İKTÂ SİSTEMİ : İSLAM DEVLETLERİNDE VE SELÇUKLU İMPARATORLUĞUNDAKİ UYGULAMASI *

Transkript

1 İKTÂ SİSTEMİ : İSLAM DEVLETLERİNDE VE SELÇUKLU İMPARATORLUĞUNDAKİ UYGULAMASI * Prof. Dr. Coşkun Can AKTAN Tarih içinde vergilerin tahsilinde birçok usuller kullanılmıştır. Vergi esasen ilk ortaya çıktığı dönemlerde bugünkü anlamında olmasa dahi bir cebrîlik niteliğine sahiptir. İlkçağlarda yaşamış Bâbil, Mısır, Çin ve Yunan medeniyetlerinde vergilerin ödenmesinde bir cebrîlik söz konusuydu. Bu cebrîlik daha ziyade dini bir mükellefiyet şeklindeydi. Bunun sebebi ilkçağlarda bütün sosyal kurumlarda olduğu gibi, ekonomik kurumlara ve ilişkilere yön veren kuralların dini ve ahlaki inançlarını yansıtan ve daha sonraları dini kitaplarda yer alan hükümlerden oluşmaktadır. Vergilerin cebri bir yükümlülük niteliği ilk olarak Roma İmparatorluğu nda barizleşmiştir. Roma İmparatorluğu nda vergilerin başlıcaları Tributa (Vasıtasız vergiler) ve Vectigalia (Vasıtalı vergiler) idi ve bu vergiler cebren tahsil edilmekteydi. Bunun için de vergilerin tahsilinde bir örgüte ihtiyaç duyulmuştur. Roma İmparatorluğu nda söz konusu vergiler başlangıçta iltizam usulü (Locatio usulü) ile tahsil edilmekteydi. Vergilerin tahsili Publicains (mültezim) adı verilen kimselere ihale edilmekteydi. Bu kimseler de vergileri kendi nam ve hesaplarına tahsil ederek, devlete belirli miktarda bir mal vermek durumundalardı. 1 Roma İmparatorluğu nda vergilerin bu cebri özelliği, Ortaçağ da tam bir ihtiyariliğe dönüşmüştür. Ortaçağ da, ilkçağlarda yaşamış medeniyetlerden farklı olarak vergiler, tebânın krala ve derebeyine kendi rızası ile yaptığı bir yardım gibi düşünülmektedir. Bu çağda vergi karşılığı olarak kullanılan kelimelerin etimolojik araştırması bu kelimelerin kökeninde bir ihtiyariliğin bulunduğunu göstermektedir. Mesela, donum-bağış, benêvolence-hayır için yardım, aide- * C.C.Aktan, Bir Vergi Tahsil Usulü Olarak İkta Sistemi, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, Sayı 44, Ekim s

2 yardım, present-hediye gibi terimler bunu açıkça ortaya koymaktadır 2. Daha sonraki dönemlerde vergi çok değişik faktörlerin etkisiyle şekillenmiş ve tam bir sosyal kurum haline gelmiştir. Dolayısıyla cebrilik vergilerin artık karakteristik özelliklerinden birisi olmuştur. Vergilerin cebri bir nitelik kazanmasıyla birlikte zamanla vergilerin tahsilinde de çeşitli devletlerde farklı usuller uygulanmıştır. Eski zamanlarda günümüzde hemen hemen hiç uygulanmayan başlıca dört vergi tahsil usulü görülmektedir: 1.İltizam Usulü (Kabâle Usulü), 2.İhale Usulü, 3.Halk Temsilcileri Eliyle Tahsil Usulü, 4.Havâle Usulü 3. Bizim burada inceleyeceğimiz havâle usulünün bir türü olarak kabul edeceğimiz iktâ sistemidir. İktâ sisteminin mahiyeti ve çeşitli devletlerdeki uygulaması aşağıda ele alınmıştır. İktâ Sisteminin Mahiyeti Havale usulünde vergilerin tahsili işlemleri maaş ve hizmetleri karşılığı olmak üzere belirli kimselere verilmiştir. Adlarına vergi toplama hakkı havale edilen kimseler, kendilerine tahsis olunan arazilerden çeşitli vergileri tarh ve tahsil etmekteydiler. Tahsis olunan yerlere ise nân-pare denilmektedir. Havale usulünün ilk uygulamalarına İslam aleminde rastlamaktayız. İktâ sistemi olarak adlandırılan bu usul daha sonraları Osmanlı İmparatorluğu nda Tımar Sistemi adı altında uygulanmıştır. İktâ menşe inde halifeler tarafından hukuki durumuna göre değişen vergilerini ödemek şartı ile, kimsenin mülkiyetinde bulunmayan toprakların veya maktu bir hazine gelirini te min ettikten sonra bir yere ait sadece vergilerin, yahut da sonradan ve bilhassa Selçuklulardan itibaren, muayyen yerlere ait devlet gelirlerinin, hizmet ve maaşlarına karşılık olarak kumandan, asker ve sivil ricâle, menşûr, tevkî ve daha

3 başka isimler alan vesikalar ile terk ve tahsisi manasında bir istılahtır 4. Zamanla her türlü arazi vergileri, maden işletmeleri, gümrük resimleri, cizye ve hayvanlar üzerinden alınan zekât-ı sevaim in bir tüm iltizama verilmesi de iktâ sistemi içerisinde mütalaa edilmiş ve bu şekilde yapılan tahsislere de mukataa denilmiştir. Kendisine bu şekilde arazi tahsisi ya da bazı haklar tanınan kimseye, yanı iktâ sahibine mukta veya Farsça şekli ile iktâ-dar, mukataa sahibi olanlara da mukataadar denilirdi 5. İktâ sistemi çok eski zamanlarda birçok devlette uygulanmıştır. Bu sistemin ilk uygulamalarına İslâm aleminde rastlamaktayız. Şimdi iktâ sisteminin İslâm devletlerindeki uygulamasını açıklamaya çalışalım. İktâ Sisteminin İslam Devletlerindeki Uygulaması İslamiyette iktâ, araz-i emiriyyenin, yani devlete ait olan arazinin yalnız senevî vergi veya hasılatı öşriyesinin bir hizmet mukabilinde herhangi bir şahsa ferağı demektir 6. İslam aleminde araziye ait vergilerin tahsili suretiyle tesis edilen iktâlardan başka, bir hizmet mukabilinde bir vilayet ya da eyaletin bütün gelirinin bir kimseye tahsisi şeklinde tesis edilen iktâlar da vardı 7. İktâ sisteminin İslam memleketlerindeki mahiyetini anlayabilmek için İslam arazi hukukundaki toprak ayırımına kısaca değinmek gereklidir. İslam arazi hukukunda toprak esas itibariyle üç kısma ayrılmaktadır 8. -Arazi-i öşriyye: Öşüre tabi arazi anlamına gelen arazi-i öşriye, Müslümanlar tarafından fethedilen toprak üzerinde yaşayan ve Müslüman olan kimselere bırakılan arazidir. Bu arazilerden gayr-i müslimlerin yararlandırılması istenmemiştir. -Arazi-i haraciye: Fethedilen topraklar üzerinde yaşayan ve Müslüman olmayan halka bırakılan arazidir. Bu araziden İslam memleketlerinde haraç adı altında bir arazi vergisi tahsil edilmiştir. -Arazi-i memleket: Bu arazi ise fetihler sonucu dağıtılmayıp tüm Müslüman halkın istifadesine bırakılan arazidir. Arazi-i memleket e arazi-i emiriyye, arazi-i milliye, arazi-i havz gibi adlar da

4 verilmekteydi 9. Yine bu tür arazilere arazi-i miriye de denilmekteydi. Bu arazinin rakabesi, yani çıplak mülkiyeti devlete aitti. Bunların dışında İslam memleketlerinde arazi-i memlûke, arazi-i mevat ve arazi-i fey adı verilen araziler de bulunmaktaydı. Arazi-i memlûke, mülkiyeti devlete ait olan arazilerin zamanla bazı kimselere satılması suretiyle oluşmuştu. Bu tür arazilere mülk arazi de denilmekteydi 10. Arazi-i mevat ise mevat denilen işlenmemiş, sahipsiz arazilerin tarıma elverişli bir hale getirilmesi için Müslümanlara verilmesiyle teşekkül etmiştir 11. Fey ise savaşta hile, öldürme ve baskın gibi bir zorlama olmaksızın Müslüman olmayanlardan alınan her şeye denilmekteydi. Bu şekilde elde edilen bir arazi ise buna arazi-i fey adı verilirdi 12. Yukarıda belirttiğimiz mirî arazi (arazi-i memleket) iki kısımdan oluşmaktaydı: Arazi-i memleketin bir kısmı hima olarak adlandırılmış ve Müslüman halkın müşterek tasarrufuna bırakılmıştı. Hima araziden gayr-i müslimler yararlanamazlardı. İslam dan evvel Araplar arasında cari olan bu müessese Hz. Peygamber zamanında şahsi tasarruf konusu olmaya başladığından kaldırılmıştır 13. Arazi-i memleketin diğer bir kısmı ise, ikta adı altında beytülmaldan görev almaya hak kazanmış kimselere kira mukabilinde (iktâ-al icare, iktâ icare) verilmekteydi. İşte iktâ sisteminin esası budur. İktâ sistemi Hz. Peygamber zamanına kadar çıkarılabilir. Paygamber temlik şeklinde iktâlar vermiştir ve sahiplerine de zekattan başka bir mükellefiyet yüklememiştir 14. O devirlere ait iktâların beytülmala (hazineye) 7 milyon dinarlık bir vergi sağladığı bilinmektedir 15. İslam ın başlangıç yıllarında iktâ sisteminin uygulanmasının bazı nedenleri vardı. İslam fütuhatının başlangıcında zaptedilen memleketler asker (Arap)lerin mülkü telâkki edilmiştir. Bu usul orduyu ortadan kaldıracak ve maliyeyi yıkacak bir mahiyette olduğundan Halife Ömer, araziyi eski sahipleri elinde bırakarak, bunların tediye ettiği vergileri; hazine hesabına tahsil edip askerlerin maaşlarına tahsis etti. Bununla beraber, istila dolayısıyla sahipsiz kalan yerlerin, devlete vergilerini ödemek şartı ile şahıslara terk edilmesinden doğan ve iktâ adını alan bir rejim ortaya çıktı 16.

5 İslam memleketlerinde tahsil şekillerine göre iktâlar iki kısma ayrılmaktaydı: 1.Mülkiyet hakkı ile birlikte tahsis edilen iktâlar, mülk iktâlar (katâ ı iktâlar): Mülkiyet hakkı ile birlikte tahsis olunan iktâlara, İslam memkeletlerinde fukahâ (fıkıh âlimleri) katâ ı yada katâyi, bunların dışında kalan iktâlara da iktâ at adını vermekteydi 17. Mülk iktâlar, arazi-i memleketten belirli bir kısmının (hima arazisi dışında kalan yerler) iktâ sahiplerine temlik edilmesiyle oluşturulmaktaydı. Bu şekilde tahsis edilen iktâlara iktâ ı temlik denilmekteydi 18. İktâ sahipleri (iktâ-dar lar) mirî araziden istifade eden köylülerden aldıkları vergilerin bir kısmını iktâ icare olarak hazineye ödemekteydiler. Ancak bir kısım görüşlere göre temlikî iktâlar, arazi-i memleketten değil, ancak arazi-i mevat tan yapılabilmekteydi 19. Mülk iktâların sebebi arazinin imarını temin etmekti Sadece intifa hakkı ile birlikte tahsis edilen iktâlar, mülk olmayan iktâlar (İktâ at): Bu şekilde tahsis olunan iktâlarda mülkiyet devletin olup, araziden sadece istifade etmek ve hasılat almak iktâ sahibine aitti 21. Diğer bir deyişle iktâ-dar arazinin sahibi değil, mutasarrıfı ve müsteciri durumunda idi 22. Mülkiyet hakkının dışında sadece intifa hakkını tesis eden bu tür iktâlar da ikiye ayrılmaktaydı. -İktâ-ı istiğlal: Bu tür iktâlarda arazi-i memleket ya da fey arazisinden verilmekteydi 23. -İktâ-ı irfak: Bu iktâya sahip olanlara bazı devlet monopollerini işletme hakkı tahsis edilmekteydi. İktâ-ı irfak sahipleri, bu yerlerde devamlı kalma ve vergileri sağlamak hakkına sahiptiler 24. İktâ sistemi başta Emevi ve Abbasiler olmak üzere birçok İslam memleketlerinde uygulanmıştır. Emevi ve Abbasi halifelerinin kendi akrabalarına verdikleri iktâlardan vergi alınmazdı. Bu iktalardaki halk vergilerini iktâ sahibine (iktâ-dar a) veya bunun vekil etmiş olduğu memura ya da iktâ sahibi, iktâyı iltizama vermişse, mültezime verirdi 25. Görüldüğü üzere, İslam aleminde iktâ sistemi bazen iltizam usulü ile birlikte uygulanmıştır. Nitekim Prof. Halil İnalcık a göre iktâ-ı istiğlal Roma İmparatorluğu nda geniş bir uygulama alanı bulan iltizam usulünden (locatio usulü) alınmış görünmektedir 26.

6 İktâ Sisteminin Selçuklu İmparatorluğu ndaki Uygulaması İktâ sisteminin çok geniş bir uygulamasını da Büyük Selçuklularda ve bunu takiben Anadolu Selçuklularında görmekteyiz. İktâ sistemi, Selçuklulardan itibaren belirli yerlere ait devlet gelirlerinin hizmet ve maaşlarına karşılık olmak üzere özellikle kumandan ve askerlere terk ve tahsis olunması şeklindeydi. Bu nedenle bu sisteme Askerî İktâ Sistemi adı verilmiştir. Selçuklu tarihi üzerine geniş araştırmalar yapmış olan Prof. Osman Turan, Selçuklu askerî iktâ sistemi konusunda şunları yazmaktadır: Selçukluların Türk-İslam unsurlarını birleştirmek suretiyle kurdukları yeni müesseseler arasında askerî iktâ sistemi en mühimini teşkil eder... Gerçekten İslam dünyasına ait bulunan iktâ usulü Selçuklu devrinde Türk askeri ve idari feodalizmine göre tamamiyle yeni bir mahiyet almıştı. Selçuklular askerlerini imparatorluğun her tarafına dağıtarak toprak vergilerine (malî-i hakk) bağlı bir ordu vücuda getirirken devletin temelini teşkil eden bir kısım Türkmenlerin geçimlerini temin ediyor ve memleketin imarına ve idaresinde de yeni bir imkan buluyorlardı. Gerçekten iktâlar babadan evladına intikal etmekte ve üretimin artması nisbetinde gelirlerinin de artacağı için iktâ sahiplerini memleketin imarına teşvik eylemekte idi 27. Selçuklu İmparatorluğu nda iktâ sisteminin mahiyetini anlatmadan önce, bu sistemin uygulanmasını gerektiren nedenleri kısaca özetlemekte yarar vardır. Bilindiği üzere, Selçuklu İmparatorluğu nun kurulması ile birlikte Orta Asya da yer sıkıntısından dolayı Oğuz Türkleri doğuya göç etmeye başlamışlar ve bu durum Selçukluları güç duruma sokmuştu. Devlet bir taraftan bu göçebelere yer bulmak, diğer taraftan da emniyet ve asayişi temin ederek memleketi ve çiftçileri korumak maksadıyla bu göçü Müslüman olmayan Anadolu topraklarına yöneltmişti. Selçukluların Anadolu yu fethetmeleri de esasen buradan kaynaklanmıştır. Fakat, imparatorluğu kuran bu göçebe kesimin, yine o imparatorluğun yaşaması için, askeri kuvvetin esasını oluşturması bir zorunluluktu. İşte Selçuklu devrinde iktâ sisteminin ortaya çıkması buradan kaynaklanmıştır. İmparatorluk bu göçebe kesime askeri hizmetleri karşılığında irsen arazi dağıtımı yaptı ve bu arazilere ait vergiler ile reâyanın şahsından alınan vergilerin tahsilini askerlere bıraktı 28. Tarihi kaynaklara göre Selçuklu askeri iktâ sisteminin kurucusu Nizamülmülk tür 29. İktâ sistemi konusuda Nizamülmülk ün

7 Siyasetname adlı eserinde önemli bilgiler mevcuttur. Siyasetname de iktâ sahiplerinin reâya üzerinde kendilerine havale edilen kanuni vergileri (malî-i hakk) dürüstlükle tahsil etmeleri, bu esaslara uymamaları halinde iktâlarının ellerinden alınacağı ifade olunmuştur (5. Fasıl) 30. Nizamülmülk eserinde ayrıca padişahların vergi tahsili için iktâ sistemi yerine emanet usulü nün uygulanmasını da belirtmiştir. Bu konuda şöyle demektedir: Eskiden âmiller (vergi memurları) hazineden köle ve asker temin eder, vergileri toplayarak hazineye gönderirlerdi. Bu iyi tatbikattır 31. Nizamülmülk ün belirttiği şekilde uygulama Selçuklulardan önce birçok İslam devletlerinde uygulanmıştır. Nizamülmülk e göre: En iyi olanı padişahın kendine karşı kalplerinde sevgi ve birlik sağlayabilmek için onlara aylık vermesidir 32. Selçuklularda iktâ sahipleri bütün ihtiyaçlarını (at, silah, yiyecek, içecek vb.) bizzat kendi iktâlarından sağlıyorlardı. Savaşlarda yararlılık gösterenlere iktâ vermek suretiyle taltif ediliyor, yine büyük hizmeti geçen askerlerin mevcut iktâları da artırılırdı. İktâların dağıtımı işi daha ziyade cülûs, yani padişahın tahta çıkması zamanlarında veya zafer dönüşlerinde yapılırdı. Ayrıca devlet hizmetinde büyük mevkilere çıkarılan sivil şahıslara da mevkilerinin önem derecesi ile uygun olarak iktâ verilirdi. Selçuklu dönemine ait birçok kayıtlar da iktâ sahiplerinin kanuni bütün vergileri bizzat kendi memurları vasıtasıyla tahsil edecekleri belirtilmektedir. Ancak bunlardan bazılarında ve vekayinamelerde iktâ sahiplerinin hazineye yıllık maktu bir vergi ödediği görülmektedir. Türkiye Selçuklularında iktâların, mali bakımdan muaf olan ve olmayan diye iki kısma ayrıldığını, muaf olmayanların tekâlif-i divaniye ve avarız vergileri ödediğini biliyoruz... Büyük Selçuklulara nazaran daha kuvvetli bir merkezi idarenin hakim olduğu Anadolu Selçuklularında gördüğümüz bu vaziyet Büyük Selçuklularda iktâ sahiplerinin hazineye tediye ettiği maktu vergi kabilinde olmayıp, devletin bir kısım vergileri ve onların tahsilini bizzat kendi uhdesinde muhafaza ettiği anlaşılıyor ki, bu Osmanlı devrinin serbest olan ve olmayan tımarlarına tekabül etmektedir 33. Büyük Selçuklularda rastladığımız dahl-i iktâ at tabiri bunu ifade etmektedir 34. Anlaşıldığı üzere Anadolu Selçuklularında olduğu gibi bir kısım iktâ, Barthold un ifade ettiği şekilde bir tür hediye olarak verilmekteydi 35.

8 Selçuklularda iktâ sistemi, siyasi istikrarsızlıklar ve mücadeleler dolayısıyla yavaş yavaş sarsılmış ve İlhanlıların Anadolu yu tamamiyle askeri işgal altına almaları ile birlikte Selçuklu ordusu fiilen ortadan kalkmış ve Selçuklu askeri iktâ sistemi de yıkılmıştır. Bu arada hemen belirtelim ki, Selçuklu askeri iktâ sistemi, biraz farklı olarak İlhanlılarda da (İran Moğolları) aynen uygulanmıştır. İktâ sistemi İlhanlılarda çeriğ yurd usulü olarak adlandırılmış ve Gazan Han bu usulü geniş ölçüde tatbik etmiştir 36. Çeriğ yurd usulü, muayyen nahiye ve sancakların gelirini bölük, ming ve tümenlerin iaşesine tahsis etmek demektir. Teamüle göre, çeriğ; yani ordu, at, cephane, silah, erzak, çadır ve saireyi buradan tedarik ederdi. Yurd sahasından alınacak irad, devletin bütçe defterlerinde kaydedilen vergilerden ibaretti 37. Referanslar 1 Henry Laufenburger, Vergiler ve Tarihi, Çev.: Ragıp Hanyal, Ankara: Kardeş Matbaası, 1964, s Bkz: İ.Fazıl Pelin, Finans İlmi ve Finansal Kanunlar, I. Kitap, İstanbul: Güven Basımevi, 1942, s. 133; Halil Nadaroğlu, Kamu Maliyesi Teorisi, 5. B., İstanbul: Met/Er Matbaası, 1983, s Türk Kamu Maliyesi literatüründe havale usulü bugüne değin incelenmemiştir. Sadece çeşitli maliye kitaplarında diğer üç vergi tahsil usulü yer almıştır. Havale usulü ilk olarak master tezimizde incelenmiştir. Bkz: Coşkun Can Aktan, Kamu Gelirlerinin Tahsili Tekniği ve Tahsilatta Etkinliğin Sağlanması, (Basılmamış yüksek lisans tezi), İzmir: Osman Turan, İktâ, İslam Ansiklopedisi, c. 5/2, s Osman Turan, İktâ, İslam Ansiklopedisi, c. 5/2, s İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, İst.: 1941, s İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilatına..., s Ö. Nasuhi Bilmen, Hukuk-ı İslamiyye ve Istılahat-ı Fıkhıyye Kamusu, c. 3, İstanbul: İstanbul Matbaacılık, 1950, s. 549, 550; Neşet Çağatay, Osmanlı İmparatorluğu nda Reâyadan Alınan Vergi ve Resimler, A.Ü. Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Dergisi, c. 2, s. 5, Ankara: 1947, s Bilmen, a.g.e., s Bilmen, a.g.e., s Bilmen, a.g.e., s. 549; ayrıca bkz: Ebû Yûsuf, Kitabü l-haraç, Çev.: Ali Özek, İstanbul: İÜİF Yayını, 1970, s

9 12 Bu konuda daha fazla bilgi için bkz: Ebû Yûsuf, s Halil İnalcık, İslam Arazi ve Vergi Sisteminin Teşekkülü ve Osmanlı Devrindeki Şekillerle Mukayesesi, İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi, c. 1, sa. 1, s İnalcık, a.g.e., s Bkz: Turan, İktâ, İslam Ansiklopedisi, c. 5/2, s. 950; İktâ, Türk Ansiklopedisi, c. XX, s Turan, İktâ İslam Ansiklopedisi, c. 5/2, s İnalcık, a.g.e., s Bkz: İnalcık, a.g.e., s. 33; Ziya Karamürsel, Osmanlı Mali Tarihi Hakkında Tetkikler, TTK Yayını, Güneş Matbaası, 1940, s Turan, İktâ, İslam Ansiklopedisi, c. 5/2, s. 950, Halil Cin, Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulması, Ankara: Yenigün Matbaası, 1978, s Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilatına..., s Bilmen, a.g.e., s İnalcık, a.g.e., s. 33, 34; Karamürsel, a.g.e., s İnalcık, a.g.e., s Uzunçarşılı, a.g.e., s. 17, İnalcık, a.g.e., s Osman Turan, Selçuklu Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, İstanbul: İstanbul Matbaası, 1969, s Bkz: Turan, İktâ, İslam Ansiklopedisi, c. 5/2, s. 952; Uzunçarşılı, s Nizamülmülk ( ) İran asıllı ünlü bir Türk devlet adamıdır. Siyasetname de devlet idaresindeki ilkeleri anlatır. 30 Bkz: Nizamülmülk, Siyasetname, Çev.: Mehemmed Şerif Çavdaroğlu, İstanbul: İÜEF Yayını, s. 44; Nizamülmülk, Siyasetname (Siyerü l-mülük), Çev.: Nurettin Bayburtlugil, İstanbul: Emek Matbaası, 1981, s Nizamülmülk, Siyasetname, Çev.: Bayburtlugil, s Nizamülmülk, Siyasetname, Çev.: Bayburtlugil, s Turan, İktâ, İslam Ansiklopedisi, c. 5/2, s Turan, İktâ, İslam Ansiklopedisi, c. 5/2, s. 956; İnalcık, a.g.e., s W. Barthold, İslam Medeniyeti Tarihi, Çev.: M. Fuad Köprülü, Ankara: TTK Basımevi, 1963, s A. Zeki Velidi Toğan, Umumi Türk Tarihine Giriş, c. 1, 3, b., İstanbul: Aksiseda Matbaası, 1981, s. 288, Toğan, a.g.e., s. 288.