World Water Diplomacy & Science News. Dünyada ve Türkiye'de HES lerde ve Su İletim Sistemlerindeki Zebra Midye Sorunu

Transkript

1 World Water Diplomacy & Science News TRISSN : Dünyada ve Türkiye'de HES lerde ve Su İletim Sistemlerindeki Zebra Midye Sorunu Seyit AKSU 1 Dursun YILDIZ 2 SPD Hidropolitik Akademi Mrk. Güfte Sok.8/ Kavaklıdere/Ankara-Türkiye aksusey@gmail.com SPD Hidropolitik Akademi Mrk. Ada Müh. Müş.Ltd.Şti. Güfte Sok.8/ Kavaklıdere/Ankara-Türkiye dursunyildiz001@gmail.com ÖZET Zebra midye, tatlısu ekosistemlerinde yaşayan en önemli tutunucu-kirletici canlılardan biridir. Bu iki kapakçıklı yumuşakçalar tutundukları yüzeylerde oluşturdukları biyokütle ile su akışını aksatma ya da tamamen engelleme, korozyona yol açma, su filtre ya da eleklerini tıkama, kapalı sulama sistemlerinde tıkanmalara neden olma, sucul ekosistemde doğal olarak bulunan diğer canlıların yaşamını kısıtlama gibi bir çok önemli soruna neden olarak hem teknik ve ekonomik hem de ekolojik anlamda zararlı olabilmektedir. 19 Yüzyılın başlarında Avrupa'da tespit edilen daha sonra ABD'ye yayılan Zebra Midye (Dreissena polymorpha) nin Türkiye'deki kayıtları 1897 yılına kadar uzanmaktadır. Türkiye de de yayılma eğilimi tespit edilmiş olan zebra midyeler daha çok durgun sular ve kapalı sistemlerde yaşayabilmektedir. Son olarak DSİ tarafından 2005 yılında yapılan kapsamlı Zebra Midye tesbit çalışmalarından sonra (DSİ 2005) işletmeye alınan 1500'den fazla su yapısı 3 ile kapalı sisteme dönüştürülen birçok sulama projesi Zebra Midyelerin yaşama ve üreme alanlarını arttırmıştır. Bu durum yeni işletmeye alınan sistemlerde Zebra Midye problemlerini de beraberinde getirebilir.bu nedenle bu konudaki farkındalığın arttırılarak ve tespit çalışmaları yapılarak enerji ve su iletimi sistemlerinin Zebra Midyenin olumsuz etkilerinden korunması gereklidir. Bu makalede bu konuda daha önce yapılan çalışmaların ve alınan önlemlerin yanısıra yapılması gerekli olan çalışmalara da yer verilmiştir. Anahtar Kelimeler: Zebra Midye,Atatürk Barajı, Dreissena polymorpha, 1 İnş Müh. Eski DSİ İşletme Bakım Dairesi Bşk Yrd. 2 İnş Müh. Eski DSİ Teknik Araştırma Dairesi Bşk Yrd. 3 DSİ faaliyet raporuna göre (DSİ 2016) son 12 yılda Türkiye de ilave olarak 530 adet ilave nehir ve kanal santrali 629 baraj ve gölet, 384 sulama tesisi, 98 adet içmesuyu temini tesisi gerçekleştirilmiştir. 1

2 1.GİRİŞ Paleontological veriler, Dreissena polymorpha adı verilen Zebra Midyelerin tarihini milyon yıl öteye Tethys Denizine kadar götürmektedir.1700 lü yılların sonlarına doğru artık tatlı sularda görülmeye başlanan Zebra Midye lerin yakın geçmişimizde Güneydoğu Rusya daki Göllerde yaşadığı belirlenmiştir.daha sonra 1824 de İngiltere de saptanan Zebra Midyeler Avrupa ya yayıldıktan sonra ABD ye geçmiştir. Zebra Midye Kuzey Amerika da Great Lakes Bölgesindeki St. Clair Gölünde 1988 de görüşmüş ve hızla bu bölgeye yayılmıştır.zebra Midye(Dreissena polymorpha) nin Türkiye deki kayıtları 1897 yılına kadar uzanmaktadır yılında Bursa ve çevresindeki tatlı sularda Dreissena türlerinin bulunduğu kaydedilmiştir. Zebra midyenin, 1997 yılından itibaren Atatürk Barajı ve Hidroelektrik Santralında, 2000 yılında ise Birecik Barajında sorun yaratması üzerine DSİ Genel Müdürlüğü'nce 2001 yılından bu yana bir dizi çalışma yürütülmüştür. Şekil 1. Zebra Midye nin görünüşü 2.ZEBRA MİDYE NİN BİYOLOJİK YAPISI Zebra Midyelerle ilgili bilimsel çalışmalar 1980 li yıllardan sonra artmıştır. Bu çalışmalara göre Zebra Midyeler 12 o C deki su sıcaklığında bir mevsimde yüzbinlerce yumurta bırakarak çoğalabilmektedir.bir yıl içinde yaklaşık 2 cm büyüklüğüne ve yumurta bırakabilecek duruma erişen Zebra Midyelerin normal koşullarda 2-5 yıl arasında canlılıklarını sürdürdükleri 2

3 belirlenmiştir 4. (Şekil1).Zebra midyeler zehirli olmayan tüm sert yüzeylere tutunarak uygun besinlerin ve oksijenin bulunduğu sakin sularda hızla kolonileşmeye başlamaktadır 5. Zebra midye larvaları suyun derinliği boyunca eşit yayılmazlar.bu yayılma suyun daha sıcak olduğu yerlerde toplanır.bu nedenle lavra yoğunlukları baraj göllerinin farklı kesimlerinde önemli ölçüde değişmektedir.ergin midyenin boy ve ağırlıkları; midyenin yaşına ve yaşama yerinin niteliklerine göre [derinlik, besin maddeleri bolluğu, su nitelikleri (sıcaklık, ph,o, Ca, tuzluluk vb.) değişmektedir. Kesikköprü Baraj Gölünde yapılan çalışmalarda, 2001 yılı Nisan-Eylül döneminde ergin midyelerin Nisan-Mayıs, Haziran-Temmuz ve Temmuz-Eylül dönemlerinde olmak üzere, 3 kez yumurta bıraktığı sonucuna varılmıştır. Gölde saptanan en yüksek larva yoğunluğu adet/m³ olmuştur (DSİ 2005).ABD nin Great Lakes bölgesinde zebra midye birikimi yoğunluğu bir yıl içinde 200 ergin/m 2 den ergin/m 2 ye çıkmıştır. (Miller and Payne, 1992).Bu bölgede Zebra Midye kontrolü için yılda 500 milyon $ harcama yapılmıştır. ABD nin Misisipi Vadisinde ise Zebra Midye yayılımının 2 yıl içinde 105 kat arttığı rapor edilmiştir. (Yager, 1994). Zebra Midyeler toplandıkları bölgelerde çok kalın ve yoğun tabakalar oluşturup bu bölgedeki kesiti daraltırlar.zebra Midye bir ekosistem içine girdikten sonra gelişmesini kontrol etmek çok güçtür.çünkü zebra midyelerin çoğalmaları çok hızlıdır.örneğin bir zebra midye yılda ila bir milyon arasında yumurta bırakabilir.ancak bunların sadece %2-%5 i ergin olup 2-3 hafta içinde uygun bir bölgeye yapışacak duruma gelirler [Synder et al. 1992]. Zebra Midyeler barajların oluşturduğu yapay göllerle, doğal göllerde gerçekleştirilen su alma ve iletme yapıları buralarda doğal olarak bulunan tutunma yerlerine ek olarak yeni ve uygun tutunma yerlerinin oluşmasını ve midyelerin yoğunluklarını arttırarak sorun yaratmalarına yol açmaktadır. Zebra midye, su kütlesinde doğal olarak bulunan kayalar ve tesislerin beton, demir, PVC ve saçtan yapılmış yüzeyleri ile diğer ergin midyeler ve su bitkileri üzerine tutunup yerleşmektedir. Midye, sert tutunma yerleri yanında siltli ve kumlu tabanda da kümeler oluşturabilmektedir. (DSİ 2005) 4 Zebra Mussels Threaten Inland Waters: An Overview 5 Zebra Mussels Threaten Inland Waters: An Overview 3

4 Şekil 2 a.zebra Midyelerin Avrupa ve Kuzey Amerika da bulundukları bölgeler.elips içine alınan bölge midyenin çıkış bölgesini gösteriyor (Quinn et al. 2013). Şekil 2.b. Bazı araştırmacılara göre Zebra Midye'nin çıktığı alan Güney Doğu Asya 3.DÜNYA DA YAYILMA ALANLARI Paleontological verilere göre, D. polymorpha nın bulunuşu ile ilgili ilk kayıtlar milyon yıl öncesine tarihlenmektedir. Türün o zamanlar bugünkü Afrika yı Avrupa ve Asya dan ayıran, Tethys Denizinin 6 haliçlerinde (estuaries) bulunduğu kaydedilmektedir. Türün doğal yayılış alanları: Kuzey Yarıkürede Karadeniz ve Hazar Denizi ile Aral Gölü havzaları ve bunlarla ilişkili haliçler, kıyısal sular, tatlı su gölleri, baraj gölleri ve ırmaklardır (Şekil 2). Türkiye de bu midyelerin doğal yayılma alanları içinde yer almaktadır (Şekil 3 ). 6 Permian döneminde var olan, bugün mevcut Akdeniz in atası olarak kabul edilen, Pasifik Okyanusu ile Kutupsal Okyanusları birbirine bağlayan, kuzeydeki Angara kıtasını güneydeki Gondwana kıtasından ayıran, paleographic deni 4

5 Şekil 3. Zebra Midye (D.polymorpha) nın doğal yayılış alanları (Orlova and Nalepa, 2001). D. polymorpha nın 1700 yılının sonlarına kadar denizlerde yaşadığı, daha sonra tatlı sulara geçtiği ve Avrupa ya yayılışının 18. yüzyıldan bu yana sürdüğü kaydedilmektedir.zebra Midye (D. polymorpha), İngiltere de 1824 te saptanmış daha sonra Danimarka, İsveç, Finlandiya, İrlanda, İtalya ve Avrupa nın diğer ülkelerine yayılmıştır (Şekil 4). Şekil 4. D.polymorpha nın Avrupa daki Yayılış Alanları (Orlova and Nalepa, 2001). Midye Kuzey Amerika da Great Lakes Bölgesindeki St. Clair Gölünde 1988 de bulunmuş, havzadaki tüm göller ve Misisippi ırmağına bulaşarak, güneyde Misisippi Deltasına ulaşmıştır (Şekil 2.3). Dreissena türlerinin yayılış alanlarının genişlemesinde en önemli etkenin, deniz ulaşımı ve teknelerin sintine sularını bulaşık olmayan alanlara boşaltmaları olduğu, kabul edilmektedir 5

6 (Orlova and Nalepa, 2001). Yayılışı sağlayan doğal ya da insan kaynaklı diğer etkenler: Teknelerle taşınan su bitkileri, su akıntıları, göçmen su kuşları ve kerevitler olarak verilmektedir. (ZMIS,2001).İngiltere de 1824 yılında saptanan zebra midye Avrupa ve Amerika arasındaki yoğun ticari tekne ulaşımına rağmen Kuzey Amerika ya 164 yıl sonra, 1988 yılında bulaşmıştır. Dreissena türlerinden "D. bugensis in, doğal olarak bulunduğu Karadeniz ve Azak Denizindeki haliçlerden, Ukrayna daki yapay kanal ve baraj göllerine ilk kez 1960 larda yayıldığı kabul edilmektedir. Tür, bugün Karadeniz havzasındaki ırmaklar ve yapay göllerde yaygındır. Volga Irmağı ve deltası ile Hazar Denizinin kuzey kıyılarında da D. polymorpha ile birlikte bulunmaktadır yılında Kuzey Amerika da da D. polymorpha ile birlikte bulunduğu saptanmıştır"(orlova and Nalepa, 2001).Bu iki tür de son dönemde Türkiye nin Karadeniz dereleri üzerinde yapılan çok sayıda small HEPP in işletme verimliliği için dikkatle izlenmesi gereken türlerdir. Şekil 5a. Zebra Midye 'nin 1989 yılında ABD de bulunduğu bölge.(usgs.2015) ABD de ilk olarak Great Lakes bölgesinde 1988 yılında görülen Zebra Midyeler (Dreissena polymorpha) bir yıl içinde Erie Gölündeki her bir yapıda toplanmaya başlamış ve Great Lakes bölgesinin tümüne kısa zamanda yayılmıştır. (Şekil 5a,5b) 6

7 Şekil 5b Yılında ABD de Zebra ve Gaga Midyelerin yayılışı (USGS 2015). 4.ZEBRA MİDYE LERİN HES LERİN ELEKTRİK ÜRETİMİNE ETKİLERİ Zebra Midyeler Hidroelektrik Enerji amaçlı Baraj Göllerindeki su alma ağızlarında,ızgaralarda,nehir Kanal santrallerinin,küçük HES lerin batardo kapaklarında,ızgaralardaçökeltim havuzu kapaklarında,yükleme havuzunda vanalarda,soğutma suyu sistemlerinde birikerek enerji üretim güvenliğini etkilemekte ve enerji üretimini düşürebilmektedir.hes lerde Zebra Midye nin birikim bölgeleri Şekil. 6 da verilmiştir. 7

8 Şekil 6 HES lerin Zebra Midye birikiminden etkilenen bölümleri Literatürde Zebra Midye nin enerji sistemlerinde yarattığı zararlarla ilgili birçok araştırma yer almaktadır 7. ABD nin Wisconsin Eyaletinde Enerji sistemlerinin su temin ünitelerindeki bakım ve onarım masrafı Zebra Midyeler nedeniyle tesisi başına yılda $ olmuştur 8.(2011). Yine Zebra Midye nedeniyle bir HES de doğrudan işletme maliyeti yılda $ artmıştır 9.Oregon daki 13 HES de Zebra Midye Kontrolü için proje maliyeti 25,5 milyon $ olarak tesbit edilmiştir 10.ABD deki Hoover Barajında Midye önleme çalışmaları için yılda 1 milyon $ lık bütçe ayrılmaktadır Stephen Phillips Program Manager 2005 Potential Economic Impacts of Zebra Mussels on the Hydropower Facilities in the Columbia River Basin Prepared for the Bonneville Power Administration.February Aralık Sabrina J. Lovell and Susan F. Stone 2005The Economic Impacts of Aquatic Invasive Species: A Review of the Literature. Working Paper # January, 2005 U.S. Environmental Protection Agency National Center for Environmental Economics 1200 Pennsylvania Avenue, NW (MC 1809) Washington, DC Age. 10 Chris Cusack, Michael Harte, and Samuel Chan 2009 The Economics of Invasive Species Oregon Sea Grant Oregon State University. 11 Age. 8

9 Foto1..HES lerin su alma yapılarındaki ızgaralarda Zebra Midye sorunu (DSİ AR-GE 2012). Aynı şekilde bazı kaynaklar ızgaraların önünün katı atıklarla kapanması sonucu enerji üretiminde %7 oranında bir azalmanın olabileceğinden söz etmektedir.( Jones et al. 1997). Izgaralar önündeki bu kapanma o bölgedeki akım hızını düşürerek ızgaralarda Zebra Midye birikimini de arttırmaktadır.(foto 1). Zebra Midyelerin soğutma suyu sistemini tıkamaları halinde ise daha ciddi hasarların oluşabilmesi mümkün görülmektedir. Bu etkiler dikkate alınarak Türkiye de Alpaslan II barajı planlama aşamasında iken Zebra Midye birikiminin elektrik üretimine olan etkisi araştırılmıştır.(inci et al.2004). Yapılan araştırmalarda, Zebra Midye birikiminin ızgara ve su temin sistemlerindeki kesiti daraltıp kayıpları arttırarak enerji üretiminin %4,2 oranında düşmesine neden olabileceği tespit edilmiştir. Türkiye de Zebra Midye sorunu oluşan bazı barajlar Tablo 1 de verilmiştir. Ancak Türkiye deki Zebra Midye araştırmaları yeterince yaygınlaşmadığı için bazı Baraj ve HES lerde bundan kaynaklanan sorunların yakın gelecekte gündeme gelebileceği düşünülmektedir. 5.ZEBRA MİDYE NİN TÜRKİYE DEKİ YAYILMA ALANLARI Dreissena türlerinin Türkiye de bulunuşu ile ilgili ilk kayıtlar 1897 yılına kadar uzanmaktadır yılında Bursa ve çevresindeki tatlı sularda Dreissena türlerinin bulunduğu kaydedilmiştir. (DSİ 2005).Zebra midye sorunları, Türkiye de ilk kez 1964 yılında Kovada I HES te saptanmıştır. (DSİ 1969). Aynı dönemde DSİ tarafından U.S. Bureau of Reclamation a yapılan başvuruya, Zebra midyenin A.B.Devletleri nde bulunmadığı yanıtı verilmiştir. Çözüm için USBR tarafından Türkiye ye Sovyetler Birliği nde sorunların çözümü için yapılan araştırmalarla ilgili bir tebliğ (Norokho, LubiYanov, and Bogoliubova, 1965) gönderilmiştir (DSİ, 1969).Daha sonraları Türkiye de Zebra Midye sorunları artmamış ve mevcut sorunlar da mekaniksel yöntemlerle çözümlenmeye çalışılmıştır yılına kadar yapılan çalışmalarda Zebra Midyenin saptandığı diğer yerler: Terkos, Sapanca, Acarlar, Poyrazlar, Akgöl, Taşkısığı, Bafa, Eğirdir, Kovada, Beyşehir, Burdur ve Yarışlı Gölleri ile; Hirfanlı, Kesikköprü, Kapulukaya, Derbent, Keban, Karakaya, Atatürk, Birecik, Karkamış, Çatalan, Seyhan ve Aslantaş Baraj ve HES' leri ile İkizcetepeler, Gazibey ve Bolu Gölköy Baraj Gölleridir(DSİ 2005). Zebra midyenin, Türkiye deki yayılışı ile doğal yayılış alanları ile ilgili kayıtlar, türün ülkenin yerli türü olduğunu göstermektedir.(dsi2005). Midyenin Türkiye deki yayılış alanları yeterince bilinmemekte olup bu da Zebra Midye nin ülke içinde yayılma olasılığını arttırmaktadır Geldiay ve Bilgin (1973) e göre, D.polymorpha nın (Zebra Mussel) Türkiye de bulunduğu yerler: Eğirdir, Kovada, Beyşehir ve Sapanca Gölleridir. Burdur Gölünde ise gölün kuzey kıyılarından sadece aşınmış kabukları toplanabilmiştir. Baykal (1960) a göre ise Burdur Gölünde D.bouldrourensis d Arch türünün fosilleri bulunmaktadır. 9

10 Yıldırım ve Şeşen (1994), Burdur ve Isparta çevresindeki 58 tatlı su habitatında yapılan araştırmalarda 4 adet bivalve türü (D. polymorpha, D.bouldrourensis, Pisidium ve Anadonta cygnaea) saptandığını;zebra Midye ( D.polymorpha) nın Burdur, Yarışlı, Eğirdir ve Kovada Göllerinde bulunduğunu kaydetmektedirler yılından bu yana Atatürk Barajı ve HES te sorun yaratan midye türü de, D. polymorpha olarak tanımlanmıştır. Aynı tür, Fırat Irmağı ile Fırat Havzasındaki tüm baraj göllerinde de (Keban, Karakaya, Atatürk, Birecik ve Karkamış) bulunmaktadır. Türün Terkos Gölü 12 ve Bolu Gölköy Baraj Gölü ve Sakarya havzasındaki 13 Poyrazlar, Taşkısığı, Akgöl ve Acarlar Göllerinde de yaygın olduğu belirtilmektedir yılında yapılan çalışmalarda Zebra midyenin Kızılırmak üzerindeki Kesikköprü, Hirfanlı (Ankara) ve Derbent Baraj Gölleri (Samsun) ile Kızılırmak ın kollarından Osügülüç Çayı üzerindeki Gazibey Baraj Gölünde (Sivas) bulunduğu saptanmıştır. Midyenin Kesikköprü Barajının membaındaki Kapulukaya Baraj Gölünde de bulunduğu belirtilmektedir 15, tuzluluğun binde 4 olduğu 1980 li yıllarda Bafa Gölünde bulunan Zebra midyenin, son yıllarda tuzluluğun binde 14 e yükselmesi sonucunda yaşam koşullarının ortadan kalktığı düşünülmektedir.(dsi 2005). Şekil 7.Keban,Atatürk, Kesikköprü,ve Seyhan Baraj Göllerinin Su Sıcaklıkları Kaynak: (DSİ 2005). 12 Çamur Elipek, B., Terkos Gölü Bentik Makroomurgasızlarının Nitel ve Nicel Dağılımları. Trakya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Edirne (Doktora Tezi). ( belgincamur@hotmail.com). 13 Külköylüoğlu, O.,2001. (okank@ ibu.edu.tr) 14 DSİ Raporu Anonymous, 2001 a. Bafa da Deniz Canlıları. National Geographic, Türkiye. Kasım,

11 Şekil 7.de Keban Atatürk Kesikköprü ve Seyhan Baraj göllerinin uzun dönem ortalama sıcaklıkları verilmiştir. Suda ilk larvaların yüzeysel su sıcaklıklarının 10 ºC dolayında olduğu dönemde görülmeye başladığı, bu sıcaklıklara Kesikköprü Baraj Gölünde Nisan ayı ilk yarısında ulaşılmış, Atatürk Baraj Gölünde ise sıcaklık yıl boyunca bu değerin üzerinde seyretmiştir. Larva döneminin sürdüğü süre içinde yüzeysel su sıcaklıkları yükselmekle birlikte, gölün daha derin kesimlerinde larvaların tercih ettikleri düşük sıcaklıklar bulunmaktadır. Ancak larvaların yaşamlarını sürdürebilmeleri için, bu derinliklerde diğer koşulların uygun düzeyde olması gerekmektedir. Yüzeysel su sıcaklıkları Kesikköprü Baraj Gölünde Atatürk Baraj Gölüne göre daha düşük düzeydedir. Buna bağlı olarak larvalar Kesikköprü Baraj Gölünde, Atatürk Baraj Gölüne göre daha geç görülmektedir. Kesikköprü Baraj Gölünde Nisan-Eylül; Atatürk Baraj Gölünde ise tüm yıl boyunca larva bulunmaktadır yılında Akdeniz Bölgesinde yapılan çalışmalarda: D. polymorpha nın Seyhan Havzasında Seyhan, Çatalan ve Ceyhan Havzasında Aslantaj Baraj Göllerinde bulunduğu saptanmıştır 16. Şekil 8. Türkiye debugüne kadar yapılan araştırmalarda Zebra Midye tesbit edilen bölgeler ( Bobat et al. 2002,Inci et al 2004,DSİ 2005) Türkiye de Zebra Midye oluşumuna Terkos, Sapanca, Acarlar, Poyrazlar, Akgöl, Taşkısığı, Bafa, Eğirdir, Kovada, Beyşehir, Burdur and Yarışlı gölleri; Hirfanlı, Kesikköprü, Kapulukaya, Derbent, Keban, Karakaya, Atatürk, Birecik, Karkamış, Seyhan ve Aslantaş Baraj ve HES leri Gazibey, İkizcetepeler, Atıkhisar ve Bolu Gölköy Baraj Göllerinde rastlanmıştır. 16 Üstündağ, S., DSİ VI.ve XV. Bölge Müdürlüğü Baraj Göllerinde Zebra Midye İncelemeleri ( ) (Gezi Raporu) 11

12 Zebra Midye (D. polymorpha)'nin Türkiye de saptandığı yerler Şekil 8 de görülmektedir. Bu haritada görülen Atatürk ve Birecik Baraj ve HES lerinde sorun oluşturan midyelerin Atatürk Baraj Gölüne su sporları amacıyla getirilen tekneler aracılığıyla bulaşmış olabileceği belirtilmektedir. (Zapletal and Hengirmen, 2001). Ancak Türkiye nin Tethys Denizi nin yayıldığı alan ile midyenin doğal olarak bulunduğu alanlarda yer alması, Çanakkale de Yapıldak mevkiinde neojen tabakaları içinde fosil olarak bulunması, Türkiye de ilk kez 1897 ler de saptanmış olması (Geldiay ve Bilgin, 1973), 1964 te Kovada I ve daha sonra Kovada II Santrallarında sorun yaratması, 2001 de Kızılırmak ın kollarından Osügülüç Çayı üzerindeki Gazibey Baraj Gölünde de (Sivas) yoğun olarak görülmesi, uzmanlara bu midye türünün yerli tür (native species) olduğunu düşündürtmektedir.(dsi 2005). Şeşen ve diğer uzmanlar tarafından yapılan araştırmalar Zebra Midye nin Türkiye de bulunduğu alanların da artma ve genişleme eğiliminde olduğunu ortaya koymaktadır. Bobat, Hengirmen and Zapletal (2001 a,b) de de belirtildiği üzere, Zebra Midye nim (D. polymorpha) sorun yaratacak yoğunluklara ulaşması, doğal göllerde yapılan tesisler ile akarsularda yapılan barajlar sonucunda akar su düzeninden durgun su düzenine geçilmesi ve uygun tutunma yerlerinin oluşmasından kaynaklanmaktadır. Türkiye de son dönemde yapılan 1000 adet gölet ve 530 adet nehir ve kanal tipi hidroelektrik santralleri ile sulama ve içmesuyu için yapılan biriktirme yapıları bu durgun suları arttırmıştır. Bu yapıların birçoğu daha önce Zebra Midye tesbit edilen yerde gerçekleşmiştir. Bu da yakın gelecekte zebra midyelerin bu sistemlerden güvenli su temin edilmesini zorlaştıracağını ve Türkiye de zebra midyeden kaynaklanan sorunların artacağını ortaya koymaktadır. 6. SAPTANAN ZEBRA MİDYE SORUNLARI Zebra midyenin Türkiye de belirlenen çevresel etkileri büyük ölçüde kirletici (biofouling) etkiler dir. Türkiye'deki Baraj ve HES ler,içme Suyu ve Arıtma Tesisleri ile Sulama Tesislerinde karşılaşılan Zebra midye sorunları aşağıda verilmektedir. Türkiye de ekonomik açıdan önemli Zebra midye sorunları ilk kez baraj ve HES lerde gözlenmiştir.(tablo1). Su kaynakları, Kovada ve Eğirdir Gölleri olan Kovada I ve II HES lerde, 1964 ve daha sonraki yıllarda Zebra midyelerin tünel ve cebri boruları kaplayıp kesiti daraltmak suretiyle debiyi düşürdükleri tespit edilmiştir. (DSİ,1969). Türkiye de Zebra midye zararları ile ilgili bu ilk saptamadan sonra çok uzun yıllar, boyunca Zebra midye sorunları görülmemiştir.daha sonra Fırat Havzasının mansap bölümünde bulunan Atatürk, Birecik ve Karkamış Baraj ve HES lerde Zebra Midye sorunları ortaya çıkmıştır. Atatürk Barajı ve HES: de Zebra Midyeler ilk kez Ağustos,1997 de yıllık revizyon sırasında fark edilmiştir. Zebra Midyelerin sorun oluşturduğu yerler ve alınan önlemler aşağıda verilmiştir: 12

13 Tablo 1. Türkiye de Zebra Midye Sorunu görülen baraj ve HES ler (DSİ 2005) Foto 2. Atatürk Barajı HES soğutma serpantinleri ve hidrantlarda Zebra Midye sorunu (DSİ AR-GE 2010). 13

14 Foto 3. Dreissena polymorpha nın Atatürk Barajı ve HES tesisinin çeşitli bölümlerinde yarattığı sorunlar (Zapletal and Hengirmen, 2001) Atatürk Barajının 8. inci ünitesinin su alma kapakları zebra birikimi nedeniyle açılamamıştır. Yaklaşık 1 aya yakın süre ile (07.08./ ) midye temizliği yapılmıştır. Su alma ağzı kapağının kızakları 400 bar'lık basınçlı su kullanılarak temizlenebilmiştir. Sorunların saptanmasından bu yana su alma ağzı galerileri, ünitelerin soğutma suyu giriş filtreleri (Foto 2.) her revizyon döneminde 5-6 günde bu midyelerden temizlenmektedir. Atatürk Barajı Santral ünitelerinin hız regülatörü,soğutma serpantinleri de her yıl revizyon dönemlerinde 2 gün boyunca midyelerden temizlenmektedir 17. Şaft salmastrası içine giren midyeler teflon salmastraya zarar vermekte ve şaft salmastrası drenajını kapatmaktadır. Şaft salmastrasında 17 DSİ.Hidroelektrik Santrallarda Sorun Yaratan Zebra Midye Araştırmaları Raporu DSİ Genel Müdürlüğü İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı.Ankara 14

15 temizlik 7-10 gün almaktadır. (Foto 3).Sonuç olarak: Yıllık revizyon çalışmaları süresince, sadece midyelerden dolayı her ünite için revizyon süresi 10 gün civarında uzamaktadır. Birecik Baraj ve HES te sorunların, tesisin işletmeye açıldığı 26.Ağustos.2000 den yaklaşık 2 ay sonra belirlenmiştir. (Foto 4). Midye sorunlarının santralı geçici bir süre devre dışı bırakabileceğini göz önüne alan Birecik Barajı İşletme Ltd. Şti. yetkilileri, acil çözüm arayışına girmiştir (Zapletal and Hengirmen, 2001).Birecik Barajında draft tube kapaklarında ve şaft salmastrası filtrelerinde yoğun olarak genç midyeler (juveniles) saptanmıştır. (Bobat, Hengirmen, and Zapletal, 2001 a). Foto 4. Dreissena polymorpha'nın Birecik HES'te oluşturduğu sorunlar (Zapletal and Hengirmen, 2001). Eylül, 2001 de Birecik baraj gölünde dalgıçlara yaptırılan incelemelerde çöp ızgaralarının, su akıntısının az olduğu ya da olmadığı bitişme noktaları ile, taban ve üst bölümlerinde yaklaşık 9-10 m derinlikte, 3-5 cm kalınlıkta midye bulaşmaları gözlenmiştir. Toplanan en büyük midyenin boyu 3 cm olarak ölçülmüştür (Bobat, Hengirmen, and Zapletal, 2001 b). İşletmeye 1999 yılında açılan Karkamış Baraj ve HES in su alma yapısı kapaklarında 2001 yılında yoğun midye saptanmış ve dalgıçlar aracılığıyla mekaniksel temizlik yapılmıştır. Karakaya Barajı ve HES te su alma ağzı kapaklarında çok az miktarda midye bulunduğu belirlenmiş ancak bu ancak bu bir sorun oluşturmamıştır. Gazibey, Hirfanlı, Kesikköprü, Kapulukaya ve Derbent Baraj ve HES lerde: Kızılırmak Havzasında bulunan bu baraj ve HES lerde, ırmakta ve baraj göllerinde Zebra Midye bulunmasına karşılık, Zebra midye sorunu şikayeti söz konusu olmamıştır. Kesikköprü Baraj Gölünde 2001 yılında yapılan çalışmalar sırasında santral yetkilileri ile yapılan görüşmelerde, midyenin Kesikköprü HES soğutma sisteminde de bulunduğu, ancak sorun yaratmadığı ve revizyonlar sırasında temizlendiği belirtilmiştir. 15

16 Foto 5.Merkez Bozova Sulaması Filtre istasyonundaki Zebra Midyeler 2010 (DSİ AR-GE) Sakarya Havzasındaki Gökçekaya ve Yenice Baraj ve HES lerinde Sapanca Gölündeki midye varlığı ve gölün ırmakla bağlantısı göz önüne alınarak, 2001 yılında midye sorunları araştırılmıştır 18. Bu baraj gölleri ve HES leriyle Sakarya ırmağının incelenebilen sınırlı kesiminde, ergin ya da larva dönemlerinde midye saptanamamış, santral yetkilileri de midye sorunu oluşmadığını tespit edilmiştir.şanlıurfa Merkez Bozova Sulaması Filtre istasyonunda da ciddi Zebra Midye birikimine rastlanmıştır (Foto5).Seyhan, Çatalan ve Aslantaş Baraj ve HES lerinde 2002 yılında yapılan incelemelerde Zebra midye bulunduğu, ancak ciddi 18 Altınayar, G. ve H. Çevlik, Eskişehir Sulama Birliğindeki Mekaniksel Yabancıot Savaşımı Uygulamalarının İzlenmesi ve Sakarya Irmağında Zebra Midye İncelemeleri ( ) (Gezi Raporu). DSİ İşl. ve Bak. Dai. Bşk.lığı. Ankara 16

17 sorunlar oluşmadığı ve revizyon dönemleri ile gerektiğinde mekaniksel temizlik yapıldığı kaydedilmiştir 19 İstanbul a içme suyu sağlayan Ömerli ve Darlık Baraj Göllerinde Zebra midye bulunduğu, midyenin boru hatlarını tıkayabildiği, bu nedenle Ömerli Arıtma Tesisi giriş yapısının midyelerden temizlenmesi gerektiği, Melen-Alaca-Ömerli ve Yeşilçay-Darlık-Ömerli sistemlerinde midye tehlikesi bulunduğu, su kaynaklarının çeşitli ve çok olması yüzünden Istranca-Terkos sisteminde de midye görülebileceği kaydedilmektedir 20. Birecik Baraj Gölünden su alan Nizip İçme Suyu Tesisleri pompalarında Zebra midyeden dolayı önemli hasarlar oluşmuştur. Şanlıurfa Tünelleri aracılığı ile Atatürk Baraj Gölünden su alan Şanlıurfa Su Arıtma Tesisleri nin ham su borularında Zebra Midyeden doğan sorunların (Foto 6.) çözümü için tesisin membaında Şok Klorlama Sistemi yapımı öngörülmüştür (Anonymous, 2002). Keban Barajı Gölünden su alan, Eyüp Bağları Pompa İstasyonu nda pompaların dış boru çeperleri ile muhtemelen su ile temas eden iç taraflarında, Kesikköprü Baraj Gölünden su alan Köprüköy Sulaması su alma yapısında ve Atatürk Baraj Gölünden su alan Şanlıurfa Tünellerinin su alma yapıları kapaklarında yoğun biçimde midye gelişmekte olduğu ve bunların süreli bakım-onarımlar sırasında mekaniksel yöntemle temizlenmekte olduğu raporlarda yer almaktadır. (DSİ 2005). Foto 6. Şanlıurfa İçmesuyu ham su borusundaki Zebra Midye Birikimi (DSİ AR-GE 2012). 19 Üstündağ, S., DSİ VI. ve XV. Bölge Müdürlükleri Baraj Göllerinde Zebra Midye İncelemeleri ( ) (Gezi Raporu) TPTP PTPT Üstündağ, S., DSİ VI. ve XV. Bölge Müdürlükleri Baraj Göllerinde Zebra Midye İncelemeleri ( ) (Gezi Raporu) 20 İstanbul Master Plan Konsorsiyumu, Nihai Rapor Cilt 2. 17

18 Yapılan çalışmalar sonunda elde edilen bilgi ve deneyimler ışığında Zebra Midye bulunan su kaynaklarından, Hidroelektrik enerji üreten,sulama suyu alan, içme ya da kullanma suyu olarak yararlanan ya da yararlanacak tesislerde, sorun oluşma tehlikesinin bulunduğu ve önlem alınması gerektiği söylenebilir. (Foto 7) Foto 7. Borularda Zebra Midye birikimi 18

19 7.TÜRKİYE DEKİ ZEBRA MİDYE DEN KORUNMA ÖNLEMLERİ Türkiye deki bu çalışmalar kapsamında öncelikle Zebra Midyeden sistemleri korumaya yönelik olarak temel yaşamsal-çevresel veriler derlenmiştir.bu çerçevede, yıllarında Kesikköprü ve Atatürk Barajı ve HES lerinde izleme çalışmaları yapılmıştır. Araştırma sonunda zebra midye zararlısının dış kaynaklı olmadığı, tersine yerli doğal bir türümüz olduğu, uygun ortamlar bulduğunda hızla çoğalarak ve tutunma organlarıyla yaşadığı yere sıkıca tutunarak sorunlar yarattığı anlaşılmıştır. Yaşama ortamının uygun olup olmadığını belirleyen en önemli parametrelerin ise sıcaklık, ph, kalsiyum iyonu konsantrasyonu, tutunma yerinin nitelikleri ve su akış hızları olduğu tespit edilmiştir(dsi 2005). Mücadelede en uygun ve ekonomik yöntemin belirlenmesi amacıyla DSİ 15. Bölge Müdürlüğü (Şanlıurfa) görev alanında yılları arasında tutunmayı engelleyici boyalarla boyama, farklı malzemelerin kullanılması, kimyasal uygulama ve süzme yöntemleri üzerinde deneme çalışmaları yapılmıştır. Kapalı sistem sulamalarda ise filtrasyonun etkinliğini saptamak üzere 2010 yılında filtre denemesi gerçekleştirilmiştir(dsi 2005). Yapılan çalışmalar Türkiye'de saptanan Zebra midye sorunlarının, Kuzey Amerika'daki sorunlara göre düşük boyutlarda olduğu ve özellikle yeni inşa edilen tesislerde oluştuğunu ortaya koymuştur.. Bu durumun temel nedeni bu türün Türkiye için yerli, K.Amerika için dış kökenli (exotic species) oluşu olarak değerlendirilmektedir(dsi 2005). Zebra midye ile mücadelede her yöntemin her ortamda uygulama imkânı bulunmamaktadır. Su yapılarında zebra midyeye karşı uygulanabilecek korunma yöntemleri aşağıda özetlenmiştir: 1..Yüksek basınçlı su püskürterek temizleme 2. Düşük frekanslı elektromanyetizm uygulaması 3. Isı uygulamaları 4. Yüksek akış hızı 5. Uzaklaştırıcı yapı malzemelerinin kullanılması 6. Biyolojik mücadele 7. Mekanik temizleme 8. Kimyasal maddelerin kullanımı 9. Boya sistemleri. Basıncı 3000 psi olan su püskürtülerek, zebra midyenin tutunduğu yerden sökülerek uzaklaştırılması uygulanan mücadele yöntemlerinden biri olup bu yöntem Atatürk HES su alma kapaklarında uygulanmış ve olumlu sonuç alınmıştır. Kapalı sistem sulama şebekelerinde kullanılmakta olan ve kullanılması düşünülen malzemelerle 2007 yılında Atatürk Baraj Gölü ve Mardin Regülatörü nde Metalizing (Çinko - Alüminyum kaplama), Line-x (poliüretan esaslı yüzey kaplama), CTP boru, HDPE boru, Kontrol amaçlı saç levha dan oluşan bir gözlem düzeneği kurulmuştur. 19

20 Yapılan gözlem sonunda en fazla zebra midye tutunması Line-x kaplı levhada, en az tutunma ise CTP boru parçasında gözlenmiştir (Aksu vd., 2007 b). Zebra Midye ye karşı mekanik yöntemler (kazıma ve dalgıçların çalışması). Atatürk, Karkamış, Seyhan ve Aslantaş HES lerinde ve Yaslıca Tüneli nde halen uygulanmaktadır. Mardin-Ceylanpınar basınçlı sulama sistemindeki hidrantlarda zebra midye toplanmasını önlemek için deneme hattına başlangıç olarak 2 mg/l yüksek klor dozu uygulanmıştır. Daha sonra 0,5 mg/l klor dozu 15 dakika uygulanmış, 30 dakika ara verilmiştir. Klor uygulaması bu şekilde 21 günde bir 3 gün boyunca yapılmıştır (Aksu vd., 2008). Hattın içindeki midye toplanmalarını karşılaştırmak amacıyla robot kamera ile sulama sezonu öncesi ve sonrası alınan görüntüler Foto 8 de verilmiştir.(dsi AR-GE 2012). Bu çalışmalar kapsamında Şanlıurfa içme suyu arıtma tesisi ham su iletim hattında yaşanan zebra midye sorunu (Foto 6) da incelenmiş ve ham suyun alındığı tünel çıkışına ön klorlama ünitesi kurulması önerilmiştir Foto 8. Robot kamera sistemi ve CTP Boru bağlantılarındaki Zebra Midye birikimi Her iki klorlama uygulamasından olumlu sonuçlar alınmıştır. Ancak devamlı klor kullanılmasının ekonomik ve çevresel açıdan uygun olmayacağı da belirtilmiştir. Türkiye deki tesislerin Zebra Midye nin olumsuz etkilerinden korunması kapsamında uygulanan diğer bir yöntem de toplanma bölgelerinin boyanmasıdır. Boyamada en yaygın ve başarılı olarak silikon tabanlı zehirli olmayan boyalar (nontoxic siliconebased paints) kullanılmaktadır 21. Bu boyama sonucunda zebra midyelerin tutunmasını en düşük düzeye indiren kaygan bir yüzey oluşmaktadır. Boyama sonucunda oluşturulan yüzey, midyenin tutunma iplikçiklerinin tutunma yeteneğini engellemektedir.ancak çevre sağlığı açısından daha uygun olan boyamanın etkisi 5 yıl civarında olup maliyeti yüksektir. Şanlıurfa içmesuyu tesisleri T2 tüneli ham su giriş ızgarası ve Arıtma tesisi ile giriş yapısı arasındaki borularda ve tanklarda (pompa emme tankları) zebra midyeye yoğun olarak rastlanmıştır. Sorunun giderilmesi için 2007 yılında Şanlıurfa T2 tüneli çıkış kapağında 21 DSİ AR-GE 2012 Raporu 20

21 tutunmayı engelleyici silikon esaslı antifouling boya uygulanmıştır. Uygulamada sadece iki kat epoxi ve iki kat silikon (toplam kalınlığı 450 µm) esaslı boya kullanılmıştır. Silikon esaslı boyanın zebra midyeye karşı etkili olduğu görülmüş ancak boyanın fiziksel etkilere dayanıksız olması nedeniyle başarılı bulunmamıştır (Aksu vd., 2008). Zebra Midye ye karşı yapılan çalışmalarda Bernoulli Filtresi (Foto 9) ilk kez Yaylak Kapalı Sulama Sisteminde denenmiştir. Bernoulli filtresinin takıldığı hat ve kontrol hatlarında önceden hidrant, vantuz, sürgülü vana, hat sonu vanaları ve hidrant filtreleri açılarak zebra midyenin varlığı tespit edilmiştir. Ancak Bernoulli filtresinin takıldığı hatta sulama sezonu sonunda zebra midye tutunması tespit edilememiştir. Bu uygulamadan da olumlu sonuç alınmıştır.(dsi AR-GE 2012) Foto 9. Bernoulli Filtresi Uygulaması (DSİ AR-GE 2012). 8.SONUÇLAR Dünyada ve Türkiye de yapılan araştırmalar su yapılarındaki Zebra Midye yığılmalarının enerji ve su taşıma sistemlerinin,vanaların,kapakların,ızgaraların hidrolik kapasitelerinde kayıplara işletme koşullarında da zorluklara neden olduğunu ortaya koymuştur. ( Mackie et al., 1989; McMahon and Tsou, 1990,DSİ 2005,DSİ AR-GE 2012). Zebra Midyeler bazı su arıtma tesislerinde,enerji, santrallerinin soğutma suyu borularında,su alma ağzı ızgaralarında,sulama sistemleri vanalarında,ham su isale hatlarında yığıldıkları boru kesitlerini büyük ölçüde daraltarak sistemin işletme güvenliğini tehdit etmekte ve işletmeyi zor ve pahalı hale getirmektedir. Türkiye'de yapılan çalışmalar sonunda Zebra Midye bulunan su kaynaklarından, Hidroelektrik enerji üreten,sulama suyu alan, içme ya da kullanma suyu olarak yararlanan ya da yararlanacak tesislerde, sorun oluşma tehlikesinin bulunduğu ve önlem alınması gerektiği söylenebilir. Ancak Türkiye'de saptanan Zebra midye sorunlarının, Kuzey Amerika'daki sorunlara göre düşük boyutlarda olduğu ve özellikle yeni inşa edilen tesislerde oluştuğu anlaşılmaktadır. Bu durumun temel nedeni; türün Türkiye için yerli, K.Amerika için dış 21

22 kökenli (exotic species) oluşu olarak değerlendirilmektedir. Midyenin 1964'lerde de sorun yarattığı ancak daha sonra sorunların düşük düzeye indiği göz önüne alındığında, yeni oluşturulan baraj gölleri ve tesislerdeki sorunların, midyenin çevresel etkenler ve özellikle doğal düşmanlar tarafından henüz denetim altına alınamamış olmasına bağlı olabileceği düşünülmektedir Bobat ( at al. 2002) zebra midye ile mücadelede kimyasal, fiziksel ve biyolojik yöntemlerin kullanılabileceğini ileri sürmüştür. Türkiye de son dönemde yapılan Zebra Midye önleme araştırmaları artan sorunlar nedeniyle Fırat Nehri üzerindeki Barajlarda yoğunlaşmıştır. Fırat nehri üzerinde yapılan ardışık barajlar nehir sularının zebra midye gelişimine daha uygun baraj gölleri haline getirmiş ve zebra midye birikimi sorunları artmıştır. Türkiye de yapılan araştırmalar sonunda zebra midyelerin yaşama ortamını etkileyen en önemli parametrelerin sıcaklık, ph, kalsiyum iyonu konsantrasyonu, tutunma yerinin nitelikleri ve su akış hızları olduğu tespit edilmiştir lı yılların ortalarından itibaren Zebra Midye sorunlarındaki artış üzerine Türkiye deki zebra midye alanlarının belirlenmesi ve su yapılarının korunması için en uygun ve ekonomik yöntemin belirlenmesi amacıyla Fiziksel,Kimyasal ve Biyolojik koruma önlemleri denenmiştir. Bu kapsamda DSİ Genel Müdürlüğü tarafından fiziksel yıkama önlemlerinin etkisi araştırılmış, klor enjeksiyonu, tutunmayı engelleyici boyalarla boyama metodlarının etkinliği üzerine deneme çalışmaları yapılmıştır. Kapalı sistem sulamalarda ise filtrasyonun etkinliğini saptamak üzere 2010 yılında Bernoulli filtre sistemi denemesi gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmalardan elde edilen deneyimler öncelikle zebra midyenin sorun oluşturma riskinin yüksek olduğu bölgelerin tespit edilmesi gerektiğini ortaya çıkartmıştır. Bu durumun tesbiti sonrasında bu bölgelerdeki su yapılarının planlanması, projelendirilmesi ile işletilmesi aşamasında, bu oluşumun dikkate alınması gereklidir. Bu su yapılarında sadece fiziksel ve kimyasal önlemler değil aynı zamanda işletme kuralları da önem taşır. Özellikle zebra midye riski altındaki barajların işletme programları, rezervuarlarda ve su alma ağızlarında,vanalarda biriken zebra midyelerin olumsuz etkilerini en aza indirmeye yönelik şekilde tesbit edilmelidir. Yapılan araştırmalar Türkiye de bulunan Dreissena türünün: D. polymorpha (Pallas) olduğunu göstermiştir.ancak ülkemizde bu konuda yapılan gözlemler ve araştırmalar sınırlı kalmıştır.bu nedenle öncelikli olarak son dönemde hızla artan baraj ve HES lerde incelemeler yapılarak, zebra midyelerin yayılış haritasının güncellenmesi ve Zebra Midye nin sorun oluşturduğu alanların belirlenmesi gereklidir. Bu çalışmalar, işletme güvenliğini sağlamanın yanısıra proje aşamasında bulunan baraj ve HES lerin inşa edilecekleri akarsu havzalarında midye sorununun bulunup bulunmadığına göre önceden önlem alınması konusunda kolaylık sağlayacaktır. Bu belirleme çalışmasının en önemli etkisi de yayılmanın önlenmesi olacaktır. 22

23 Bir diğer deyişle bu tespit çalışmaları başka havzalara midye bulaşmalarına karşı tedbirler alınması açısından da büyük önem taşımaktadır.devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü son 10 yılda 367 baraj ve 155 gölet ve özel sektör ise 530 yeni nehir ve kanal tipi HES projesi gerçekleştirmiştir. Diğer taraftan Son 10 yılda tüm Türkiye genelinde çok sayıda inşa edilen su yapıları ile basınçlı sisteme dönüştürülen sulama yapılarında işletme sorunları çıkmadan tedbir alınmasını gerekli kılmaktadır. Bunun yanısıra zebra midye bulunmayan suların ise bu yayılmadan korunması için çalışmaların hızla başlatılması gereklidir. Türkiye de yapılan Zebra Midye den korunma çalışmaları sorunun tek bir kontrol metodu ile çözülemediğini ortaya koymuştur.herbir bölge ve durum için en iyi çözüm, fiziksel, kimyasal ve biyolojik uygulamaların, sorunu kabul edilebilir bir ölçüde azaltabilen, bir kombinasyonu olarak ortaya çıkmıştır. Referanslar [1] Aksu, S., E. A. Baran, H. Çevlik, H. Erşan, S. Üstündağ, İ. Şahin, M. S. İpek, Y. Ağan, 2007 a. Kapalı Sulama Sistemlerinde Zebra Midye İle Savaşım Yöntemlerinden Mekaniksel Süzme Deneme Raporu. DSİ Genel Müdürlüğü ( in Turkish) [2] Aksu, S., E. A. Baran, H. Çevlik, S. Üstündağ, İ. Şahin, M. S. İpek, Y. Ağan, 2007 b. Zebra Midye İle Savaşımda Malzeme Denemesi Sonuç Raporu. DSİ Genel Müdürlüğü.(in Turkish) [3] Aksu, S., E. A. Baran, S. Üstündağ, İ. Şahin, M. S. İpek, Y. Ağan, Zebra Midyenin Kontrol Yöntemleri Üzerine Araştırmalar Projesi Çalışma Raporu. DSİ Genel Müdürlüğü (in Turkish) [4] Altınayar, G. ve H. Çevlik, Eskişehir Sulama Birliğindeki Mekaniksel Yabancıot Savaşımı Uygulamalarının İzlenmesi ve Sakarya Irmağında Zebra Midye İncelemeleri ( ) (Gezi Raporu). DSİ Genel Müdürlüğü Ankara-(in Turkish) [5] Bobat, A., M. O. Hengirmen and W. Zapletal, 2002 a. Zebra Mussel Research Project in Birecik Hydro Power Plant. Final Report (May, 2002). Verbundplan. Birecik Barajı İşletme Ltd. Şti Birecik/ Şanlıurfa. [6] Bobat, A., M. O. Hengirmen and W. Zapletal, 2002 b. Tatlısu Ekosisteminde Teknik, Ekonomik ve Ekolojik Bir Zararlı: Zebra Midye. Kırsal Çevre Yıllığı Kırsal Çevre ve Ormancılık Sorunları Araştırma Derneği, Ankara [7] Bobat A.,Hengirmen O.M.,Zapleta W.2002 Zebra Mussel and Fouling Problems in the Euphrates Basin This work was presented at the XVI National Biology Congress held in Inönü University, Malatya on 4-7 September Turk J Zool 28 (2004) TÜBİTAK. [8] Bobat, A., Hengirmen, M.O. and Zapletal, W. 2001c. Zebra Mussel Research Project in Birecik HPP. Second Progress Report. JuneSeptember 2001, 18 p. 23

24 [9] Bobat, A., Hengirmen, M.O. and Zapletal, W. 2002a. Zebra Mussel Research Project in Birecik HPP. Third Progress Report. October 2001-April 2002, 13 p. [10] Bobat, A., Hengirmen, M.O. and Zapletal, W. 2002b. Zebra Mussel Research Projet in Birecik HPP. Final Report. May 2002, 12 p. [11] Bobat, A., Hengirmen, M.O. and Zapletal, W. 2002c. Problems of the Zebra mussel at dams and hydro projects on the Euphrates river. In: Proceedings of the International Conference on Hydro-2002: Development, Management, Performance. 4-7 November 2002, Kirifl-Turkey, pp [12] Colorado Parks & Wildlife 2016 The Cost of Invasion.Zebra and Qagga Mussels Attachment E. 12 Aralık 2016 [13] DSİ 2016 DSİ Genel Müdürlüğü Faaliyetleri Raporu. Orman ve Su İşleri Bakanlığı 7 Aralık 2016.ANKARA. [14] DSİ.2005 Hidroelektrik Santrallarda Sorun Yaratan Zebra Midye Araştırmaları Raporu DSİ Genel Müdürlüğü İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı.Ankara-Türkiye [15] DSİ AR-GE -ZEBRA MİDYE İLE MÜCADELEDE FİLTRASYON VE BOYA DENEMELERİ SONUÇ RAPORU 2012 Ar-Ge Yayın No: 1. Ar Ge Proje No: 2011/1 DSİ Teknik Araştırma ve Kalite Kontrol Dairesi Başkanlığı Mayıs 2012 ANKARA [16] Geldiay, R. ve F. H. Bilgin, Batı Anadolunun Bazı Tatlı Sularında Yaşayan Bir Bivalv Türü Dreissena polymorpha (Pallas) Hakkında. A Report on Dreissena polymorpha (Pallas) Bivalvia Living in Some Fresh Waters of West Anatolia. Ege Üniversitesi İlmi Raporlar Serisi No Ege Üniversitesi Matbaası, Bornova. [17] Inci. G., Miller J.C. and Yesiller N., 2004 Design of Zebra Mussel Control Measures for Hydro-Electric Power Projects HydroVision Copyright HCI Publications, [18] Mackie, G.L., Gibbons, W.N., Muncaster, B.W. and Gray, I.M The Zebra mussel, Dreissena polymorpha : A synthesis of European experiences and preview for North America, Report prepared for Water Resources Branch Great Lakes Section [19] McMahon, R.F. and Tsou, J.L Impact of European Zebra Mussel Infestation to the Electric Power Industry. Proc. Am. Power Conf. 52: [20] Miller, A.C., and Payne, B.S., 1992, Zebra Mussels: Biology, Ecology, and Recommended Control Strategies, Technical Note, ZMR-1-01, U.S. Army Corps of Engineers Program.Zebra Mussel Research [21] Moen S.,1999 Aquatic Exotics: Highlights of the Ninth International Zebra Mussel and Aquatic Nuisance Species Conference September

25 [22] Norokha, M.I., I.L.Lubiyanov and, L. L. Bogoliubova, Su Mecralarının Midye Üremesinden ve Korozyondan Korunması İçin Yapılan Tecrübelerin Neticeleri. Elektricheskii Stantsii, Vol.: 36 (29-33)(İngilizce den Çevirenler: A.Arış ve F.Çelenligil). [23] Orlova, M. I., and T. F. Nalepa, Dreissena polymorpha (Pallas,1771). ( projects/ invasions/gaas/drepol.htm) [24] O'Neill, Jr., C.R., and Dextrase, A., 1993, The Zebra Mussel - Its Origin and Spread in North America, Resources New York Sea, Ontario Ministry of Natural Grant Institute. [25] Quinn A.,Gallardo B., and Aldridge C.D.,(2013) Quantifying the ecological niche overlap between two interacting invasive species: the zebra mussel (Dreissena polymorpha) and the quagga mussel (Dreissena rostriformis bugensis).aquatic CONSERVATION: MARINE AND FRESHWATER ECOSYSTEMS (2013) Published online in Wiley Online Library (wileyonlinelibrary.com). DOI: /aqc Aquatic Ecology Group, Department of Zoology, University of Cambridge, Cambridge, UK [26] Roberts, L Zebra mussel invasion threatens U.S. Waters. Science 249: [27] Synder L.F. Garton W:D.,Brainard M,1992 Mussels in the Great Lakes: The Invasion and Its Implications, published by the Ohio Sea Grant College Program. Zebra Mussels Threaten Inland Waters: An Overview..Minesota Sea Grant. Access. 26 Sept [28] Yager, T., 1994, Zebra Mussels at Lock and Dam 6, Upper Mississippi River, January 1994, Technical Note, ZMR-1-23, U.S. Army Corps of Engineers Zebra Mussel Research Program. [29] Yıldırım, M.Z. ve R.Şeşen, Burdur ve Isparta Civarındaki Bazı Tatlısulardan Toplanan Mollusca (Yumuşakca) Türleri Üzerinde Zoocoğrafik ve Taksonomik Araştırmalar. XII.Ulusal Biyoloji Kongresi, 6-8 Temmuz 1994, Edirne [30] Zapletal, W. and M. Hengirmen, Mussels in Birecik HPP and Offers. Verbundplan. Birecik Barajı İşletme Ltd.Şti. Birecik. [31] ZMIS,2001. Zebra Mussel Information System. U.S.Army Engineer Research and Development Center (ERDC), Waterways Experiment Station Halls Ferry Road. Vicksburg, MS , USA. [32] Aksu S.,Yıldız D.,Güngör A.P,2017" How Zebra Mussels Threaten to Water Supply Security and Effects of Preventive Measures in Turkey" World Scientific News WSN 64 (2017) EISSN

26 Yazarların Biyografisi Seyit AKSU. İnşaat Mühendisi. DSİ Genel Müdürlüğünde 1979 yılında İşletme ve Bakım dairesi Başkanlığında çalışmaya başladı.1993 yılında İşletme ve Bakım Şube Müdür oldu yılında Hollanda'da 1 yıllık diploma eğitimi aldı. ABD ve Meksika'da Baraj Güvenliği ve Sulama Birlikleri konusunda eğitim ve uygulama programlarına katıldı.2007 yılında aynı dairede Daire Başkan Yardımcısı oldu.2017 yılında emekli oldu.halen ada hidro enerji Müh Müş.Ltd.Ştinde çalışıyor. DSİ'de Sediment Çökeltme Havuzları,Balık Geçitleri,Zebra Midye araştırmaları,taşkın Koruma önlemleri alanlarında özgün proje çalışmaları yürüten Seyit Aksu'nun çok sayıda rapor makale ve bildirileri mevcuttur. Seyit Aksu TMMOB İnşaat Mühendisleri Odası ve Su Politikaları Derneği üyesidir. Dursun YILDIZ İnşaat Mühendisi ve Su ve Enerji Politikaları Uzmanı,İTÜ Mezunu,DSİ de 20 yıl yöneticilik yaptı. ABD ve Hollanda da eğitim aldı.üniversite lerde ders verdi.türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliğinde yöneticilik yaptı.türkiye Ziraatçiler Derneği ve TÜSKOOP-BİR'in başarı ödüllerini aldı. Çok sayıda yayını var.tema Bilim Kurulu üyesi,su Politikaları Derneği Kurucu Üyesi ve Başkanı Halen kendisinin ADA Enerji Müşavirlik ve Mühendislik Firmasını yönetiyor Geliş :18 Kasım 2016 Kabul: 29 Ocak