla 2 kredilik bir ders bulunmaktadır. Bkz;

10 Hâlbuki bütüncül ve etkin bir bakım konseptinin oluşturulabilmesi açısından tamamlayıcı bir unsur olarak manevî bakım (spritual care) hizmetlerine her halükarda ihtiyaç vardır. Manevî bakım, geniş anlamda (tıbbî) sosyal hizmetler, dar anlamda sosyal bakım hizmetleri alanında bakıma muhtaç özürlü ve(ya) kronik hastalara yönelik maneviyat (din) odaklı destek, teskin ve teselli hizmetleridir. Sosyal boyutuyla manevî bakım, bakıma muhtaç kişinin maneviyatını (kişisel gelişimini, moralini) güçlendirmeyi, hayata bağlılığını artırmayı, iç dünyasıyla (ruhuyla) barışık olmasını, manevî sapmalarını ve korkularını gidermeyi amaçlayan insan odaklı bütüncül hizmetlerdir. Bilimsel ve akademik boyutuyla manevi bakım, insanlarda ve özellikle bakıma muhtaç özürlülerde manevî risk, sapma gibi sorunlara yol açan alanları inceleyen, sorunların sebeplerini ve çok yönlü etkilerini ve çözüm yollarını araştıran, manevî koruma ve rehabilitasyon yöntemlerini geliştiren bir bilim dalıdır. Manevî bakım, bakıma muhtaç özürlülerin manevî ihtiyaçlarını tespit eden, bu ihtiyaçlar doğrultusunda manevî tedavi (terapi) ve rehabilitasyon hizmetleri sunan teorik olduğu kadar uygulamaya dönük multi disipliner bir bilim dalıdır. Kısacası manevî bakım, fert ve manevî dünyası arasındaki münasebetleri iyileştirmeyi, manevî riskleri azaltmayı, manevî sapmaları önlemeyi ve manevî rehabilitasyon hizmetlerini manevî terapi (telkin) yöntemleriyle vermeyi hedefleyen bir bilim ve meslek dalıdır. Kısacası manevî bakım, fert ve manevî dünyası arasındaki münasebetleri iyileştirmeyi, manevî riskleri azaltmayı, manevî sapmaları önlemeyi ve manevî rehabilitasyon hizmetlerini manevî terapi yöntemleriyle vermeyi hedefleyen bir bilim ve meslek dalıdır. 31 Manevî bakımın gayesi, geniş anlamıyla manevî sosyal hizmetlerle yakından ilgili olduğu için, sosyal hizmetler alanlarına giren ve manevî risk altında olan kişi ve sosyal grupları manevî koruma altına almaktır. Tabiri diğerle manevî yönden korunmaya muhtaç özürlüleri, manevî (kalbî-ruhî) hastalıklara yakalanmamaları yönünde koruyucu manevî eğitim programları hazırlamak ve uygulamaktır. Diğer taraftan sapık düşünce ve manevî hastalıklara yakalanmış kişilere de manevî rehabilitasyon hizmetleri sunmak ve onları manevî hayatlarıyla yeniden barışık hâle getirip, toplum içinde mutlu fertler olmalarını sağlamak, manevî bakımın genel hedeflerindendir. Dar anlamda manevî bakımın gayesi, bütüncül bakım hizmetleri kapsamında özellikle bakıma muhtaç özürlüleri manevî koruma altına almak ve bu çerçevede onlara her türlü manevî rehberlik, refakatçilik ve teselli yöntemleriyle kalben huzurlu ve mutlu olmalarını sağlamaktır. 32 Tebliğimizde de ağırlıklı olarak bu kesime hitap edilecektir. SONUÇ VE ÖNERĠLER Sosyal Hizmetler, toplumda fertlerin kendi iradeleri dışında oluşan nedenlerle korumaya muhtaç duruma düşmeleri halinde kişilere sağlanan profesyonel kamusal ve(ya) sivil (dinî) kuruluşların özel destek hizmetleridir. Muhtaçlık, maddî, sosyo-kültürel, bedenî veya ruhî (manevî) bir eksiklikten kaynaklanabilir. Bu durumdaki kişilere (müşterilere) verilecek sosyal hizmetlerde ülkenin genel durumu, kişinin hayat standardı, maddî ve manevî ihtiyaçları göz önünde bulundurulur Seyyar, Ali; Sosyal Hizmetlerde Manevî Bakım; s Seyyar, Ali; Sosyal Hizmetlerde Manevî Bakım; s Seyyar, Ali; Sosyal Hizmet Ve Sosyal Pedagoji Odaklı Din Eğitimi Nasıl Olmalıdır?; Yaygın Din Eğitimi Sempozyumu; Ankara.

11 Genelde sosyal hizmetlerin amatörce yapılmasının ve başarılı olabilme şansının yok denecek kadar az olduğu herkes tarafından bilinen bir gerçektir Maneviyat ekseninde bir sosyal hizmet anlayışını da genel sosyal hizmet faaliyetleri çerçevesinde gerçekleştirebilmek için, bu alanda görev alacak kişilere sosyal hizmet eğitiminin yanında ilahiyat (maneviyat) eğitiminin de verilmesi şarttır. Bu noktadan hareketle; Manevî Sosyal Hizmetler inin gönüllülük esasına dayalı olarak veya rast gele bir kişinin görevlendirilmesiyle çözümlenmesi mümkün değildir. Buradan hareketle AB ye giriş sürecinde Batı daki bazı uygulamaları örnek alarak bir eksikliğin giderilmesi, ülkemiz şartları göz önünde bulundurularak bir entegrasyonun gerçekleştirilmesi, sosyal hizmet faaliyetlerinin daha etkin ve verimli çözüme yönelik olabilmesi için, biz tebliğimizde şu hususların bir an önce gerçekleştirilmesini öneriyoruz. 1.) Sosyal hizmetlerde manevî koruma, bir hak olarak anayasada açıkça yer almalı ve sosyal hukuk sistemine kazandırılmalıdır. 2.) Manevî sosyal hizmetler, bir bilim ve meslek dalı olarak Türkiye de de diğer seküler sosyal hizmet ve yardım meslekleri içerisinde yer alabilmeli ve bunun kanunî düzenlemeleri yapılmalıdır. 3.) Manevî sosyal hizmetler, talep edenler açısından bir sosyal hak olarak değerlendirilmelidir. Bununla birlikte manevî sosyal hizmetler, ancak isteğe bağlı olarak sunulan bir hizmet olmalıdır. Farklı din mensuplarına kendi dinlerine göre manevî koruma hizmeti alma imkânı sağlanmalıdır. 4.) Öncelikle Hastanelerde, Huzurevlerinde ve Bakım Merkezlerinde Manevî Sosyal Hizmetlerin verilebilmesi için mevzuatın değiştirilmesi ve uzman görevliler için kadroların ihdas edilmesi sağlanmalıdır. 5.) Müftülük kadrolarında bulunan Cezaevi Vaizlerine manevî sosyal hizmet eğitimi verilmeli ve Adalet Bakanlığı kadrolarına aktarılmaları ve Cezaevinin kadrolu Vaizi olarak çalışmalarına kanunen izin verilmelidir. 6.) Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı na bağlı taşra teşkilatlarının her birinde en az bir Manevî Sosyal Hizmet Uzmanı (Sosyal İlahiyatçı) bulundurulmalıdır. Bu unvan altında görev alacak uzmanlar, sosyal hizmet uzmanlarının meslekî statüleri ile eşit konumda olmalıdırlar. Sosyal hizmet uzmanlarının görev alabildiği bütün alanlarda manevî sosyal hizmet uzmanları da resmen görev alabilmelidirler. 7.) Sosyal Hizmet Kurumlarında görevlendirilecek İlahiyat Fakültesi mezunu görevliler seçildikten sonra (mevcut durumda) mutlaka bir hizmet içi eğitimden geçirilmelidir. Bu hizmet içi eğitim programında müfredatın içeriği, kurumun ve müşterilerinin özelliklerine göre belirlenmelidir. 8.) Sosyal Hizmetler alanında görev yapacak Manevî Sosyal Hizmetler Uzmanları (Sosyal İlahiyatçılar), İlahiyat Fakültelerine bağlı olarak açılacak olan Manevî Sosyal Hizmetler Bölümü mezunları arasından seçilmelidir. 9.) İlahiyat Fakültelerine bağlı olarak açılacak olan dört yıllık Manevî Sosyal Hizmetler Bölümü nde İlahiyat temel eğitimi yanında Sosyal Hizmet mesleğine hazırlayıcı teorik derslerin yanında sosyal hizmetler alanlarına yönelik staj imkânları da sunulmalıdır. 10.) AB katılım sürecinde AB ülkelerinde uygulandığı şekliyle bütün sosyal hizmet alanları kapsamında olanların spesifik sosyal ve manevî ihtiyaçları birlikte değerlendirilmeli, bu ihtiyaçların bir bütünlük içinde karşılanmasına yönelik Manevî Sosyal Hizmetlerin temel esasları, bir model ekseninde her bir dine uygun bir şekilde belirlenmelidir. 11.) Batı dünyasında Hıristiyan kültürüne uygun olarak uygulanmakta olan manevî sosyal hizmetler, Türkiye de yaşayan Müslüman toplumlarının inançlarına ve geleneklerine göre biçimlendirilmeli ve özellikle pisko-sosyal ve manevi yönden korunmaya muhtaç

12 kesimlerin özel ihtiyaçlarına cevap verecek bir şekilde ehil sosyal ilahiyatçılar tarafından uygulanmalıdır. 12.) İslami esaslara uygun manevî sosyal hizmet sisteminin teorik ve pratik esasları, Kuran ve Sünnetteki geniş materyalin yanında tasavvufun evrensel insan sevgisi ekseninde geliştirdiği manevî sosyal dayanışma anlayışıyla belirlenmelidir. Bütüncül bir anlayışla ortaya çıkartılması gereken İslâmî sosyal hizmet modeli, sosyal hizmetlerin plüralist yöntemlerinden biri olarak kabul görmelidir.

13 KAYNAKLAR Altaş, N. Hastanelerde Dinî Danışmanlık Hizmetleri (Türkiye Uygulaması Üzerine Deneysel Bir Araştırma) AÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara Ünv. Basımevi, Ankara Altınok, M. Cumhuriyet Gazetesi, , s. 2; Doktorlar Hastane İmamına Karşı, Milliyet Gazetesi, Bolay, H. ve Törköne, M. Din Eğitimi Raporu, DİB Yayınları, Ankara Cılga, İ.; Bilim ve Meslek Olarak Türkiye de Sosyal Hizmet, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksekokulu Yayını, No: 16, 2004; s. 36. Özdemir, S. Korunmaya Muhtaç Gençlerin Din Öğretimi İhtiyaçları, Isparta 2002, s.49; Saadettin Özdemir, Sosyal Hizmetlerde Çocuk ve Gençlerin Eğitim Hakları, Birinci Sosyal Hizmetler Şurası, SHÇEK Yayınları, Ankara Özdemir, Ş. Cezaevlerinde Din Eğitimi, Arı Sanat yayınları, İstanbul Seyyar, A. Sosyal Hizmet Ve Sosyal Pedagoji Odaklı Din Eğitimi Nasıl Olmalıdır?; Yaygın Din Eğitimi Sempozyumu; Ankara. Seyyar, A. Sosyal Hizmetlerde Manevi Bakım, Şefkat Elleri Yayınları, Ankara; Seyyar, A. Tıbbî Sosyal Hizmetlerde Manevî Bakım; Rağbet Yayınları; İstanbul; Tomanbay, İ. Sosyal Olmak, Ankara: SABEV Yayınları; 2007, s. 30. Tosun, C. Din Eğitimi Bilimine Giriş, Pegeme A Yayınclık, Ankara; Hukuk Kaynakları tarih ve 83/6920 sayılı Kanun tarihli Türkiye Cumhuriyeti Anayasası tarih ve 2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu (SHÇEK Kanunu). Web Siteleri http.adalet.gov.tr