slamiyetten Ínce T³rklerde Aile Hukuku

Transkript

1 T RKYAT ARATIRMALARI DERGS ò 133 slamiyetten Ínce T³rklerde Aile Hukuku In Turks before Islam the Law of Family MehmetMANDALOLU ÍZET slamiyetæten ncet³rklerdeailetoplumuntemelidir.aile,t³rkhukuksistemiolant reiþin dekendine zg³birhukukanlay²²nasahiptir.aileninolumas²ndakibuanlay²; rf,ôdet, gelenek,g reneklerolarakg r³lmektedir.aileninolumas²,s zkesmeilebalay²pd³³nt re niyledevamedenveþocuund³nyayagelmesiyletamamlananbirs³reþolarakg r³lmektedir. Bus³reþte,kal²nveþeyizÆinvarl²²aileninb³t³nl³³n³koruyanunsurlardand²r.Ailehuku kuaþ²s²ndankal²nveþeyizæinvarl²²boanman²n n³ndekibirengelolarakg r³lmektedir. Bundandolay²eskiT³rklerdeboanmaolaylar²fazlag r³lmez.eskit³rkailehukukunda kad²na nemverildiig r³lmektedir.kad²n,sadeceaileninmal²n²norta²deil,ayn²zamanda kendimal²n²ndakullan²c²s²d²r.koca,kar²s²n²nbabaevindengelirkengetirdiiþeyiz³zerinde hiþbirhakkasahipdeildir.ailehukukuaþ²s²ndan,kad²nlarahsim³lkiyetsahibidirler.kad² naverilen nem,cezahukukuuygulamalar²ndadag r³lmektedir.kad²nakar²ilenensuþlar l³mlecezaland²r²lm²t²r.hukukiaþ²daneskit³rklerdeataerkilbiryap²g r³lmesineramen kad²nlar²ndas zsahibiolduklar²n²g r³yoruz.ãocuklar²ndurumuiset regereinceg³vence alt²naal²nm²t²r.ailehukukununtemeli,mirasvem³lkiyethukukunadayanmaktad²r. ò ANAHTAR KELMELER Aile,Hukuk,Miras,Kad²n,Erkek,Ãocuk ò ABSTRACT BeforeIslamamongtheTurksthefamilyisthebasisofsociety.Family,incustomsof Turkishlegalsystemhasauniqueunderstandingoflaw.Thisunderstandingoffamilyforma tion,customs,traditionsandcustomsobserved.theformationofthefamily,theweddingce remonybeginswithcuttingaprocessofongoingandcompletedthechildisseenastheorigin. Dr. Tarih Íretmeni, Keþi ren Anadolu Lisesi,

2 134 ò T RKYAT ARATIRMALARI DERGS Inthisprocess,thepresenceofdowryandbridestrousseauparcelprotecttheintegrityofthe family.thepresenceofdowryandbridestrousseauintermsoffamilylawisseenasabarrier todivorce.therefore,inancientturksdivorceeventswerenætseen.inoldturkishfamilylaw, womenaregivenimportance.womennotonlyfamilyfinancialpartner,butalsotheuserof theirpossessions.husbanddoesnothavewifeæsfatheræshouseanyrightsovertrousseaubro ughtbaytheway.intermsoffamilylaw,womenaretheownerofpersonalproperty.theim portanceofwomeninthecriminallawpracticemayalsooccur.crimescommittedagainst womensentencedtodeath.althoughinancientturksapatriarchalbuildingseethatlegal pointofviewthatwomen.thesituationofchildrenisensuredaccordingtocustom.thebasis offamilylaw,inheritanceandpropertylawisbased. ò KEY WORDS Family,Law,Inheritance,Womens,Mens,Childrens.

3 T RKYAT ARATIRMALARI DERGS ò 135 Giri slamiyetæten ncekit³rklerdeaile,toplumunenk³þ³kbirimiydi.ailenin meydanagelmesiiþingereklibaz²toplumsalkurallarb³t³n³t³rklerdehukuk anlay²²n²nolumas²ndaetkiliolmutur.yaz²l²olmayanhukukikurallarb³t³ n³olarakkar²m²zaþ²kant re,eskit³rklerde nemlidir.t re,eskit³rklere atalar²ndankalanb³t³nkurallartoplam²(g kalp1977:17),ôkanunömanas²n daeskit³rksosyalhayat²n²d³zenleyenômecburiökaidelerb³t³n³(kafesolu 1993:233)olaraktan²mlanmaktad²r.T re,slamiyetæten ncekit³rktoplumun dahôkimvegeþerliolantekdeerdi.t³rklerbudurumu,ôil(devlet)gidert r³ (t re) kal²rö s z³ ile ifade ediyorlard² (Koca 2002: 15). Toplumda t renin neminianlataneniyis zhiþ³phesizôt rekonuuncahansusarödeyimidir (Aksoy 2011: 12). Eski T³rklerde t re hereyin ³st³nde g r³lmektedir. T re, yaz²l²olmayankurallarb³t³n³d³r.nsanl²ktarihindeyaz²dan nces z,yaz²l² hukuktan nces zl³hukukolduuiþinbirþokyaz²l²hukukuygulamas²daha þoks zl³hukukdeneyimlerindenortayaþ²km²t²r.yaz²l²hukukundahasonra yasaya d n³t³rd³³ kurallar, s zl³ hukukun daha nceden uygulad²² ve genellik kazand²rd²² kurallard²r ( Ouz 2012: 104). Bu s zl³ kurallar b³t³n³ slamiyetæten nce T³rklerde t re olarak g r³lmektedir. T re; rf, Ôdet, gele nek, g renekeklinde kar²m²za þ²kmaktad²r. T re, T³rklerde sadece sosyal hayat²d³zenleyenbirkurallarb³t³n³deilayn²zamandas zl³normlarb³t³ n³d³r.t re,hereyin³st³ndeolup,t³rklerinb³t³nfertleriyleuymakzorun daolduklar²hukukkurallar²d²r.h³k³mdarlardat reyeuymakzorundad²rlar. T renin deitirilmez h³k³mler iþerdii sonucu þ²kar²lmamal²d²r. T re huku kunun h³k³mleri, t²pk² yaz²l² hukukun h³k³mleri gibi eskimektedir ( Ouz 2012:104).H³k³mlerieskiyen,deitirilmesigerekent re,þevreveimkônlara uygun yeniliklere aþ²kt² (Kafesolu 1993: 234). Bu durum, t renin yeniliklere aþ²k olduunu ya da t renin deiebilir zelliklerinin bulunduunu g sterir. T³rkh³k³mdarlar²yerevezamanag reômeclisölerininonay²n²almaksuretiy le t reye yeni h³k³mler getirebiliyorlard² ( Kafesolu 1993: 234). Kurultayda al²nan deiiklik karar² hakan taraf²ndan onayland²ktan sonra y³r³rl³e gir mektedir. Buradan KaanƲn tek ba²na karar verme yetkisine sahip olmad²², ancakmeclisindekikarar²onaylad²ktansonray³r³rl³egirdiinig rmekteyiz.

4 136 ò T RKYAT ARATIRMALARI DERGS T reninuygulanmas²na zg³bir rneiasyahundevletiileavrupahun Devletini mukayese ederek vermemiz m³mk³nd³r. Asya Hun Devleti, en nemli d nemini devlet tekilatlanmas², askeri, siyasi vb. baar²lar² aþ²s²ndan Mete ( Motun) zaman²nda yaam²t²r. Mete zaman²nda Hun Devleti, devlet tekilat²vekurumlar²aþ²s²ndanileribirseviyeyeulam²t².avrupahundevle ti de bu seviyeye Attila zaman²nda ulam²t²r. Attila d neminde de Avrupa Hun Devleti siyasi, ekonomik, askeri ve k³lt³rel aþ²lardan ileri bir seviyeye ulam²t²r.avrupahundevletinde,siyasi,ekonomik,askerivek³lt³relkarar larmeclisteal²nm²,t rekurallar²uygulanm²t²r. T reninanayasah³km³ndeadalet,iyilik,fedakôrl²k,eitlik,kiilikgibide imez prensiplerinin bulunmas² (Kafesolu 1993: 235), aile kurumunun ko runmas²n²vetoplumdakimensubiyetfikrininpekitirilmesini(aksoy2011:12) salamaktad²r. Ailenin devaml²l²² t re taraf²ndan g³vence alt²na al²nm²t²r. Aile ³yelerinde ôben l³rsem þocuklar²m ve eim ne olurö diye bir kuku ve korkuolmamas²t reninailefertlerineverdiig³venceninsonucudur.ailenin reisi konumundaki beyinhayat²n² kaybetmesindensonraailesine, þocuklar²na kimin bakaca² t rece tayin edilmitir. Aile d²ar²ya kar² bir b³t³nd³ (Ígel 1979:167).Buradant reninailehukukuaþ²s²ndannedenlib³y³kbirsorumlu luasahipolduug r³lmektedir. 1. EskiT³rklerdeHukukiAþ²danAileninOlumas² Aile,ôana,baba,þocuklarvetaraflar²nkanakrabalar²ndanmeydanagelmi ekonomikvetoplumsalbirbirlikötir(g³ler1992:39).aile,toplumolmaanla y²²n²nbalang²c²d²r.birbirineakrabal²kbalar²ilebal²olanfertlerintoplam² d²r(koca2002:15).eskit³rktoplumundailksosyalbirlikolanaile,b³t³ntop lumsalb³nyeninþekirdeidurumundaidi(kafesolu1993:216;ígel2001:237; lgen2005:827).kanakrabal²²esas²nadayananailedereiserkekti.aileninesas þekirdeinibaba,oulvetorunlaroluturuyordu.evlenipgidenk²zlarileonla r²nþocuklar²ailedensay²lmazlard²(ígel2001:237;lgen2005:827). G kt³rklerdeaileilebilgilerimizinkayna²n²orhunkitabelerioluturmak tad²r. Kitabelerde geþen ifadelerden G kt³rklerdeki aile yap²s² hakk²nda bilgi sahibiolmakm³mk³nd³r.k ltiginabidesidoucephesinde sttemavig k, alttaya²zyerk²l²nd²kta,ikisiaras²ndainsanoluk²l²nm²,insanolunun³zerineatam Bumin Kaan,stemi Kaan oturmu. Oturarak T³rk milletinin ilini t resini tutu vermi,d³zenleyivermi(ergin1983:20)ifadelerigeþmektedir.buradanyery³ z³n³nnas²lyarat²ld²²veyery³z³ndet³rkmilletininnas²lt resahibiolduu anla²lmaktad²r. Bu anlat²ta T³rklerin hukuki normlar²n²n olduu ve bunun

5 T RKYAT ARATIRMALARI DERGS ò 137 bir d³zenleme sonucu oluturulduu g r³lmektedir. G kt³rklerde ailenin olumas²n²salayanifadeiseyineorhunkitabeleriændegeþmektedir.buradaki ifadeyeg re;ôt³rkmilletiyokolmas²ndiye,milletolsundiye,babamlterikaanæ², annemlbilgehatunug ³ntepesindentutupkald²rm²olacakö(Ergin1983:20).Bu ifadedent³rklerdeaileyap²s²ileilgilien nemliþ²kar²m,þekirdekaileyap²s² n²n olduudur. Orhun KitabeleriÆne g re T³rk ailesi ana, baba ve þocuktan olumaktad²r.eergeniaileyap²s²olsayd²kitabelerdebunayerverilirdi. EskiT³rkdevletlerindesosyalvehukukikurallar²nb³t³n³net read²ve rilmektedir(ayd²n1995:33).t re,aileilekiileriþinbirôg reneköidi.t re, ayn²zamandabirôyolö,dahadorusuôyaamayoluöidi(ígel1979:232233). EskiT³rklerdeah²s,ailevemirashukukununolumas²ndat reninetkisibu lunmaktad²r.t reninoluumuileilgilien nemlibilgikayna²m²z²orhunki tabeleri oluturmaktad²r. Orhun KitabeleriÆne g re t re, halk aras²nda zaman iþindevarolan rfveôdetlerinbelirlibirs³reþiþindehukukibiryap²kazanma s²vesosyalyapt²r²mlar²nyan²s²rahukukiyapt²r²mlar²ndadevreyegirmesidir (Ayd²n1995:33).Buradanailehukukununtemelinioluturan rf,ôdet,gelenek, g reneklerideerlendirmekdorubiryakla²molacakt²r. slamiyetæten ncet³rklerdeaileninmeydanagelmesievlilikyoluylager þeklemektedir.evliliingerþeklemesi zelhukukaþ²s²ndanincelenmesigere ken bir konudur. ónk³ aile m³essesesinin kurulmas² amac²yla d³zenlenen evlilikmerasimlerit reyeg reyap²lmaktad²rvet regereincemeydanagetiri len aile d³zeni daha sonraki kuaklara aktar²lmaktad²r. T³rkþede kullan²lan ôevlenmeö veyaôevlendirmeö tabirlerievlenen erkek veya k²z²nbaba oca²n danayr²larakyenibirev(aile)meydanagetirdiininifadesidir(kafesolu1993: 216). Buradaki ifadeden evlilikyoluyla yeni bir yuva kurulmas²anla²lmakta d²r.t³rkanlay²²nag reôevlenmeveyuvakurmaöt³rkdevletlerinintemeli idi(ígel1979:174;g³ler1992:50).ohaldeyenibiryuvakurulduunag re zel m³lkiyet kavram² ortaya þ²km²t²r diyebiliriz. Evlilik birbirlerini seven, birbirleriylebir m³rbiraradayaamay²g zealanikiinsan²nbirlikteliklerinin zihinlerdevetoplumg z³nderesmilemesidir(erkul2002:5859).eskit³rk lerdeevlilikyoluylabuberaberliintoplumg z³nderesmibirkimlieb³r³n d³r³lmesihukukiaþ²dandeerlendirilmelidir.ã³nk³hukukiolarakevlilikle rin dier insanlar ve kanun n³nde belgelendirilmesi gerekir. Eski T³rklerde bu uygulaman²n yap²ld²²n² g rmekteyiz. Evlenme, eski T³rklerde toplumsal

6 138 ò T RKYAT ARATIRMALARI DERGS birg revdi.bekôrl²kay²psay²l²rd²(erkul2002:63).kagarl²mahmud,evliliin gerþeklemesiiþinikikiiaras²ndaarac²l²kyapan,evlenmezaman²ndad³n³r leraras²ndagidipgelenkiilerinolduunuvebukiilereôarkuþ²ödenildiini ifade etmektedir (Kagarl² Mahmud 1985: I, 141). T³rklerde evlilik, olan ve k²z²nortakiradesiileailelerinkar²l²kl²r²zas²nabal²yd²(koca2002:16). EskiT³rklerdebirgenþevlenirkennekar²s²n²kendibabas²n²noca²nageti rirdinedekendisikar²s²n²noca²nagiderdi.þg³veylikolmad²²gibiiþgelin likdeyoktu(g kalp1976:296).buradaneskit³rklerdeahsim³lkiyetkavra m²n²nolutuunug rmekteyiz.ã³nk³yenievlenenþiftkendiyuvalar²n²kur mak suretiyle kendilerine ait malm³lk sahibi de olmaktad²rlar. Bu durumun toplumsaly n³ise,þiftinkendisosyalortam²n²oluturmas²d²r. Hundevletindehakanlar²nk²zald²klar²belirliboylarvard²r.Hunlar²nsos yoekonomik aþ²dan gelimi boylar² k²z kaþ²rmayoluile evlenme y ntemine bavurmam²lard²r(yakut2002:408409).ã³nk³hunlar²nôk²zkaþ²rmaögele nei ile evlendiklerine dair hiþbir belge bulunmamaktad²r ( Ígel 1979: 162). Ãinkaynaklar²ndaneldeedilenbilgilereg re,kuzeyuygurlardaaile,resmive hukukibirevlenmeakdinedayanm²t²r.evliliiôkavumaköolarakniteleyen Uygurlar,evliliinakvehisy n³n³belirtmilerdir.uygurlardakanh²s²ml²² evlenmeye engeldir. Evlenmenin belli bir ya² yoktur ve bulu evlenme iþin yeterlidir(yakut2002:423). Eski T³rklerde aile yap²s² devletlerin þounda ayn²ekilde meydana gel mitir.budurumunolumas²ndaaileyimeydanagetirenesaslar²n rfveôdet hukukueklindezamaniþindekurallamas²etkiliolmutur.buoluumdadev letlerinrol³hukukundieralanlar²nag res²n²rl²d²r(dursun2011:110). T³rktoplumuataerkilbiryap²yasahiptir.Yanibabaveerkekotoritesige lenekselyap²n²ntemeltalar²ndanbiridir.atayavebabayakar²gelmek,onla r²ns z³ndenþ²kmakuyadabuekildecezagerektirenbirsuþtur(ouz2012: 109).Ailey netimindebabahukukuesast²r.ailetipik³þ³kailedir(dursun2011: 110).T³rktoplumundadoanþocuklarbaban²nsoyunaaittirvesoyerkekþo cukladevameder.bunedenledoanþocuklar²nbabas²n²nkimolduubilinme lidir.dedekorkutkitab²ændageþenôoulkimdenolduunanas²biliröatas z³ konuylailikiliokunabilir.evlilikkurumu zelindeevlenecekgenþlerinkimler leevleneceineaileninvebunadahaþokerkeklerinkararvermesid³³ncesihe korunmutur.yadab³t³ngelenekbiþimlerikorunarakevlenecekolangenþle rinr²zalar²n²nal²nmas² nplandad²r.k²zisteme,s zkesme,nian,k²nagecesi,

7 T RKYAT ARATIRMALARI DERGS ò 139 d³³nvb.t renlerbuotoriteyitan²yan,tan²mlayanvedestekleyenpratiklerdir (Ouz2012:109110). slamiyetæten ncet³rklerdeaileyap²s²n²nhukukiolarakyasalat²²evlilik t³r³ d²tan evlenme olarak tan²mlanan egzogami biþimindeki evliliktir. T³rk lerded²ar²danevlenme(exogamie)esast²(donuk1988b:8).t³rklerdeg r³len egzogamianlay²²n²nbulunmad²²n²iddiaedenarat²rmac²lardabulunmakta d²r.buarat²rmac²lardanesrayakut, zellikleg kt³rklerdeevlenmegenellikle ekzogamiktemelleredayanmad²²n²ifadeetmektedir.(yakut2002:416).bura dakitart²²lankonuhukukiaþ²danbak²ld²²ndakanaatimcet³rklerdekievlilik m³essesesinin d²tan gerþekleen biþimidir. ónk³ T³rklerde olanlar d²ar² danevlendirilmekte,k²zlardad²ar²yaverilmekteydi(koca2002:16).t³rklerde g r³lenegzogamibiþimindekievlilikanlay²²n²nvarl²²nabakabirg r³ka zand²ran Bahaeddin Ígel ise, konuyu Hunlara kadar g t³rmektedir. Bahaed din Ígel, Ãin kaynaklar²ndan elde ettii bilgiler dorultusunda, Hunlar²n ge limi babaerkil aile yap²s²na sahip olduunu, babaerkil ailenin temelinin de d²ar²dan evlenmeye yani ekzogamiye dayand²²n² ifade etmektedir (Yakut, 2002: 408). Kafesolu da, T³rklerde g r³len evlenme tipinin d²tan evlenme (egzogami)biþimindeolduug r³³ndedir(dursun2011:110). T³rklerde aile yap²s²n² oluturan hukuki bir etken evlilik tiplerinden þok elilikolarakdeerlendirilenmonogamibiþimindekievliliinolupolmad²²d²r. Bu konuda da arat²rmac²lar aras²nda farkl² g r³ler bulunmaktad²r.brahim Kafesolu,T³rklerdeg r³lenevliliintekelilik(monogami)olduug r³³n dedir(dursun2011:110).abd³lkadirdonuk,eskit³rktoplumundagenellikle tek elilik (monogamie) g r³ld³³n³, bunun yan²nda h³k³mdar ailesinde si yasisebeplerlebirdenfazlakad²nlarlaevlenmeninvarolduunuifadeetmek tedir(donuk,1988b:8).esrayakutisebukonudabirazdahafarkl²d³³nmek tedir.onag ret³rklerde,þokkad²nlaevliliks zkonusudur.lkkad²nevinba kad²n² olmutur. Daima denklie dikkat edilmitir. Y³ksek mevkide bulunan birkad²n,kendisindenaa²durumdabulunanbirerkekleevlenemediigibi; dengiolmayanbirk²zlaevlenenerkeinþocuklar²datoplumtaraf²ndanfarkl² davran²larlakar²lanm²t²r(yakut2002:416).orhant³rkdoan,hunlarara s²ndaþokkad²nlaevlenmeninhôkimolduug r³³ndedir.bug r³³nedaya nak noktas²n² ise, T³rklerde g r³len Levirat tipi evlenmenin varl²² olutur

8 140 ò T RKYAT ARATIRMALARI DERGS maktad²r.dierbirdeyile,leviratkaidesindenþ²kart²lanbirsonuþtur(t³rk doan1992:34;yakut2002:409). slamiyetæten ncet³rklerdeaileyap²s²n²noluumununincelendiimaka lemizde evlilik m³essesesinin hukuki aþ²dan deerlendirilmesi gereken dier birevliliktipileviratusolarakifadeedilenevlenmebiþimidir.leviratyani³vey anneileevlenmegeleneihunlara zg³d³r(t³rkdoan1992:5).hunlarlabir likte balayan bu evlilik tipinin hukuki olarak incelendiinde farkl² neticeler eldeedilecektir.hunlarda zelhukukaþ²s²ndanleviratkaidesineg re,babala r²n l³m³nden sonra oullar²n²n ³vey anneleri ile b³y³k kardelerinin l³ m³ndensonrak³þ³kkardelerinyengeleriileamcalar²n l³m³ndensonraye enlerin yengeleri ile evlenmeleri hukuki bir g rev olarak kabul edilmitir (Íel1981:352; G kalp 1976: 233; Yakut 2002:409). Hunlarda g r³len levirat tipi evlenme G kt³rklerde de g r³lmektedir. G kt³rklerde oullar, babalar² l³nce³veyannelerinialmakzorundad²rlar.kardeleriveamcalar² ld³³nde de kar²lar²n² almak, kardeler ve yeenler iþin bir gerekliliktir. Bu prensibin amaþlar²dahundevletindekiyleayn²d²r(yakut2002:416). Leviratuygulamas²T³rkaileyap²s²ndahukukiolarakdeerlendirildiinde deuygulanmas²gerekenbirzorunluluktu.nitekimbabalar² lenoullar,anne leriilek³þ³kkardeleriniailelerinekat²p,bakmakvebeslemekzorundaidiler. Ílenkardelerineleriileþocuklardasokaktakalmazlard².Yaayankardeler hemen onlar² kendi ailelerine katarlar ve onlara sahip þ²karlard² (Ígel 1979: 164). T³rklerde leviratusun gayesi, T³rk topluluklar²nda dul kalan kad²nlar² þaresizb²rakmamak,himayeetmekveonlar²nhayat²n²teminatalt²naalmakt² (K ymen1973:20;kafesolu,1993:294).hunlardab³y³kkarde l³nce,ondan sonragelenkarde, lenkardeininkar²s²ileþocuklar²n²,eerdulisterseal²p, kendiailesinekatabiliyordu.dulistemezseb ylebirevliliinolamayaca²bi linmektedir(ígel1979:176177).leviratgeleneiyledulkalankad²nlar²naile b³t³nl³³ iþerisinde tutulmas² ailenin ortak m³lk³n³n parþalanmas²n²n da n³ne geþmekte idi. B ylece ortak m³lkiyet anlay²², t redeki bu evlilik biþi miyle korunmu oluyordu. Rasony², leviratus geleneinin cemiyetin her taba kas²ndaayn²ekildeg r³lmedii,buôdetiny³ksektabakayahasolduug r³ ³ndedir(Rasony²1971:57). EskiT³rklerdeaileninmeydanagelmesis zkesimiilegerþeklemektedir. S zkesmeayn²zamandaevlilikiþinat²lanen nemliad²md²r.s zkesmet³rk lerde,þokdeerverilenbirantlamad²r(ígel1979:183).buradans zlemenin yap²ld²²anlam²þ²kar²lmaktad²r.kesmekelimesiburadaart²kevlilikiininhu kukiaþ²danbirnoktayagetirildiining stergesidir.s zkesmeileevlilikhaya

9 T RKYAT ARATIRMALARI DERGS ò 141 t²nabirbalang²þyap²lm²t²r.baz²t³rkboylar²ndas zkesmeantlamas²n²nôat ³zerindeöyap²ld²²bilinmektedir.K²zveolantaraf²at³zerinebinmiolarak kar²la²r veb yleceantla²rlard²( Ígel 1979:183;Ígel2001: 268). Buantla maylak²zveerkeks zlenmekte,b ylecenianl²l²ks³reþleribalamaktad²r. T³rklerde baban²n sonsuz bir ôvelayet hakk²ö g r³nmemektedir (Ígel 1979: ). Baban²n sonsuz velayet hakk²n²n bulunmamas² k²z²n² istedii kiiyeveremeyeceininkan²t²d²r.ohaldebabak²z²n²istediikiiyeveremeye ceineg rek²z²n²nisteklerinedikkatetmekdurumundad²r.ayn²zamandaba bak²z²n²nevlenmekisteyipistemediinidebilmelidir.k²z²nbabayabuisteini aþ²kþas ylemesit³rkk³lt³r³ndebeklenilmeyecekbirdavran²olsagerektirki evlenmekisteyenk²zbabas²naraz²olduunug sterenbirsembolvermekdu rumunda kalm²t²r. S z kesiminde k²z²n, evlenmeye raz² olduunu g steren, ôr²zal²kösembol³b³t³nt³rkillerindeômendilöidi(ígel1979:183184).ev lenmedeelerinr²zas²ndanbakaanababan²ndar²zas²gereklidir.ayr²cak²z²n kendihayatarkada²n²seþmekte zg³rolmas²aileiþerisindem³lkiyetinyan²n daferdindeh³rolduunug stermesibak²m²ndan nemlibirhukukidurum dur(donuk198081:165). S z kesiminin tamamlanmas²ndan sonraki aama, nian yapmad²r. Eski T³rklerde nian, evlenme iþin bir evlenme vaadi ve ayn² zamanda bir n akidædir. Nianl² anlam²nda ôadakl²ö s z³ kullan²lmaktayd² (Ígel 1979: 184). slamiyetæten ncekit³rklerdeevlenmeiþinmuayyenbiryaart²n²nolmamas² babalar²nk³þ³kyatakiþocuklar²n²veyavesayetalt²ndakiþocuklar²evlendir melerine neden olmutur (Arsal 2002: 90). Evlenmelerde ya s²n²r²n²n bulun mamas² slamiyetæten nce T³rklerde ôbeik kertmesiö biþiminde nianlar²n yap²lmas²nanedenolmutur.ôbeikkertmenianö;tan²klar,antlamavedua ileyap²l²rd².beikkertmesinianl²lar,ergenlikþa²nagelince,ikincidefayeni den nianlan²rlard² (Ígel 1979: 184). Ergenlik d neminde nian²n tazelenmesi hukuki aþ²dan deerlendirildiinde reit olma durumunun T³rklerde nemli olduunug stermektedir.ã³nk³evliliingerþekleebilmesiiþingenþadayla r²nbellibiryaaulamalar²gerekmektedir.buy³zdenbeikkertmesinianl²la r²nyenidenikincikeznianlanmalar²eskit³rktoplumundayamefhumunun olduunud³³nd³rmektedir.nianlanmaiþinergenlikd nemininbeklenmesi evlilikiþindeb ylebiruygulaman²nolduunud³³nd³rmektedir.niant renineayr²ca,ôk³þ³kd³³nödedenmitir(ígel1979:184).g³n³m³zdeni

10 142 ò T RKYAT ARATIRMALARI DERGS anmerasimindeôy³z³ktakmaöôdetiiseeskit³rkleredayanmaktad²r.dede KorkutÆtaBeyBeyrek,nianl²s²BanuÃiþekÆeyenidenbiry³z³ktakm²t².Nian y³z³³kutluidi.dedekorkutætadendiigibiniany³z³³n³nôiþindebinbir nianvard²ö(ígel1979:184).niandansonranikôhæageþilirki,anadoluædave OrtaAsyaÆdanikÔh,yayg²nolarakôkal²nantlamas²ndansonravek²zevindeö k²y²l²rd²(ígel2001:268). slamiyetæten ncekit³rklerdeailehayat²aþ²s²ndan nemlibirtoplant²d³ ³n merasimleridir. D³³nler nikôh²n k²y²lmas²ndan sonra gerþekletirilmek tedir.t³rklerded³³n,yenibirevaþma,ayn²zamandasoyundevam²anlam² na gelmektedir (Berber 2009: 3). T³rklerde evlenme s²ras²nda d³³n yapma zorunlulukolarakg r³lmektedir(k ymen1973:21).g kt³rklerded³³n,her ailenin servet derecesine g re yap²lm²t²r. Orhun yaz²tlar²nda Bilge Kaan, T³rgiKaan²nak²z²m²fevkaladeb³y³kd³³nleverdim;T³rgiKaan²n²nk²z²n²da fevkaladeb³y³kd³³nleolumaal²verdimdiyerekbugeleneiaþ²kþaifadeetmi tir ( Yakut 2002: 417). Eski T³rklerde d³³n merasiminde yerine getirilmesi gereken baz² Ôdetler bulunmaktad²r. Bu Ôdetlerin ba²nda æk³denæ ad² verilen d³³nyemeigelmektedir(k ymen1973:21).halkdabuyemeklerekat²lmak tayd². Bu durum hem halk²n g z³nde y netimin itibar²n² art²rmakta, hem de devlet y netimindeki herkesi bir araya getirerek aralar²nda kaynama salan maktayd².ayr²cat³rkt resindeh³k³mdary nettiihalk²nkarn²n²doyurmak la m³kellef olduundan d³³nlerde bu g revini de ifa etmekteydi (Berber 2009:4).D³³nyemeindensonrahalkda²l²r,b yleceevlilikhayat²balard². T³rklerdek²zalmaveevlenme,kolaybiriolarakg r³lmemitir.g kt³rk yaz²tlar²ndaôk²zös z³n³nbakabirkar²l²²daôpahal²ödemekti(ígel1979: 180).G kt³rkkitabelerindegeþenbuifadedenk²ziþinbellibirmiktar deme ninyap²ld²²anla²lmaktad²r.ancakbuifadebirmal²ndeeriolarakg r³lme melidir. Kitabelerde geþen bu ifade bir bedel olarak anla²lmal²d²r. Bu bedel, eskit³rklerdeevlenmeninm³himbirart²k²zailesineverilenkal²nd²r(donuk : 165).Kal²n, T³rk aile hukukunun temeli ve g³vencesi olarak g r³l mektedir. Kal²n, erkek ailesinden k²z²n ailesine verilen bir aile mal²d²r (Ígel 2001: 263). Kagarl² Mahmud, kal²næ², nc³l mihir olarak kad²na verilen þeyiz olarakdeerlendirmektedir(kagarl²mahmud1985:iii,371372).ídenenka l²nda,olanailesindekiherkesinbirpay²vemirashakk²vard²r.hunlardab³ y³kkarde l³nce,ondansonragelenkarde, lenkardeininkar²s²ileþocukla r²n²,eerdulisterseal²p,kendiailesinekatabiliyordu.dulistemezseb ylebir evliliinolamayaca²bilinmektedir(ígel1979:176177).

11 T RKYAT ARATIRMALARI DERGS ò 143 Baz²kaynaklardakal²nƲng³veyitaraf²ndank²ziþink²z²nbabas²naveveli sineverilenbellibirmiktarmalolduuifadeedilmektedir(yakut2002:423). Buradaki tart²ma konusu kal²næ² kimin verdiidir. Baz² arat²rmac²lara g re kal²ngerþekteng³veytaraf²ndanm²verilmektedir?yoksag³veyinbabas²tara f²ndanm²verilmektedir?slamiyetæten ncet³rklerdeevlenmebiral²msat²m akdiolarakg r³lmemitir(yakut2002:423).kal²n,k²z²nevlenmedesat²nalma bedelideil,sadecek²z²nyetitirilmesiveterbiyesiiþinyap²lanmasraflar²nkar ²l²²olaraktelakkiolunurdu(Donuk198081:165).T³rklerdek²zal²n²psat²lan bir mal olarak deerlendirilmediinden kal²n, bal²k paras² olarak da alg²lan mamal²d²r.kal²n,birk²zsat²²demekdeildir.t³rklerdekad²n,bireya,mal deildir.bununiþinde denenkal²n,birgelinfiyat²olamaz.ã³nk³kad²n,evli likhayat²ndabirk leolarakg r³nm³yordu(ígel1979:178).eerkal²n,bal²k paras²olarakalg²lanm²olsayd²t³rkailehukukununtemelinitekiledemez di.buradankal²n²nk²z²nyetitirilmesiiþinyap²lanharcamalarakar²l²kolarak al²nanbirbedelolduug r³lmektedir.kal²n,verilenincinsvemiktar²iseevle nenlerinservetine g re deiirdi (Donuk : 165). Kal²n; at,deve, koyun gibiþeitliehlihayvanlardanoluurdu(rasony²1971:56;koca,2002:16).kal²n olarak denen bu hayvanlar²n miktar², birkaþ ba hayvandan olabildii gibi y³zlerceat,binlercekoyundaolabilmitir(yakut2002:423).kal²næ²nmiktar² nekadary³ksekolursa,gelinin,damad²nveaileninprestijlerideokadarart maktayd²(koca2002:1617). Olunuevlendirmekbaban²nkaþ²n²lmazbirvazifesiidi.Eerbababuvazi fesiniyerinegetirmez,gerekliolankal²nhakk²n²vermezseoulôevbark,ösa hibiolabilmekiþinoulbabas²n²nmal²ndanbirk²sm²n²zorlaalabilirdi.buda suþsay²lmazd²(ígel1979:178180;g kalp1976:285).baban²nimkôn²yoksa veyayoksulise,olunuþal²t²rabilirvekazand²²paray²da,kal²nhakk²naya zabilirdi.kal²n demebiremekvefedakôrl²kiiidi.buevlenmeebirmerui yetveriyordu(ígel1979:178180).buradanoluevlendirmenin,baban²nvazi fesiolduug r³lmektedir.bababug reviniyerinegetirdiindeanla²lanoki, babakal²n²kendisi demektedir.yanitart²t²²m²zkonu,kal²n²g³veymi de mektedir,yoksababas²m² demektedir?sorusununcevab²olabilmelidir.yuka r²dadaifadeettiimgibi,bukavramkargaas²n²nsonland²r²lmas²gerekmekte dir.kanaatimcekal²n,evlenenolan²nbabas²n²nmal²ndanolduunag re,ba bamal²ndank²z²nailesineverilenbirmald²r.yadababan²n,olunaailemira

12 144 ò T RKYAT ARATIRMALARI DERGS s²ndanverdiievlenmepay²d²r.kal²n²alanolunbabamiras²ndanal²palma d²²isemirashukukuileilgilik²s²mdadeerlendirilecektir. Kal²n²nhukukiolarak denmesikonusundaarat²rmayapanhukuktarih þisim.akifayd²nbukonudaug r³lereyervermektedir:ôkal²n,d rtb l³m denoluur:1karamal:s zkesmean²ndababayaverilenmal.bababununlak²z²na þeyizhaz²rlamakzorundad²r.2yel³:nianl²erkeinilkziyaretindenianl²s²naver diihediye.3t³ymal:d³³nmasraflar²nakatk²dabulunmak³zereverilenmal.4 S³tHakk²:K²z²nannesinedamattaraf²ndanverilenhediye(Ayd²n1995:37).Kal² n²n denmesinind rtaamadagerþeklemesibirkezverilenbirbedelolmama s²,kal²n²bal²kparas²ndanay²ranen nemliunsurolmal²d²r.kal²n²n,k²z²nba bas²na,kendisineveannesineverilmeside nemlidir.ã³nk³k²z²nyetitirilme siyleilgiliannevebaban²ng revleriayr²ayr²d²r. Hukuktarihþisi,M.AkifAyd²n,kal²n²nhukukimahiyetikonusundad rt farkl² fikrin ileri s³r³ld³³n³ belirtmektedir. Bu d rt farkl² fikir unlardan olumaktad²r:ô1evlilikbirsat²makdi,kal²ndabirsat²bedelidir.2kal²n,baban²n k²z²nayapt²²masraflar²niadesiveyahutg r³lenhizmetlerintazminidir.3kal²n,vela yethakk²n²nbedelidir.evlenmeilevelayethakk²babadankocayabubedelkar²l²²nda devredilmiolmaktad²r.4kal²n,nezaketiþinverilenbirhediyeved³³nmasraflar²na kat²lmad²rö(ayd²n1995:37).eskit³rklerde,kal²n²n denmesisonucundave layethakk²n²nbabadanþ²kmas² nemlidir.ã³nk³kal²n² denenk²z²nbabas² n²n ³zerinde velayet hakk² bulunmamaktad²r. Kal²n kar²l²²nda kocas²n²n obas²na giden bir T³rk k²z², hukukunun bir k²sm²n² terk etmee mecburdu (G kalp1976:288289). T³rklerde kal²n, yayg²n olarak taksitle denebilirdi (Ígel 1979: 176; Ígel 2001:263).Kal²n²ntaksitle denmesidurumuzaten demebiþimindendeanla ²lmaktad²r.ónk³kal²n,evlilikhaz²rl²klar²n²nbelirlievrelerinde denmekte dir. Ancak T³rklerde k²z kaþ²ranlara kal²n² pein olarak denme zorunluluu konmutur. Kal²n² pein demede, arac²lar, tan²klar ve ailelerin toplant²s² ile yap²l²rveyenibirantlamameydanagelirdi(ígel1979:176;ígel2001:256). ôkal²ns²zk²zvermeös z³ilkdefag kt³rkyaz²lar²ileyaz²lm²yaz²tlardag r³lmektedir(ígel1979:180).eskit³rkyaz²tlar²ndansuciyaz²t²ndageþenôk² z²m²nkal²ns²zbirtimmar²may³zerturugbertimö.k²z²m²cihazs²zverdim. sta d²ma y³z er ve bir mesken verdim (Orkun 1936: ) ibaresindenslami yetæten nceki T³rklerde kal²n verilmeden de evliliklerin gerþekletii g r³l mektedir.k²z²ncihazs²zverilmesiþeyizolmadanverildiianlam²nagelmekte dir. Kal²n, tamamen denmedikþe d³³n yap²lmazd² (Ígel 2001: 263). Kal²n antlamas²ndansonrak²zevindenikôhk²y²l²r.ônikôhk²ymaös z³b³t³nt³rk

13 T RKYAT ARATIRMALARI DERGS ò 145 illerindeayn²ekildes ylenir.nikôhk²y²lmadan ncekal²nveþeyizlerinmik tar² tespit edilir ( Ígel 1979: 185). Kal²n ve þeyizin miktar²n²n tespit edilmesi hukuki olarak mal²n teminat alt²na al²nmas²n² salamak amac²ylad²r. Anado luænun baz² b lgelerinde gelinin þeyizinin yaz²lmas² ve aile b³y³kleri taraf²n dan imza alt²na al²nmas² bu anlay²²n devam ettiini g sterir. Eski T³rklerde nikôhs²zevliliks zkonusudeildir(t³rkdoan1992:14). M. Akif Ayd²n kal²nla ilgili hukuki durumu u ekilde aþ²klamaktad²r: ôt³rklerdenian²nbozulmas²durumundaeerbu,erkektaraf²n²narzusu³zerineol musa,k²z²na²rkusurluolmas²durumum³stesna,verilenkal²n,gerial²nmaz.aksi durumdakal²n²niadesigerekir.erkekvek²z²nd³³nden nce lmesidurumundaerke invarsakardei,aabeyinyerinegeþmehakk²nasahiptir.k²ztaraf²bunar²zag ster mezsekal²niadeedilir.eererkekkardelerdenhiþbiribuevlilier²zag stermezseka l²n²n iade mecburiyeti kalkar. K²z²n lmesi durumunda ise varsa k²z kardein lenin yerinialmas²gerekir.budurumundaonuniþinbald²zkal²n²ad²ylak³þ³kbirilaveya p²l²r.k²zkardein lenk²z²nyerinialmamas²durumundakal²n²niadesigerekirö(ay d²n1995:37). Birbirinisevenailelerkal²n²hesabakatmaks²z²ndahabeikteikenþocukla r²n²birbirinenianlamaktaidiler.k²ztaraf²k²z²n²vermektenvazgeþtiitakdir deald²²kal²n²iadeetmeemecburdu(donuk198081:165). EskiT³rklerdeþeyiz,kal²nkadar nemlidir.kal²nakar²l²kolarakk²ztaraf² da þeyiz yapmak zorundad²r. Ãeyiz, baba mal²ndan k²za d³en bir payæd²r (Ígel 2001: 263). K²z baba oca²n²n mal²ndan hissesini al²r, ôyumuö adl² bir þeyiz getirirdi. Bu þeyiz, aile aras²nda verilen hediyelerden, armaanlardan olumaktad²r(g kalp1976:296).ãeyizinmiktar²enazkal²n²nyar²s²kadarol mal²d²r. Kocan²n bu þeyiz mal² ³zerinde hiþbir tasarruf hakk² yoktur (Donuk :165).Kocan²nþeyizmal²³zerindetasarrufhakk²n²nbulunmamas²aile hukukuaþ²s²ndanailede zelhukukunveyaahsimaledinmekavram²n²nol duuanlam²nadagelmektedir.k²z,þeyizinial²rgidervekocaevinink³t³³ne yaz²l²rd².bundansonrada,yayg²nolarak,babamal²ndanbirmirashakk²kal mazd² (Ígel 1979: 178). K²z, baba mal²ndan miras²n² ald²²na g re kocas²yla birlikte m³terek bir mal²n sahibi olmaktad²r. ónk³ k²z þeyizini getirmekte, g³veydebabamal²ndanhissesinialmaktad²r.gelinileg³veyimallar²n²birle tirerek, m³terek bir ev sahibi olurlard² (G kalp 1976: 296). G kalpæin bu d³

14 146 ò T RKYAT ARATIRMALARI DERGS ³ncesi T³rk aile hukukunda ortak m³lkiyet kavram²n²n olutuunu d³³n d³rmektedir.ohaldetart²makonusu,aileiþinde zelm³lkiyetveortakm³l kiyetkavram²n²nolupolmad²²d²r.kocan²nþeyizmal²³zerindetasarrufhak k²n²nolmamas² zelm³lkiyetinvarl²²n²g³þlendirirken,gelinveg³veyinmal lar²n²birletirmeksuretiyleyenimalsahibiolmalar²ortakm³lkiyetkavram²n² oluturmaktad²r.han²m²nvefat²halindeþocuklar²yoksaþeyizinkad²n²nakra balar²na iade edilmesi zel m³lkiyet kavram²n² g³þlendirmektedir (Donuk :165).Eerhan²m²nvefat²halindeþeyizindekocayakalm²olduug r³lseydiohaldeortakm³lkiyetkavram²n²ngelitiinekanaatgetirebilirdik. DedeKorkutÆta,ôol²olanevermi,k²z²olank þ³rmiödendiigibik²z²n pay²olanevineg þ³r³l³yordu(ígel1979:182).eskit³rklerde,gelininmal² olan þeyizine ôsepö ad² verilmektedir ( Kagarl² Mahmud 1985: I, 319). Eski T³rklerde þeyiz, hayvan s³r³leri, yard²mc² insanlar, k²zlar, yengeler gelinde getirilmitir(ígel1979:183).evlenenoullarhisselerinial²pailedenayr²larak yeniailekurmak³zereþ²karlar,babaeviisegeridekalanenk³þ³koulakal²rd² (Kafesolu 1993: 216; Dursun 2011: 110). Baba oca²n² t³tt³rd³³ iþin k³þ³k oulaôottiginö(ateprensi)denmekteydi(koca2002:16). T³rklerdeaileninb l³nmemesineb³y³k nemverilirdi,bunedenleolan evlendikten sonra babas²n²n izni olmadan evinden ayr²lamazd² (Aksoy 2011: 12). Ancak bu durum T³rklerde boanman²n olmad²²anlam²nagelmemekte dir.ailehayat²n²ndevametmesininsak²ncal²olduuveyaeleraras²ndabirta k²manlamazl²klar²nþ²kt²²durumlardaboanmayabavurulduug r³lmek tedir.eski T³rk toplumunda koca, kar²s²n², kad²n kocas²n² boayabilir. Koca kar²s²n²n getirdii þeyizin bedelini verirken, kad²n da para vermek veya mih rindenvazgeþmeksuretiylekocas²ndanboanabilirdi(uydu1995:173). T³rklerdebirerkekkar²s²n²boayabilirveyaevdenkovabilirdi.Ancakbu durumda, k²z evine vermi olduu kal²n da yanm² olurdu (Ígel 1979: 179). Buradanerkeinsebepsizyerekar²s²n²boamadurumus zkonusudur.erkek haks²z olduu iþin kal²n, k²z evinde kalmaktad²r. Ancak kad²n²n gayr² meru ilikileriþindeolmas²kocaiþinbirboanmasebebidir.kad²nkusurluiseailesi kal²n² iade etmek zorundad²r ( Ayd²n 1995: 38). Burada kad²n²n gayr² meru ilikiiþindeolmas²kusurkabuledildiindenerkektaraf²n²nverdiikal²nk²z²n ailesitaraf²ndangeriverilmekzorundad²r.kad²nda,istediizamankaþ²pbaba evine gidemezdi. Bu durumda k²z evinin kal²n² geri vermesi gerekirdi (Ígel 1979:179).Kad²n²nbabaevinesebepsizyeregitmesikal²n²niadesebebidir.Ko can²n kar²s²na fena muamelede bulunmas², bakalar²yla gayr² meru ilikiler iþinegirmesiveiktidars²zolmas²durumlar²ndakad²n²nboanmahakk²n²nol

15 T RKYAT ARATIRMALARI DERGS ò 147 duukabuledilmektedir.boanmadakocan²nkusurluolmas²durumundaka d²nkal²n²iadeetmezvegetirmiolduuþeyizigerig t³r³r.hiþbirtaraf²nku surluolmamas²durumundakad²n²nailesikal²n²iadeeder,erkekdeþeyizigeri verir(ayd²n1995:38). G r³l³yorkievlilik ncesindekal²næ²nverilmiolmas²eskit³rklerdeaile nin salam hukuki temeller ³zerine oturtulmas²n² salam²t²r. Bu durum, ka l²næ²nsalamtemeller³zerineoturmas²,aileb³t³nl³³n³nkorunmas²vekeyfi durumlardabub³t³nl³³nbozulmas²n²n n³negeþilmesiiþindir.nitekimka l²næ²nverilmiolmas²ailehukukuveaileb³t³nl³³aþ²s²ndan nemlibirôaile Sigortas²öd²r. Baka bir deyile unutulmayan ve kaybolmayan bir ôdepozitoö gibiidi(ígel1979:179). 2. T³rklerdeKad²n²nSosyalveHukukiStat³s³ Kagarl²Mahmud,eskiT³rklerdekad²niþinôavratöveôuragutökelimele rininkullan²ld²²n²ifadeetmektedir(kagarl²mahmud1985:i,138509).t³rk aile yap²s²nda otorite sahibi olarak baba g r³lmesine ramen eski T³rklerde evinsahibikad²nd².bundandolay²evkad²n²iþins ylenenenyayg²ns zôevciö idi(ígel2001:251;ígel1979:172;caferolu1968:68).yikad²n,evindayana ², d²ar²da da kocas²n²n bir yard²mc²s²d²r ( Ígel 1979: 173). Dede Korkut hikôyelerindegeþenuifadelerkad²n²nkocas²nayard²mc²olduunug sterme siaþ²s²ndan nemlidir:ôbenyerimdendurmadan(yaniayaakalkmadan),kad²nye rindendurmas²gerektiö(ígel1979:173).g³n³m³zdeherbaar²l²erkeinarka s²ndabirkad²n²nvarl²²n²nbilinmesieskit³rklerdeng³n³m³zekadarulam² bir durum olmal²d²r. ónk³ eski T³rklerde g r³len bu zellii ta²yan T³rk kad²n²herdaimkocas²nayard²mc²olmaktad²r. EskiT³rklerkad²naveaileyeb³y³k nemvermilerdir.ailetoplumunte meliolarakg r³lm³t³r.esas²ndabutemelkad²nadayanmaktad²r.kad²n,ai lede þocuklar² yetitiren, erkeini kollayan, g zeten olduuna g re toplumun geleceinede y n veren kiidir. Buy³zden eski T³rklerde kad²n itibarsahibi olup, muharebede d³man eline d³mesi b³y³k zillet say²l²rd² ( Kafesolu 1993: 217). Eski T³rklerde bir kad²n hiþbir surette mal gibi al²n²p, sat²lamaz. T³rk toplumunun bug³ne kadar varl²²n² devam ettirmesinin sebeplerinden birisi,aileyevekad²naverdii nemdenkaynaklanmaktad²r(g meþ2006:17). Kad²n²n toplumsal ve dini hayatta nemli rolleri vard²r. Evin idaresi kad²na

16 148 ò T RKYAT ARATIRMALARI DERGS b²rak²lm²t²r.sosyalveekonomikfaaliyetleregeni lþ³dekat²labilmievile rindenbakaavc²l²k,þiftþilikyapm²,s³r³sahibiolmu, lenlerevekurultay larakat²lm²t²r(aky²lmaz2000:11).kad²nerkeigibicesurvesavaþ²olmal²d²r amaonuntemelrol³,kocas²n²nistekleriniyerinegetirmek,kocas²savaagide cekse onun sava elbiselerini, silahlar²n² ve at²n² haz²rlamakt²r. Kad²n²n g³zel veansl²olmas²tercihnedenidir(tezcan2000:25). EskiT³rklerdedevlety neticisiolankaanlar²nbirdenfazlaevlilikyapt²k lar² bilinmektedir. Kaanlar²n bu evliliklerinden olan han²mlar²ndan ilki ba hatun olarak g r³lmektedir. Eski T³rklerde ilk kad²n, evde ôba Kad²nö idi (Ígel2001:252).BirinciHatunlar²ndevletiþindeveKaan²nyan²ndakiyerleri þoksalamidi.hattas²rfsiyasibirgayeilebilgekaanæ²nhatunæu,kocas²iþin birãinliprensesbileistemiti.ãinliprenseslernekadarsoyluolurlarsaolsun lar,onlar²nþocuklar²n²ndevletiþindeyerleriyoktu(ígel1979:193).radloffæa g re dul analar, olanlar evlendikten sonra bile b³t³n ailenin ôba kad²n²ö olurdu. T³rk ailelerinde, ba kad²nlar²n rolleri, her zaman iþin þok b³y³k ol mutu.yoksulise,kocas²ndank³þ³kolankarde,duluveþocuklar²himayesine al²rd².(gumilev2003:101;ígel2001:248249).resmiãintarihikaynaklar²ndan iþiye g re; Mete, Tuman²n Ulu Hatundan doan oludur. Ulu Hatun, Me teninbabas²tuman²nilkhan²m²naverilenadd²r.kincisiisekumahatundur. Birincihatundandoanb³y³koul,ikincidendoanisek³þ³kouldur(Yakut 2002:409).Kuma,gerþekkad²ndanoldukþafarkl²d²r.Kuman²naileyekat²lmas² bir e gibi deil, hatunun k²z kardei tarz²nda olmutur. Kumalar²n þocuklar² babalar²n²nservetindenpayalamam²lard²r(g kalp1989:72;yakut2002:409). Kuma þocuklar²n²n babalar²n²n servetinden pay alamamalar², T³rk soyundan gelenhatunþocuklar²n²nservetinsahibiveveliahtolabildiklerinig stermekte dir. T³rk devletinde kaandan sonra ikinci s²ray² katun almaktad²r. (Donuk 1988b: 30). T³rk tarihinde kad²nlar²n h³k³mdarlar²n naibi olabilmeleri veya devletiþindeb³y³ks zsahibiolmalar²(t³rkdoan1992:6)devlety netiminde bile kad²nlar²n kocalar²yla eit haklara sahip olduunu g stermektedir. Ãin kaynaklar²hunlarda,kaan²n hatununun ayn² kaan gibi kutsall²a sahip ol duundanvedevlety netimindensorumlukiiolarakbilindiindens zetmi lerdir ( Yakut 2002: 409). AttilaÆn²n yan²na giden Dou Roma elþilerinin Atti laæn²n huzuruna þ²kmadan nce Hun imparatorunun kar²s² Ar²kan taraf²ndan kabuledilip,parlakziyafetlerlea²rlanmas²(ãandarl²olu1977:62)t³rklerde devlety netimindekad²nlar²ns zsahibiolduunug sterendierbir rnektir. G kt³rklerdeh³k³mdareinindevletidaresinde nemlirol³olduubilinmek

17 T RKYAT ARATIRMALARI DERGS ò 149 tedir (Rasony² 1971: 57). 642 y²l²nda G kt³rk Devleti zaman²nda T les boyla r²ndanolansirtardular²nkaan²bilgekaanayinet lesboyuolanamaãinæ eitaatedenchæipilideriholi,halk²taraf²ndansirtarduslideribilgeæyeteslim edildiindeonu ld³rmekisteyenbilgekaan,hatunununitiraz²³zerineidam² durdurdu.holihapseat²ld²(taa²l1999:55).bu rnekteneskit³rkdevletle rindehatunlar²ny³kseksiyasig³cesahipolduklar²,cezalar²deitirebilmeg³þ veiktidarlar²n²nolduuanla²lmaktad²r.725y²l²ndaãindengelenelþiyikar² layanheyetaras²ndabilgekaan²nkar²s²pofuhatunyeralm²t²r(yakut2002: 416; Taa²l 2004: 9091). Bilge KaanƲn kar²s²n²n elþilik heyetini kar²lamas², devlety netimindekocas²ylaeithaklarasahipolduunug stermektedir.aile toplumun temeli, T³rk devlet tekilat²n²n en k³þ³k birimi olduuna g re hu kukiaþ²dandevletinentepesindeyeralankiilerdebileeitlikkavram²g r³l mektedir.ohaldeeskit³rklerdehukukiolarakkad²nerkekeitliininmevcut olduunus yleyebiliriz.fermanlar²nmuhakkaksuretteôhakanilehatunbu yururkiàödiyebalamas²laz²md².sadeceôhakanbuyururkiàödiyebala yanfermanlar²nh³k³mleribaz²yerlerdeyerinegetirilmezdi.uluyasaædaka d²nhaklar²n²koruyanm³eyyidelermevcuttur(ãandarl²olu1977:6364).g k t³rklerde kad²na verilen nem Orhun KitabeleriÆnden kolayl²kla anla²labil mektedir.yaz²tlardankaanlar²nhatunad²verileneleriylebirliktetahtaþ²k t²klar²anla²lmaktad²r.ayr²cakaan ld³³zamanþocuklar²nvelayethakk²da annelerinegeþmitir.kutlukkaan²n l³m³ndensonraoullar²n²nvelisianne leribilgehatunolmutur(yakut2002:416).orhunkitabeleriændegeþenbabam Kaanuþtuundak³þ³kkardeimK ltiginyediya²ndakald²...umaygibiannem hatunundevletine,k³þ³kkardeimk ltiginerad²n²ald²(yakut2002:416)ifade siyle Bilge Kaan, babas²n²n ld³³nde annesinin devlete ve kardeine sahip þ²kt²²n²anlatmaktad²r.buradadakad²na nemverildiig r³lmektedir.g k t³rklerdekad²na nemvermekteveonaôeödiyehitapetmekteidiler.uygur larvii.as²rdahen³zdevletlerinikurmadan nceuygurlar²nkaan²savalarla urat²²ndandolay²anas²uluhatun:ôhtilaflaravedavalarabak²yor;kanunlara tecav³zedenleriiddetle,fakatadaletlecezaland²r²yordu.busayedeuygurlararas²nda nizamkurulmubuluyordu.ö(turan1969:126).kaan²nannesininadaletisala maklag revliolmas²kad²naverilen nemig stermektedir.ohaldekad²niþin ortayaþ²kanbirstat³adaletilerinisalamaklag revliolmaiidir.yaniyarg²þ l²kg reviniyerinegetirmilerdir.uygurkaanlar²ndanb ³KaanÃinÆeh³ cumettiizamanbuseferehatunudabizzatkat²lm²t²(ígel1979:116).

18 150 ò T RKYAT ARATIRMALARI DERGS Eski T³rkler anneye ô gö derlerdi. Ana ad² babadan daha nce gelir ve ôanababaödenirdi(ígel2001:247248).dedekorkutædageþenôanababaveya anaataö eklindeki deyimler, anan²n ailedeki yerini g stermesi bak²m²ndan nemlidir(lgen2005:827).uygurlardaanaata,anababas zleriþokyayg²n d²r. Kad²na b³y³k deer verilmitir. Annelerini,anam tulu kutlu aa diye adland²ran Uygurlar²n, eskiiirleri, anneyituluk vekutluluk isimlendir meleriyle onurland²rm²t²r (G³ler 1992: 74 vd; Yakut 2002: 423). Ana ve baba kavram²n²nayn²ifadedegeþmesiaileiþindekad²nveerkeineithaklarasahip olduklar²n²g stermektedir.ohaldet³rkaileyap²s²eitlikesas²nag reekil lenmitirdiyebiliriz. 3. T³rklerdeErkeklerinSosyalveHukukiStat³s³ T³rkailesindeerkeindekad²nkadarsosyalvehukukistat³s³bulunmak tad²r.erkeksadecesavaan,þal²anbireydeilayn²zamandaailesinekar²da sorumluolankiidir.t³rkailesistemindeôbabahakk²öyaniôatal²kö,t³rkler desonsuzdeildi(ígel2001:247).eskit³rklerdebabal²khakk²n²nsonsuzhak larasahipolmamas²ferdi zg³rl³kleringelimesiaþ²s²ndan nemlidir.meteve OuzKaan,t reyekar²geldilerdiye,babalar²n²bile ld³rebiliyorlard²(ígel 2001:247).Babaûoulilikileriiþerisindebaban²nolunayadaolunbabaya kar²³st³nl³³bulunmamaktad²r.ailehukukuaþ²s²ndant³rkhukuksistemi iþindekii zg³rl³klerinin nplandaolduug r³lmektedir.ílm³b³y³klere tazim, atalara sayg² ôbaba Hukukuönun inanþ sahas²ndaki belirtisi olarak g r³lmektedir(kafesolu1993:291). T³rkailesistemindebabaaileninreisiolarakg r³lmesineramenkad²n²n daaile³zerindehakvesorumluluklar²n²nolmas²bukonununincelenmesige rektiiniortayakoymaktad²r.ãal²mam²zdaortayakoyduumuzt³rkailesis teminde kad²n ile erkeineit haklarasahip olduufikri bir kezdaha doru lanmaktad²r. Bu eitlii g steren rnek Dede Korkut hikôyelerinde geþmekte dir.dedekorkutædadirsehan,þocuuolmad²²iþinal²yorvekar²s²naôbusuþ senden midir yoksa benden midir?öeklinde dert yanarken, ona k t³ s z s yle mekten kaþ²n²yor ve g³nah² kar²s²yla eit olarak paylama yolunu tercih edi yordu (Ígel 2001: 249;lgen 2005: 827). G r³l³yor ki, en olumsuz durumda dahi kad²n ile erkek eithaklarasahiptir. Buradanþ²kar²lacak dier bir sonuþ elerin birbirlerini suþlamak yerine, hatay² veya kusuru kendi aralar²nda b l³meleridir. EskiT³rktoplumyap²s²ndahukukiaþ²danailehayat²,d³zenekonulmu tur.buailed³zeni,nikôhavetekelievliliedayanmaktad²r(rasonyi1971:57).

19 T RKYAT ARATIRMALARI DERGS ò 151 Ohaldeerkekbakabirkad²nlaevlenemeyecek.Budahukukiolarakerkein ailesine ve eine bal² olmas² zorunluluunu ortaya koymaktad²r. Evliliklerin olumas²nda hukuki olarak kar²m²za þ²kan bir baka konu, evliliklerin s²n²r land²r²lmas²d²r.eskit³rklerdeyafark²fazlaolanevliliklereizinverilmez.ya l²kuaktanerkek,genþkuaktanbirkad²nlaevlenemezdi(kafesolu1993:229). Yafark²fazlaolankiilerinevlenmelerininengellenmesiT³rklerdeailehaya t²nda elerin birbirleriyle uyumunu salamak aþ²s²ndan nemlidir. Yine yal² bir erkek kendisinden yaþa k³þ³k bir kad²nla evlenemediine g re, burada h eninsosyalaþ²dandevaml²l²²hemdefizikseluygunluunsalanmas² amaþlanmaktad²r.ã³nk³yal²birerkekheran l³mlekar²kar²yakalabilir. Erkein l³m³einindulkalmas²na,þocuklar²n²nyetimkalmas²nanedenolabi lir. Hukuki ve sosyal aþ²dan anne ve þocuklar s²k²nt² yaayabilir. Bu y³zden erkeinkendisindenyaþak³þ³kolanbirkad²nlaevlenmesineizinverilmemi tir. EskiT³rklerdenikÔh,aileninolumas²n²salayan nemliunsurlardanbiri dir.birþeits zlemedir.bus zlemeninvarl²²erkekaþ²s²ndanbakabirka d²nla olamayaca²n²n da teminat²d²r. NikÔh iþin ana ve baban²n onay²artt²r. Evlenenerkein,gelininanababas²nabirmiktarmalvermesigelenektir,verilen bu mala ôkal²ngö denir. Kal²n² verilen gelin, ailenin eit ³yesidir (Ígel 2001: 256). Kal²n, ayn² zamanda erkein her istediinde eini babas²n²n evine g n dermesiniveyaboamas²n²engellemektedir.t³rkler,tarihboyuncaaileninb l³nmemesine dikkat etmitir (Ígel 2001, 247). Gelin, kocas²n²n yurdunda hak sahibi olmaktad²r. Kocas²n²n lmesi durumunda, kad²na kocas²n²n mallar² ve þocuklar²n²nvelayetikalmaktad²r.kad²n²nerkein l³m³ndensonramallar²n² veþocuklar²n²nvelayetinialmas²bizeeskit³rklerdehayattaolanerkeinmal²n sahibiolduunud³³nd³rmektedir.erkek,ailehayat²ndahayattaikenþocuk lar²nvelayetinibulundurankimsedir.hayattaolanbaban²nþocuklar²nvelaye tinialmas²ataerkilbiryap²yasahipolduunun, ld³ktensonravelayetinanne yegeþmesikad²nileerkeineithaklarasahipolduununveerkeinmiras²n²n kad²nakald²²n²nbirg stergesidir. 4. M³lkiyet,MirasveCezaHukuku Eski T³rklerde aile hukukunun temeli miras ve m³lkiyet hukukuna da yanmaktad²r.mirasvem³lkiyetkavramlar²t³rklerdemalveservetinpayla²

20 152 ò T RKYAT ARATIRMALARI DERGS m²,ortakkullan²m²olarakdeerlendirilmektedir.miraspay²naeskit³rklerde ô l³ödenir.bupaykiilereolduukadarbudunveboylaradaverilenbirhis seidi.ô l³gödebirpayd²r.ancaktanr²taraf²ndaninsanlara³letirilenak²lve ansiþin deb yle denirdi (Ígel 1979:190191).Ailenin b³t³n mal²n²numum ailefertlerineait(g kalp1976:296)olmas²eskit³rktoplumundam³lkiyethu kukununolumas²nanedenolmugibig r³nmektedir.eskit³rklerdezaman² gelip,yuvay²terkedenþocuklar²nberaberlerindehaklar²nad³enmal²almalar² (G meþ 2006: 18)ahsi m³lkiyetin olduunu g stermektedir.ayn² aile yap² s²nda g r³len ortak m³lkiyet veahsi m³lkiyet kavramlar² zihinleri kar²t²r maktad²r.burada tart²²lmas² gereken ve cevaparanmas² gereken soruôt³rk lerdekim³lkiyetanlay²²n²nortakm²?yoksaahsimi?öolduusorusudur. slamiyetæten ncekit³rklerdeb³t³nþocuklar²n,anavebabalar²n²nmira s²ndahissesivard²r(uydu1995:172).miras²nintikaliiþinbabaveanan²n lme si laz²m gelmezdi (G kalp 1976: 296). Erkekler baba mal²ndan paylar²n²n bir k²sm²n²birkahramanl²ksonucumillibiradalarakeldeetmektedirler.oulbu lu ya²na geldikten sonra bir kahramanl²k g stermee þal²²rd² ve bir kahra manl²k g sterdii g³n cemiyet taraf²ndan milli bir ad verilirdi. Dede Korkut Kitab²ndakahramanl²kg sterdiktensonramillibiradalmahususundaôozanö rehberliketmektedir.ozank³þ³kkahraman²nbabas²naôseninolunbirkahra manl²kyapt².onabirmilliadverdik.sendeonas³r³lerinden,otalar²ndan,oymakla r²ndanay²r²pbirorduverö(g kalp1976:296)demektedir.kahramanl²²nmilli biradla d³llendirildiivebabamal²ndanbelirlibirmiktarmal²nolunaveril diig r³lmektedir.buradakiæorduækelimesigerþekmanadakibirordudeil dir. G³þ ve iktidar sahibi olmas² iþin olunun servet sahibi olmas² anlam²na gelmelidir. Baba hayatta iken, babas²ndan mal alarak ayr²lm², m³stakil bir ôevö kurmu oullar mirastan hisse alamazlar (Uydu 1995: 172). Ãocuklar²n annevebabas²n²nmallar²ndanpaylar²n²almalar²iþindierbiry ntemevliliin gerþeklemesidir.evlenecekolank²zyadaerkekkendisined³enmallar²al²rd². K²z bunu þeyiz olarak erkek ise arazi,ev, s³r³ vb.gibial²rd². Baba evi ise en k³þ³kolanerkekkardeekal²rd².babaoca²n²odevamettirirdi(donuk :163).Evlendiizamanbirmiktarþeyizalm²k²zlardababamiras²ndanhis sealamazlar(uydu1995:172).ãeyizhakk²n²alank²z²nbabaevindebakabir hakk²kalm²yordu.baban²nterbiyeveyetitirmesi,þokm³himdi.ãokeskibir atas z³, ôer olu yoklukta kalmazö diyordu. S z ve ³t de bir miras gibi idi. EskiT³rkler,bunadaôkumarruöderlerdi.13.Y³zy²ldansonraise,T³rklerde art²k,ômirasalmaös z³g r³lmeebalam²t²(ígel1979:190).t³rkaileyap² s²nda erkek ve k²zlar²n evlenirken baba mal²ndan kendilerine d³en paylar² yanibabamiras²ndanhaklar²n²almalar²malpayla²m²gibibirsorununyaan