T.C. ENERJİ VE TABİÎ KAYNAKLAR BAKANLIĞI DEVLET SU İŞLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ İŞLETME VE BAKIM DAİRESİ BAŞKANLIĞI

Transkript

1 T.C. ENERJİ VE TABİÎ KAYNAKLAR BAKANLIĞI DEVLET SU İŞLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ İŞLETME VE BAKIM DAİRESİ BAŞKANLIĞI Hidroelektrik Santrallarda Sorun Yaratan ARAŞTI RMALARI ANK ARA-5

2 DSİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Genel Müdür rof. Dr. Veysel EROĞLU Genel Müdür Yardımcıları Mehmet GÜLLÜ Şadi ÖZTÜRK Haydar KOÇAKER İŞLETME VE BAKIM DAİRESİ BAŞKANLIĞI Daire Başkanı Hasan ÖZLÜ Daire Başkan Yardımcıları Ahmet Fikret KASALAK Servan YILDIRIM Su Ürünleri Şube Müdürü DR. Ö. Murat TÜFEK II

3 ZEBRA MİDYE ÇALIŞMA GRUBU ARAZİ ÇALIŞMALARI Selma ÜSTÜNDAĞ Hasan ÇEVLİK Gürol ALTINAYAR Meltem İDEM ELİBOL Ali KURŞUN Recai AKIN : Biyolog : Kimya Yüksek Mühendisi : Ziraat Yüksek Mühendisi : Ziraat Yüksek Mühendisi : Ziraat Yüksek Mühendisi : Laborant LABORATUVAR ÇALIŞMALARI Selma ÜSTÜNDAĞ Hasan ÇEVLİK Meltem İDEM ELİBOL Deniz KİŞİSEL : Biyolog : Kimya Yüksek Mühendisi : Ziraat Yüksek Mühendisi : Veteriner Hekim BÜRO ÇALIŞMALARI Berk ERTEM Figen AYDOĞAN Gürol ALTINAYAR : Ziraat Yüksek Mühendisi : Ziraat Yüksek Mühendisi : Ziraat Yüksek Mühendisi RAOR YAZIMI Gürol ALTINAYAR Selma ÜSTÜNDAĞ III Hasan ÇEVLİK

4 İÇİNDEKİLER... SAYFA NO.: ÖNSÖZ... VIII 1.GİRİŞ DREİSSENA TÜRLERİ, YAYILIŞ ALANLARI VE ÇEVRESEL ETKİLERİ Dreissena Türleri Dreissenidae Türlerinin Tanısı Ergin Midyelerin Tanısı Özgürce Yüzen Larvaların (veligers) Tanısı Yayılış Alanları Dünya daki Yayılış Alanları Türkiye deki Yayılış Alanları Zebra Midyenin Çevresel Etkileri Kirletici Etkiler Yaşama Yeri Üzerindeki Etkiler Birincil Üreticiler ve Bakteriler Üzerindeki Etkiler Diğer Canlılar Üzerindeki Etkiler Türkiye de Saptanan Çevresel Etkiler Bulaşmalara Duyarlı Tesisler ve Tesis Birimleri YÖNTEM VE GEREÇLER Çalışma Alanlarının Tanıtımı Atatürk Barajı ve HES Kesikköprü Barajı ve HES Örnekleme Noktalarının Seçimi Larva Döneminin İzlenmesi Çalışmalarında... 6 Yer...7 Açıklamalar Yerleşik Dönemlerin (lantigrade, Juvenile ve Ergin) İzlenmesi Çalışmalarında Örneklerin Alınması ve Değerlendirilmesi Göl Sularının Fiziksel ve Kimyasal Niteliklerinin Saptanması Gölün Verimlilik Düzeyinin Belirlenmesi Göl Suyundaki Canlı Türlerinin Saptanması ve Yıllık Değişimlerinin İzlenmesi lankton Tür ve Yoğunlukları Zebra Midyenin Yerleşik Dönemleri ve Yoğunlukları Dip canlıları (Benthos) Su Bitkileri,Balıklar ve Kuş Türleri Doğal Düşmanlar Türkiye de Baraj Göllerinde Midye Sorunlarının Nedenleri Üzerinde Değerlendirmeler Baraj Gölü Su Niteliklerinin Sorunların Oluşumu Üzerindeki Etkisi Baraj Gölü Su Alma Yapıları Derinliklerinin Sorunların Oluşumu Üzerindeki Etkisi IV

5 4. GÖL ARAŞTIRMASI SONUÇLARI ZEBRA MİDYENİN YAISAL NİTELİKLERİ (MORHOLOGY) Ergin Dönemi Yumurta Dönemi Kirpikli Larva Dönemi (Trochophore) Özgürce Yüzen Larva Dönemleri (Veligers) D-Biçimli Larva (D-sahped veliger) Gagalı Larva (Umbonal veliger) Ayaklı Larva (ediveliger) lantigrade Dönemi Genç Midye Dönemi (Juvenile) Zebra Midyenin Yaşamı (Biology) Özgürce Yüzen Larva Dönemleri (Veliger Stages) Atatürk Baraj Gölü ve HES Yerleşik Dönemler (Settling Stages) lantigrade Dönemi Genç Midye Dönemi (Juvenile Stage) Ergin ve Yeni Ergin Dönemler (Adult Stages) ZEBRA MİDYENİN ÇEVRESEL İLİŞKİLERİ (ECOLOGY) Suyun Fiziksel ve Kimyasal Nitelikleri Su Sıcaklığı Ergin Dönem Üzerindeki Etkileri Özgürce Yüzen Larva Dönemi Üzerindeki Etkileri lantigrade Dönemi Üzerindeki Etkileri Juvenile Dönemi Üzerindeki Etkileri ph Özgürce Yüzen Larva Dönemi Üzerindeki Etkileri lantigrade Dönemi Üzerindeki Etkileri Juvenile Dönemi Üzerindeki Etkileri Yeni Ergin ve Ergin Dönemi Üzerindeki Etkileri Çözünmüş Oksijen Düzeyi Özgürce Yüzen Larva Dönemi Üzerindeki Etkileri lantigrade Dönemi Üzerindeki Etkileri Yeni Ergin ve Ergin Dönemi Üzerindeki Etkileri Kalsiyum Düzeyi Tuzluluk Düzeyi Tutunma ve Yerleşme Yerleri ile Su Hızı Uygunluğu Tutunma ve Yaşama Yerleri Su Hızları Baraj Gölleri Su Düzeyleri Yaşamsal Etkenler Besin Maddeleri Özgürce Yüzen Larva Döneminde... Larva lantigrade Döneminde Juvenile Döneminde Yeni Ergin ve Ergin Dönemlerinde... 3 V

6 7.4.. Doğal Düşmanlar Asalaklar Avcılar Balıklar Kuşlar Çekişici Canlılar Diğer Avcı Doğal Düşmanlar Türkiye de Barajlar ve Hidroelektrik Santrallarda Midye Sorunu Oluşmasının Nedenleri Üzerinde Değerlendirmeler Baraj Gölü Su Niteliklerinin Sorunların Oluşumu Üzerindeki Etkisi HES Su Alma Yapıları Su Alma Derinliğinin Sorunların Oluşumu Üzerindeki Etkisi SAVAŞIM YÖNTEMLERİ Boya Sistemleri Tutunmayı Engelleyici Boyalarla Boyamalar (Antifouling aints) Mekaniksel Süzme Mekaniksel Temizlik Yüksek Basınçlı Su üskürtme ile Temizleme Aşırı Derecede Düşük Frekanslı Elektromagnetizm (ELF- EM) Isı Uygulamaları Donma ya da Kurutma Yüksek Hızlı Akışlar Zebra Midye Bulunmayan Suların Kullanılması Uzaklaştırıcı Yapı Malzemelerinin Kullanılması Biyolojik Savaşım TARTIŞMA VE KANI Zebra Midyenin Yaşam Dönemleri ve Yapısal Nitelikleri Zebra Midyenin Yaşamı (Biyolojisi) Zebra Midyenin Çevresel İlişkileri (Ecology) Su Sıcaklığı ph Çözünmüş Oksijen Kalsiyum Tuzluluk Tutunma ve Yerleşme Yerleri Baraj Gölleri Su Düzeyleri Yaşamsal Etkenler Besin Maddeleri Doğal Düşmanlar... 3 VI

7 9.6. Türkiye de Barajlar ve Hidroelektrik Santrallarda Midye Sorunu Oluşmasının Nedenleri Üzerinde Değerlendirmeler Savaşım Yöntemleri Öneriler ÖZET SUMMARY KAYNAKÇA... 9 RESİM DİZİNİ... SAYFA NO.: U ŞEKİL DİZİNİ Sayfa No.: ÇİZELGE DİZİNİ Sayfa No.: U U Ek Çizelge 1. Kesikköprü Baraj Gölü Su Nitelikleri (1-) VII

8 Önsöz Birecik Barajı İşletme Ltd. Şti. tarafından inşa edilmiş ve işletilmekte olan Birecik Baraj ve HES in çeşitli bölümlerinde, yılında işletmeye açılışından yaklaşık ay sonra, midye bulaşması saptanmıştır. Avrupa dan Kuzey Amerika ya bulaşan midyelerin K.Amerika daki HES lerde oluşturduğu sorunlar ve çözümü için yapılan yüksek harcamaları dikkate alan Şirket yetkilileri, konuyu Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığına iletmiştir. Türkiye ye yabancı ülkelerden bulaşmış olabileceği de varsayılan zararlının, Birecik HES i de geçici bir süre devre dışı bırakabileceği gözönüne alınarak acil çözüm arayışına girilmiştir(zapletal, W. and M. Hengirmen,1; Bobat, Hengirmen, and Zapletal, 1 a, b). Atatürk Baraj ve HES te de midye sorunları saptandığı Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar Başkanlığınca yılı sonlarında İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığına iletilmiş ve çözüm yöntemleri sorulmuştur. Türkiye de daha önce de saptanmış olan Zebra midye sorunlarına karşı (DSİ,1969), diğer ülkelerde antifouling boya uygulamaları yapıldığı Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar Başkanlığına, bildirilmiştir. Konu İşl. ve Bak.Dai. Başkanlığının çalışma proğramına alınmış ve Şubat 1 de Atatürk Baraj ve HES te başlatılan çalışmalarda sorun yaratan zararlının Zebra Midye olduğu saptanmıştır. Atatürk ve Birecik Baraj ve HES lerinde, midye sorunları ve alınabilecek önlemler konusunda Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığında, Şubat, 1 de yapılan toplantıda da: Birecik Barajı İşletme Ltd.Şti. nin, belirleyeceği bir üniversiteye araştırma yaptırması; DSİ Genel Müdürlüğü nün de konuyu araştırmaya başlaması ve çalışmalarda koordinasyon sağlaması kararlaştırılmıştır. Türkiye de Zebra midye sorunları, ilk kez 1964 yılında Kovada I HES te görülmüştür. Bunun üzerine DSİ Genel Müdürlüğü ile İ. Ü. Fen Fakültesi arasında yapılan protokol uyarınca Hidrobiyoloji Araştırma Enstitüsü nce araştırmalar yapılmış ancak araştırma sonuçları, uygulamaya verilememiştir (DSİ,1969). Daha sonraları Zebra midye sorunlarının azaldığı ve mekaniksel yöntemlerle çözümlenmeye çalışıldığı anlaşılmaktadır. Uzun yıllar sonra, yılında Birecik Barajında sorunların yeniden görülmesi ve Atatürk Baraj ve HES te de 1997 den bu yana sorun oluştuğunun bildirilmesi üzerine DSİ Genel Müdürlüğü'nce, 1- döneminde, Kesikköprü ve Atatürk Baraj ve HES lerinde, bu raporda verilen çalışmalar yapılmıştır. Çalışmalar sonucunda, zararlının savaşımına yönelik temel yaşamsal ve çevresel verilerin derlenebildiği, sorunların oluşma nedenleri konusunda belirli sonuçlara ulaşıldığı söylenebilir. Çalışmanın temel amaçlarından biri, zararlıya karşı savaşım yöntemlerinin saptanmasıdır. Konu ile ilgili olarak, EÜAŞ ca sağlanması öngörülen kaynaklar, 1- döneminde karşılanamadığı için, bu konudaki çalışmaların büyük bölümü yapılamamıştır. Savaşım yöntemleri genelde bilinmekte, bunlardan Türkiye de etkili ve ekonomik olarak kullanılabileceklerin denenerek belirlenmesi ve uygulamaya aktarılması gerekmektedir. Sürdürülecek çalışmalarda EÜAŞ ın desteğine büyük gereksinim bulunmaktadır. Çalışmalar, İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı Su Ürünleri ile Yabancıot Savaşımı ve Bitkisel Kaplama Şube Müdürlükleri elemanlarından oluşan bir "Çalışma Grubu"nca yapılmıştır. Çalışmaya sağladıkları katkılar için İşl. ve Bak. Dai. Başkanı Savaş UŞKAY ve Su Ürünleri Şube Müdürü Nuri ŞAFAK a teşekkür ediyoruz. Kesikköprü Barajındaki çalışmalardaki katkıları nedeni ile DSİ V. Bölge Müdürü Kadri YAŞAR ve çalışmaları sürekli izleyerek, gereksinimlerin karşılanmasını sağlayan V.Bölge Müdürlüğü İşl. ve Bak. Şube Müdürü Ismail UNUTMAZ a; Atatürk Barajındaki çalışmaların gerçekleştirilmesini sağlayan DSİ XVI.Bölge Müdürü Gülabi OLAT'a; Atatürk HES İşletme Müdürü Nevzat ERTEN ve Müdür Yardımcısı Aydoğan ÜNVER e; çalışmalarının planlanması ve sürdürülmesi sırasında konu ile ilgili her türlü literatür gereksinimini en kısa zamanda sağlayan, A.B.Devletleri ndeki uzmanlardan Diane OLESON, Michael GRODOWITZ ve Dr. Daniel. MOLLOY a; Birecik Baraj ve HES te midye araştırmalarını sürdüren Doç.Dr. Alaeddin BOBAT, Dr. Mehmet HENGİRMEN ve W. ZALETAL a; Zebra midye konusunda Türkiye de yapılmış çalışmalarla ilgili yayınların sağlanmasındaki katkılarından dolayı DSİ II.ve XVIII. Bölge Müdürlüğü elemanlarına; Kesikköprü Baraj Gölünde çalışmaların yapıldığı ERSU Alabalık Üretim Çiftliği sahibi Atilla ERTÜRK ile çalışmaya katkısı olan ancak burada adlarını veremediğimiz herkese teşekkürlerimizi yineliyoruz. Aralık 3, Ankara VIII

9 IX

10

11 1.Giriş Sucul bitki ve hayvan topluluklarının, insanlar tarafından çeşitli amaçlarla inşa edilmiş su yapıları ile su taşıtlarının yüzeylerine tutunmaları ve gelişmelerini buralarda sürdürmeleri, sorunlar yaratmaktadır. Bu sorunlar canlıların neden olduğu kirlenme (biofouling) ya da kısaca kirlenme olarak tanımlanmaktadır. Sorunlara neden olan canlılardan bir bölümü Dreissenidae familyasında bulunan türler ve özellikle Zebra midye [Dreissena polymorpha (allas,1771)] dir. Zebra midye Hazar Denizi havzasındaki Ural Irmağı ve kollarındaki bir tür topluluğundan (population) Rus bilimci ve kaşif yotr Simon allas tarafından tanımlanmıştır. Zebra midye konusundaki araştırmalara, son 15 yılda, midyenin doğal yayılış alanlarından Avrupa daki tatlı sulara bulaşmasıyla başlandığı, 19 de Kuzey Amerika ya girmesiyle de çalışmaların yoğunlaştığı anlaşılmaktadır (Sprung and Borcherding, 1991). Zebra midye kirlenme sorunları yanında, sucul ekosistemlerde (ecosystem) de sorunlar yaratmaktadır. Sorunların temel nedeni, midyenin yoğunluk ve kütlelerinin çok yüksek düzeylere (örneğin yoğunlukların 3-1 adet/m ye; canlı kütlesinin (biomass) tüm omurgasız dip canlılarının kütlesinin 1 katına) ulaşabilmesidir (ZMIS,1; Anonymous, 1 b). Zebra midyenin, Kuzey Amerika da yol açtığı ekonomik kayıplar yaklaşık 5 milyar dolar/yıl olarak hesaplanmıştır. Bu nedenle midye, üzerinde çok yoğun araştırmalar yapılan zararlılardan biri olma konumunu sürdürmektedir. A.B.Devletlerinde Zebra midye dışında, Asya kökenli bir tür olan Corbicula fluminea (Müller,1774) nın da kirlenmeye neden olduğu kaydedilmektedir (ZMIS,1). Türkiye de midye sorunlarının ilk kez, Kovada I Hidroelektrik santralında 1964 yılında oluştuğu, daha sonra Kovada II Hidroelektrik Santralının tünel ve cebri borularının midyelerle kaplandığı ve debide düşmeler görüldüğü kaydedilmiştir (DSİ,1969). Sorunun çözümü için İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı (1), İ.Ü.Fen Fakültesi Hidrobiyoloji Araştırma Enstitüsü Direktörlüğü ve U.S. Bureau of Reclamation ile temas kurmuştur. DSİ Genel Müdürlüğü ile Hidrobiyoloji Araştırma Enstitüsü arasında 1966 yılında yapılan protokoller gereğince; zararlının biyolojisi Dr. Fethi Akşiray tarafından araştırılarak, Nisan-Kasım döneminde klorlama yapılması ve uygulamalarla ilgili yapısal önlemler önerilmiştir. DSİ ce yapılan değerlendirmelerde, yapısal tesislerin gerçekleştirilme olanağının bulunmadığı, önerilen klor dozunun çok yüksek olması nedeniyle uygulamaların mekaniksel savaşıma göre daha pahalı olacağı, bu nedenle Water Quality Criteria da önerilen düşük dozun kullanılabileceği kaydedilmiştir (). U.S. Bureau of Reclamation a yapılan başvuruya, Zebra midyenin A.B.Devletleri nde bulunmadığı yanıtı verilmiş, ancak Sovyetler Birliği nde sorunların çözümü için yapılan araştırmalarla ilgili bir tebliğ (Norokho, LubiYanov, and Bogoliubova, 1965) gönderilmiştir (DSİ, 1969). Arşivlerde yapılan taramalarda, Kovada I ve II HES lerde daha sonra uygulama yapılıp yapılmadığı konusunda bilgi sağlanamamıştır. Son yıllarda bu santrallerde midye sorunu bulunduğu konusunda kayıt bulunmamaktadır. Hidrobiyoloji Araştırma Enstitüsü nün, 1974 yılında Sapanca Gölünde de D. polymorpha nın biyolojisi ve savaşım yöntemleri konusunda çalışmalar yapıldığı bildirilmekle birlikte (rof. Dr. Tekin Kırgız ile kişisel görüşme) bu çalışmanın ayrıntılı sonuçları sağlanamamıştır. Zebra midyenin biyolojisi ve doğal düşmanları konusunda 199 lı yıllarda Eğirdir Gölünde araştırmalar yapılmıştır (Yıldırım, Morkoyunlu ve Yüce,1996; Bayhan,1996; Kara ve Yıldırım,199). yılı sonlarında DSİ Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar Dairesi Başkanlığı, yapımı 199 yılında tamamlanmış olan Atatürk Baraj ve HES te, midye sorunları saptandığını İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığına sözlü olarak iletmiş ve çözüm yöntemlerini sormuştur. Bunun üzerine sorunlar, Şubat 1 de yerinde incelenmiş, alınan midye örnekleri Yabancıot Savaşımı ve Bitkisel Kaplama Şube Müdürlüğünde Zebra Midye [Dreissena polymorpha (allas)] olarak tanılanmış, tanı Hacettepe Üniversitesinde rof. Dr. Nilgün Kazancı tarafından doğrulanmıştır. Midyenin Atatürk Baraj Gölünde, 1 Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar Dairesi Başkanlığının tarih ve sayılı yazısı. Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar Dairesi Başkanlığının tarih ve 79 sayılı yazısı.

12 Baraj ve HES in işletmeye açıldığı dönemde de bulunduğu (rof.dr.nilgün Kazancı ile kişisel görüşme) bildirilmiştir. Tanının kesinleşmesinden sonra, konu ile ilgili geniş bir kaynak taraması yapılmış, zararlının 19 de saptandığı ve çok büyük sorunlara neden olduğu A.B.Devletleri ndeki kişi ve kuruluşlar ile internet aracılığı ile ilişki kurularak yoğun biçimde bilgi derlenmiştir. Birecik Barajı ve HES te tesisin işletmeye açılmasından (6.Ağustos.) yaklaşık ay sonra (19.Ekim.), 3. Ünitenin emme borusu tamir kapağı ve şaft salmastrasında da midye sorunları saptanmıştır. Birecik Barajı İşletme Ltd. Şti. sorunun çözümü için Deniz ve Tatlısu Biyolojisi Bölümleri bulunan Üniversitelere başvurmuştur (Zapletal and Hengirmen, 1). Atatürk ve Birecik Baraj ve HES lerinde, midye sorunları ve alınabilecek önlemler konusunda Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Enerji İşleri Genel Müdürlüğünde, Şubat, 1 de yapılan toplantıda: Birecik Barajı İşletme Ltd.Şti. nin, belirleyeceği bir üniversiteye araştırma yaptırması; DSİ Genel Müdürlüğü nün de konuyu araştırmaya başlaması ve çalışmalarda koordinasyon sağlaması kararlaştırılmıştır (3). Birecik Barajı İşletme Ltd.Şti, araştırmanın Mersin Üniversitesi tarafından yapılmasını kararlaştırmış ve araştırmalara Mart, 1 de başlanmıştır. Bu araştırmanın, ilk ara raporu ile sonuç raporu yazılmıştır (Bobat, Hengirmen and Zapletal,1 a, b; a). DSİ Genel Müdürlüğündeki çalışmalar, İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı Su Ürünleri Şube Müdürlüğü ile Yabancıot Savaşımı ve Bitkisel Kaplama Şube Müdürlüğü elemanlarından oluşan bir Çalışma Grubu tarafından, Atatürk Barajı ve HES ile Kesikkköprü Barajında Nisan, 1 de başlatılmış ve izleme çalışmaları Atatürk Barajında yılında da sürdürülmüştür. Bu raporda Kesikköprü Barajında 1, Atatürk Barajında 1- yılında yapılan çalışma sonuçları derlenmiştir. 3 Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Enerji İşleri Genel Müdürlüğünün 1.Şubat.1 tarih ve B.15..EGM A sayılı yazısı.

13 . Dreissena Türleri, Yayılış Alanları ve Çevresel Etkileri.1. Dreissena Türleri Dreissena türlerinin sınıflandırmadaki yeri aşağıda verilmiştir. Alem (regnum) Dal (phylum) Sınıf (classis) Takım (ordo) Üst Familya Familya (familia) Cins (genus) Türler (species) : Animalia : Mollusca : Bivalvia : Cardiida Ferussac,1 : Dreissenaceae : Dreissenidae (Andrusov,197) : Dreissena Van Beneden : 1. Tür: Dreissena polymorpha (allas,1771). Tür: Dreissena bugensis (Müller,1774) Dreissena cinsinde bulunan türler acı ve tatlı sularda yaşayanlar olmak üzere gruba ayrılmaktadır. Dreissena polymorpha (allas) ve Dreissena bugensis (Müller) çoğunlukla tatlı sularda yaşayan türlerdir. 1 yılında yapılan yabancı kaynak taramalarında, daha önce Türkiye ve Suriye de saptandığı bildirilen Dreissena bourguignati (Geldiay ve Bilgin, 1973; Şeşen, 1) (4) ve Türkiye de saptandığı bildirilen Dreissena bouldrourensis (Yıldırım ve Şeşen, 1994) ile ilgili kayda rastlanmamıştır. Türkiye de tatlı sularda yaşayan iki kabuklu (bivalve) midyeler: Dreissenaceae, Unionaceae ve Corbiculaceae üst familyalarında bulunmaktadır. Kirlenmeye (biofouling) neden olan türlerden (Claudi and Mackie, 1994; ZMIS,1): D. polymorpha ve D.bugensis Dreissenaceae üst familyasının Dreissenidae; Corbicula fluminea ise Corbiculaceae üst familyasının Corbiculidae familyasında bulunmaktadır. Corbiculaceae üst familyasında bulunan diğer familya ise Sphaeriidae dir. Zebra midyenin var olan bulaşmaları ile gelecekteki bulaşmalarının belirlenmesi ve yönetilebilmesi, midyenin ergin olmayan ve ergin dönemlerinin diğer benzeri midye türlerinden ayırt edilmesi ile ilişkilidir. Zebra midye erginlerinin diğer midye türlerinin erginlerinden ayırt edilmesi kolay olmakla birlikte, ergin olmayan dönemlerin tanısı güçtür (Claudi and Mackie, 1994; ZMIS,1)... Dreissenidae Türlerinin Tanısı Dreissenidae familyası türlerinin birbirinden ve diğer midye türlerinden ayırt edilmesi konusunda aşağıda verilen bilgiler ZMIS (Zebra Mussel Information Service) ve Claudi and Mackie (1994) den özetlenmiştir...1.ergin Midyelerin Tanısı Unionidae ve Sphaeriidae familyaları türlerinin Dreissenidae türleri ile Corbicula cinsinden ayırt edilmesi kolaydır. Tatlı sularda yaşayan Dreissenidae türünün ilk bakışta, birbirinden ayırt edilmesi ise güçtür. Bunların yaşamı, yaşam dönemleri ve genel yapısal özellikleri birbirinin benzeridir. Bununla birlikte midyelerin dış yapısal nitelikleri incelenerek, ergin D. polymorpha ve D.bugensis in ayırt edilmesi mümkündür. Ergin Dreissenidae türlerinin birbirinden ve diğer familyalardaki türlerden ayrılmasında aşağıdaki niteliklerden yararlanılabilir (Resim.1). 4 Şeşen, R., 1. Dreissena ve Diğer Bivalve Türleri. Doç.Dr. Rıdvan Şeşen den alınan 6.XI.1 tarihli . (rsesen@dicle.edu.tr) 3

14 Midyelerin kabuklarının karınsal bölümleri (ventral shell edge) ile karınsal kenarları (ventral shell margin) incelendiğinde, farklılıklar belirgindir. Zebra midyede karınsal bölüm çukurdur (concave) ya da yassılaşmıştır (flattened) ve kabuğun keskin açılı kenarlarında, omurga (keel) oluşmuştur. D.bugensis te ise karınsal bölümler tümsek (convex), karınsal kenarlar ise yuvarlaktır (Resim.1.1). Kesin bir tanı niteliği olmamakla birlikte, D.polymorpha kabuklarının üzerinde değişik düzenleniş biçimli, renkli kuşaklar bulunur (Resim.1.). Atatürk Baraj Gölünden toplanan midyelerde bu kuşaklar daha belirgin olmakla birlikte, Kesikköprü Baraj Gölünde yüzeyden toplananlar genellikle kahverengi, dipten toplananlar ise siyah renklidir (Resim.1.3 ve.1.4.). Dreissenidae türlerinin kabukları 3 köşelidir. Diğer familyalara ait türlerin kabukları ise yuvarlak ya da yumurtamsıdır (oblong) (Resim.1.5 ve.1. 6). Dreissenidae familyası türleri, ergin dönemlerinde tutunma iplikçikleri (byssal threads) aracılığıyla uygun bir tabana tutunmuş ve epifaunal olarak yaşar (Resim.1.7). Dreissenidae familyası türlerinde, diğer familyalardan farklı olarak, menteşede kabukların birbirine bağlanmasını sağlayan belirgin dişler yoktur (Resim.1.). İki kabuğu birbirine bağlayan elastik menteşe bağı (elastic hinge ligament), protein bileşimli (proteinaceous)'dir. Zebra midye öldüğünde kabukları açılır. Dreissenidae familyası türlerinde myophore plate üzerinde çıkıntı (apophysis) bulunmaz (Resim.1.9). Dreissena türlerinin kabukları üzerinde belirgin ve düzgün aralıklı sırtlar (ridges) bulunmaz. Corbicula fluminea da ise bu çıkıntılar belirgindir (Resim.1.1). Sphaeriidae familyası türleri dışında, tatlı sularda yaşayan midyelerin boyutları 1 cm den büyüktür (Resim ). Corbicula dışında tatlı su midyelerinin kabukları parlak değil donuk görünümlüdür. Dreissenidae lerde gaga (umbone) düz ve ileriye çıkık olduğu halde, diğer familyalarda sırtsal olarak bulunur ve yuvarlaktır (Resim ). 4

15 Resim.1.1 Resim.1. Resim.1.3 Resim.1.4 Resim.1.5 Resim.1.6 Resim.1.7 Resim.1. Resim.1.9 Resim.1.1 Resim.1. Resim.1. Resim.1.13 Resim.1.14 Resim.1.15 Resim.1. Dreissena Türleri ile Corbicula fluminea nın Tanısında Yararlanılan Nitelikler (ZMIS,1). 5

16 ...Özgürce Yüzen Larvaların (veligers) Tanısı Yakın akraba olan D.polymorpha ve D.bugensis in larva ya da özgürce yüzen larvalarının (veligers) tanılarının doğru olarak yapılması güçtür. Burada bir su kaynağından alınan suda, iki kabuklu (bivalve) midye larvalarının bulunduğu varsayılmıştır. Aşağıdaki olasılıklar göz önüne alınarak diğer iki kabuklu türleri, Dreissenidae familyası türlerinden ayrılabilir: Özgürce yüzen larvalar Sphaeriidae familyasına ait değildir. Çünkü bu familyaya ait döller, çok küçük istiridye (clams) biçimine gelmeden önce suya salınmamaktadır. Özgürce yüzen larvalar Unionidae familyasına ait değildir. Çünkü bu familyanın kirpikli larvaları (glochidiae)asalaktır ve suda özgürce yüzen durumda bulunmazlar. Bu durumda sadece 3 olasılık kalmaktadır: Bu larvalar her 3' ünde de özgür larvalar bulunan; C. fluminea (Asya istiridyesi), D. polymorpha ya da D. bugensis'e ait olabilir. Dreissena'nın türünün larvalarının birbirinden ayırt edilmesi, kabuklarının karınsal bölümü ve kenarları gelişinceye kadar mümkün değildir. Tanı, her türün de düz menteşeli biçimlerinin (straight hinge forms) bulunması durumunda bir ölçüde, gagalı (umbonal) formların bulunması durumunda ise daha da kolaylaşmaktadır. Dreissena ile Corbicula'nın özgürce yüzen larvalarının ayrımı ise mümkündür. Corbicula fluminea nın larvaları genç dönemlerini (D-biçimli larva ve gagalı larva), ergin dişilerin solungaçları üzerinde bulunan ve genç canlıları taşıyan keselerde (marsupial sacs) geçirir. Dreissena türleri ise yumurtadan başlayarak tüm larva dönemlerini suda özgürce yüzerek (planktonic) geçirir. Corbicula fluminea nın ayaklı larvaları (pediveligers) su verme sifonu aracılığıyla, suya salınır ve ancak bu dönemde su örneklerinde görülebilir (Resim.). Corbicula nın ayaklı larvalarının kabukları üzerinde çizgiler bulunmaktadır. Dreissena nın düz menteşeli larvalarında ise çizgiler bulunmaz. Corbicula fluminea da ayaklı larva döneminde kabuk donuk renklidir ve iç organlar görünmez. D.polymorpa ve D.bugensis in larva dönemlerinde kabukları saydamdır ve iç organlar görünür. D. polymorpa ve D. bugensis in larva döneminde ayırt edilebilmesi için omuz (shoulder) biçimlerinden yararlanılır: D. polymorpha da omuzlar kabuğun kenarına belirgin bir açı yaparak birleşir (Resim.3). D. bugensis te omuzlar yuvarlaktır ve menteşe çizgisi (hinge line) daha kısa görünür (Resim.3). Resim.. Corbicula fluminea' nın Suda Özgürce Yüzen ediveliger Dönemi (ZMIS,1). 6

17 Resim.3. D-biçimli Larvalarda Omuz (shoulder) Biçimleri : a) D. polymorpha, b) D. bugensis (ZMIS,1). Dreissena ve Corbicula larvalarının tanımı ile ilgili ayrıntılı bilgiler için ZMIS (1) e başvurulabilir. Uygulamalı çalışmalarda yukarıdaki bilgilere dayanılarak yapılacak tanılar, uzmanlarınca onaylanmalıdır..3.yayılış Alanları.3.1. Dünya daki Yayılış Alanları Taşıl Bilimsel (paleontological) verilere göre, D. polymorpha nın bulunuşu ile ilgili ilk kayıtlar 1- milyon yıl öncesine tarihlenmektedir. Türün o zamanlar bugünkü Afrika yı Avrupa ve Asya dan ayıran, Tethys Denizinin (5) haliçlerinde (estuaries) bulunduğu kaydedilmektedir. Türün doğal yayılış alanları: Kuzey Yarıkürede Karadeniz ve Hazar Denizi ile Aral Gölü havzaları ve bunlarla ilişkili haliçler, kıyısal sular, tatlı su gölleri, baraj gölleri ve ırmaklardır. Türkiye de doğal yayılış alanları içinde yer almaktadır (Şekil.1 ). Şekil.1. D.polymorpha nın Doğal Yayılış Alanları (Orlova and Nalepa, 1). D. polymorpha nın 17 yılının sonlarına kadar denizlerde yaşadığı, daha sonra tatlı sulara geçtiği ve Avrupa ya yayılışının 1. yüzyıldan bu yana sürdüğü kaydedilmektedir. D. polymorpha, İngiltere de 1 te saptanmış daha sonra Danimarka, İsveç, Finlandiya, İrlanda, İtalya ve Avrupa nın diğer ülkelerine yayılmıştır (Şekil.). 5 ermian döneminde var olan, bugün mevcut Akdeniz in atası olarak kabul edilen, asifik Okyanusu ile Kutupsal Okyanusları birbirine bağlayan, kuzeydeki Angara kıtasını güneydeki Gondwana kıtasından ayıran, paleographic deniz. 7

18 Şekil.. D.polymorpha nın Avrupa daki Yayılış Alanları (Orlova and Nalepa, 1). Midye Kuzey Amerika da Great Lakes Bölgesindeki St. Clair Gölünde 19 de bulunmuş, havzadaki tüm göller ve Misisippi ırmağına bulaşarak, güneyde Misisippi Deltasına ulaşmıştır (Resim.3). Şekil.3. D.polymorpha nın Kuzey Amerika daki Yayılış Alanları (ZMIS,1). Dreissena türlerinin yayılış alanlarının genişlemesinde en önemli etkenin, deniz ulaşımı ve teknelerin sintine sularını bulaşık olmayan alanlara boşaltmaları olduğu, kabul edilmektedir (Orlova and Nalepa, 1). Yayılışı sağlayan doğal ya da insan kaynaklı diğer etkenler: Teknelerle taşınan su bitkileri, su akıntıları, göçmen su kuşları ve kerevitler olarak kaydedilmektedir (ZMIS,1). İngiltere de 1 yılında saptanan midyenin, Avrupa ve Amerika arasındaki yoğun ticari tekne ulaşımına rağmen Kuzey Amerika ya 164 yıl sonra, 19 yılında bulaşması ilginç bir durum olarak algılanmaktadır. "D. bugensis in, doğal olarak bulunduğu Karadeniz ve Azak Denizindeki haliçlerden, Ukrayna daki yapay kanal ve baraj göllerine ilk kez 196 larda yayıldığı kabul edilmektedir. Tür, bugün Karadeniz havzasındaki ırmaklar ve yapay göllerde yaygındır. Volga Irmağı ve deltası ile Hazar Denizinin kuzey kıyılarında da D. polymorpha ile birlikte bulunmaktadır. 199 yılında Kuzey Amerika da da D. polymorpha ile birlikte bulunduğu saptanmıştır"(orlova and Nalepa, 1).

19 .3.. Türkiye deki Yayılış Alanları Dreissena türlerinin Türkiye de bulunuşu ile ilgili kayıtlar çok eski yıllara dayanmaktadır. Geldiay ve Bilgin (1973) : Blanckenhern (197)'e atfen Dreissena chanteri Loc. nin Hatay ili Asi Irmağı nda; Germain (1936) ya atfen Dreissena lacunosa Bourg., D.gallandi Bourg., D.hermosa Bourg. ve D. anatolica Bourg türlerinin Bursa çevresinde; D.bourguignati Locard ın Suriye de, D.bourguignati Locard, D.siouffi Bourg. ve D. elongata Bourg. un Mezopotamya da bulunduğunu, ancak farklı türler olarak kaydedilen tüm bu türlerin, D.polymorpha nın çeşit ya da coğrafi ırkları olabileceğini, türün D.polymorpha olduğu kanısının yaygın olduğunu kaydetmektedirler. Şeşen (1)(6), döneminde Antakya ve Adana yörelerinde yapılan çalışmalarda Asi Irmağı, Antakya ve Samandağ ilçesinde daha önceki yıllarda Suriye den de toplanmış olan Dreissena bourguignati Locard türünün bulunduğunu, bölgedeki diğer bivalve türlerinin Unio sp., otamida littoralis, Leguminaia wheatleyi, isidium sp., Corbicula fluminalis (Seyhan ve Ceyhan Irmakları, Reyhanlı, Kırıkhan ve Samandağ ilçeleri) olduğunu; döneminde Şanlıurfa, Diyarbakır ve Mardin yörelerinde yapılan çalışmalarda Dreissena türlerine rastlanmadığını, Dicle Irmağında Unio sp., Anadonta piscinalis, Leguminaia wheatleyi; Ceylanpınar Habur Çayı, Nusaybin Çağ Çağ suyu ve Siverek te Corbicula fluminalis bulunduğunu, yöredeki diğer türlerin Sphaerium corneum ve isidium olduğunu bildirmiştir. Geldiay ve Bilgin (1973) e göre, D.polymorpha nın Türkiye de bulunduğu yerler: Eğirdir, Kovada, Beyşehir ve Sapanca Gölleridir. Burdur Gölünde ise gölün kuzey kıyılarından sadece aşınmış kabukları toplanabilmiştir. Baykal (196) a göre ise Burdur Gölünde D.bouldrourensis d Arch türünün fosilleri bulunmaktadır. Yıldırım ve Şeşen (1994), Burdur ve Isparta çevresindeki 5 tatlı su habitatında yapılan araştırmalarda 4 adet bivalve türü (D. polymorpha, D.bouldrourensis, isidium ve Anadonta cygnaea) saptandığını; D.polymorpha nın Burdur, Yarışlı, Eğirdir ve Kovada Göllerinde; D. bouldrourensis Fischer in Burdur ve Yarışlı Göllerinde bulunduğunu kaydetmektedirler yılından bu yana Atatürk Barajı ve HES te sorun yaratan midye türü de, D. polymorpha olarak tanılanmıştır. Aynı tür, Fırat Irmağı ile Fırat Havzasındaki tüm baraj göllerinde de (Keban, Karakaya, Atatürk, Birecik ve Karkamış) bulunmaktadır. Türün Terkos Gölü (7) ve Bolu Gölköy Baraj Gölü () ve DSİ Su Ürünleri Üretim İstasyonu havuzları ile Sakarya havzasındaki oyrazlar, Taşkısığı, Akgöl ve Acarlar Göllerinde de yaygın olduğu (9) bildirilmiştir. 1 yılında yapılan çalışmalarda Zebra midyenin Kızılırmak üzerindeki Kesikköprü, Hirfanlı (Ankara) ve Derbent Baraj Gölleri (Samsun) ile Kızılırmak ın kollarından Osügülüç Çayı üzerindeki Gazibey Baraj Gölünde (Sivas) bulunduğu saptanmıştır. Midyenin Kesikköprü Barajının menbaındaki Kapulukaya Baraj Gölünde de bulunduğu bildirilmiştir. Anonymous (1 a), tuzluluğun binde 4 olduğu 19 li yıllarda Bafa Gölünde bulunan Zebra midyenin, son yıllarda tuzluluğun binde 14 e yükselmesi sonucunda yok olduğunu kaydetmektedir. Bafa Gölünden 1 yılında toplanan örneklerin, tuzlu sularda yaşayan midye türlerinden Mytilaster minimus olduğu saptanmıştır (1). Güneydoğu Anadolu da daha önce saptanmış olan Corbicula fluminea (Müller, 1774) (Eş adı: Corbicula fluminalis) (Bivalvia: Corbiculidae) nın da, Fırat havzasında bulunması olasıdır. 6 Şeşen, R., 1. Dreissena ve Diğer Bivalve Türleri. Doç.Dr. Rıdvan Şeşen den alınan 6.XI.1 tarihli . (rsesen@dicle.edu.tr) 7 Çamur Elipek, B., 1. Terkos Gölü Bentik Makroomurgasızlarının Nitel ve Nicel Dağılımları. Trakya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Edirne (Doktora Tezi). ( belgincamur@hotmail.com). Külköylüoğlu, O.,1. (okank@ ibu.edu.tr) 9 Altınsaçlı, S.,. Yar.Doç.Dr. Selçuk Altınsaçlı dan alınan . (altinsaclı@ yahoo.com.) 1 Altınayar, G., 1. Bafa Gölünden 1 yılında toplanan midyeler, rof. Dr. Nilgün Kazancı tarafından tanılanmıştır. 9

20 yılında Akdeniz Bölgesinde yapılan çalışmalarda: D. polymorpha nın Seyhan Havzasında Seyhan, Çatalan ve Ceyhan Havzasında Aslantaj Baraj Göllerinde bulunduğu saptanmıştır (). T T D. polymorpha ve Corbicula fluminea'nın Türkiye de saptandığı yerler Resim.7 de gösterilmiştir. Atatürk ve Birecik Baraj ve HES lerinde midye sorunları oluşması üzerine, midyelerin Atatürk Baraj Gölüne su sporları amacıyla getirilen tekneler aracılığıyla bulaşmış olabileceği düşünülmüştür (Zapletal and Hengirmen, 1). Ancak Türkiye nin Tethys Denizi nin yayıldığı alan ile midyenin doğal olarak bulunduğu alanlarda yer alması (Resim.4), Çanakkale de Yapıldak mevkiinde neojen tabakaları içinde fosil olarak bulunması, ülkemizde ilk kez 197 ler de saptanmış olması (Geldiay ve Bilgin, 1973), 1964 te Kovada I ve daha sonra Kovada II Santrallarında sorun yaratması, 1 de Kızılırmak ın kollarından Osügülüç Çayı üzerindeki Gazibey Baraj Gölünde de (Sivas) yoğun olarak görülmesi, yerli tür (native species) olduğunu kanıtlamaktadır. Şeşen (1)() tarafından yapılan araştırmalarda Dicle Havzasında bulunmadığının belirtilmesi, türün Türkiye deki yayılış alanlarının da genişleme eğiliminde olduğu biçiminde algılanmaktadır. T T Bobat, Hengirmen and Zapletal (1 a,b) de de belirtildiği üzere, D. polymorpha nın sorun yaratacak yoğunluklara ulaşması, doğal göllerde yapılan tesisler ile akarsularda yapılan barajlar sonucunda akar su düzeninden durgun su düzenine geçilmesi ve uygun tutunma yerlerinin oluşmasından kaynaklanmaktadır. Türkiyede de bulunan Dreissena türünün: D. polymorpha (allas) olduğu anlaşılmaktadır. Ancak Dreissena türlerinin Türkiye de bulunduğu yerler ile ilgili kayıtların yetersiz olduğu ve öncelikli olarak inşa edilmiş olan baraj ve HES lerde incelemeler yapılarak, yayılış ve sorun oluşturduğu alanların belirlenmesi, proje aşamasında bulunan baraj ve HES lerin inşa edilecekleri akarsu havzalarında bulunup bulunmadığının araştırılması, ayrıca daha önce saptandığı bildirilen türlerin revizyonunun yapılması gerektiği düşünülmektedir. A.B.D. nde kirlenme sorunları oluşturan Corbicula fluminea nın, Türkiye de daha önce Seyhan ve Ceyhan Irmakları ile Habur Çayı ve Çağ Çağ suyunda saptandığı bildirilmektedir (Şeşen, 1)(). Corbicula fluminea nın doğal yayılış alanları Güneydoğu Asya olarak kaydedilmekte, midyenin palearctic, nearctic, oriental ve neotropical bölgelere yayıldığı, kuzey yarıkürede 4o enlemin güneyindeki alanlarda bulunduğu, A.B.D. ine 19 lerde bulaştığı, güç santrallerinde sorun yarattığı ve neden olduğu zararların 1 milyar dolar/yıl olarak hesaplandığı kaydedilmektedir [Naumann, 1; ZMIS,1; Anonymous,1 h) ( html)]. Corbicula fluminea nın, Türkiye de saptandığı Seyhan ve Ceyhan Havzası baraj ve HES lerinde sorun yarattığı konusunda kayıt bulunmamaktadır. Sorun yaratan midye türlerinin saptandığı yerlerin belirlenmesi, midye bulaşmalarına karşı koruyucu önlemler alınması açısından büyük önem taşımaktadır. Üstündağ, S.,. DSİ VI.ve XV. Bölge Müdürlüğü Baraj Göllerinde Zebra Midye İncelemeleri ( ) (Gezi Raporu) Şeşen, R., 1. Dreissena ve Diğer Bivalve Türleri. Doç.Dr. Rıdvan Şeşen den alınan 6.XI.1 tarihli . (rsesen@dicle.edu.tr) T T T T 1

21 Şekil.4. Dreissena Türleri ile Corbicula fluminea nın Türkiye deki Yayılış Alanları. (D.polymorpha nın saptandığı yerler: Terkos, Sapanca, Akgöl, Taşkısığı, Acarlar, oyrazlar, Eğirdir, Kovada, Burdur, Yarışlı, Beyşehir, Bafa doğal gölleri ile İkizcetepeler, Hirfanlı, Kesikköprü, Kapulukaya, Gazibey, Keban, Karakaya, Atatürk, Birecik, Karkamış, Gölköy, Seyhan, Çatalan, Aslantaş ve Derbent baraj gölleridir. Corbicula fluminea nın yayılış alanları: Seyhan, Ceyhan, Asi, Habur ve Çağ-Çağ ırmaklarıdır).

22 .4. Zebra Midyenin Çevresel Etkileri Zebra midyeni bir tesis ya da su kütlesinde neden olduğu çevresel etkiler, yaşamsal nitelikleriyle doğrudan ilişkilidir. İnsan yapısı sistemlerde neden olduğu büyük sorunlar; tutunma organları ile bu yapılara tutunması, uygun çevresel koşullarda yüksek üreme gücüne sahip olması, daha uygun alanlara kolayca taşınabilmesi, çevresel koşullara hoşgörüsünün yüksek olması ve özgürce yüzen küçük larvalarının bulunmasından kaynaklanmaktadır (ZMIS,1). Zebra midyenin çevresel etkileri Avrasya ve Kuzey Amerika da ayrıntılı bir biçimde araştırılmıştır. Sonuçlar Claudi and Mackie (1994), ZMIS (1), Orlova and Nalepa (1) ve Anonymous (1 f) den yararlanılarak aşağıda özetlenmiştir: Zebra midye sucul yaşama yerleri (aquatic habitats) ile sucul canlı (aquatic organism) topluluklarını doğrudan ve dolaylı olarak etkiler. Bu etkiler kabaca 4 grupta toplanabilir: Kirletici (biofouling) Etkiler; Yaşama Yeri Üzerindeki Etkiler; Birincil Üreticiler ve Bakteriler Üzerindeki Etkiler; ve Diğer Canlılar Üzerindeki Etkiler (Orlova and Nalepa, 1) Kirletici Etkiler Zebra midyenin çevresel etkilerinin en önemlileri; hidroelektrik ve nüklear güç santralları, endüstri tesisleri ve su arıtma tesisleri gibi ham suya bağımlı altyapı tesislerinde neden olduğu kirlenme (biofouling) ve bunun sonucunda oluşan ekonomik kayıplardır. Midyenin A.B.D. ve Kanada da: -Su iletim tesislerinde yol açtığı zararlar yüz milyonlarca dolar, -Yalnızca güç santrallarında döneminde neden olduğu zarar 3, milyar dolar, -Endüstri tesisleri ve iş yerlerinde neden olduğu zarar 5 milyar dolar/yıl, -Güç istasyonlarında yıllık zarar, her istasyon için 375 dolar olarak kaydedilmektedir. Zebra midyelerin kirletici etkileri aşağıda özetlenmiştir. Sualma yapılarında, endüstriyel tesislerde, güç santrallerinde ve su arıtma tesislerinde kirlenme: Endüstri ve insan kullanımı ile ilgili tesislerde su alma yapıları ve tesis içindeki su dağıtma boruları, musluklar ve sızdırmazlık keçelerinin tıkandığı; pompalar, perdeler, çöp tutma ızgaraları, zincirler, makaralar, teller, su tankları ve condensor birimlerinde kirlenmelerin ortaya çıktığı gözlenmiştir. Detroit te Edison Hidroelektrik Santrali nde olduğu gibi, midye sorunlarının mekaniksel olarak temizlenmesi için santraller devre dışı bırakılmaktadır. Su alma yapılarının tıkanması sonucunda, Michigan eyaletinin Monreo kentine su sağlanamamıştır (ZMIS,1). (Resim.4) Resim.4. Dreissena Türlerininin Izgara ve Su Borularında Oluşturduğu Zararlar (ZMIS,1) Kimyasal aşınma: Demir ve çelik borular ve perçinlerde kimyasal aşınma (corrosion) artmaktadır. Sularda tad ve koku sorunları: Öldükten sonra ayrışan midyeler koku yaymakta, ayrıca midye dokularından metan gazı oluşmaktadır.

23 Teknelerde ve ulaşım şamandıralarında kirlenme: Kirlenme, tarama makineleri ve ticari amaçlı teknelerin işletilmesini engellemektedir. Teknelerin motorlarının soğutma sistemlerine yerleşerek motorda aşırı ısınma ve hasarlara yol açmaktadır. Ulaşım şamandıralarında yoğun kirlenmeler ortaya çıkmakta ve bir çoğu kullanılamaz duruma gelmektedir (Resim.5) Resim.5. Dreissena Türlerininin Su Araçlarında Oluşturduğu Zararlar (ZMIS,1) Su ürünleri üretim araçlarında kirlenme: Midyeler balıkçı tekneleri, balık ağları, diğer balık av araç ve gereçleri ile balık asansörleri ve balık merdivenlerinde kirlenmeye neden olmaktadır (Resim.6) Resim.6. Dreissena Türlerininin Balık Ağlarında Oluşturduğu Zararlar (ZMIS,1). Rekreasyon tesislerinde kirlenme: Rekreasyon amaçlı teknelerin işletilmesini, plaj kıyılarında biriken midye kabukları buralardan yararlanılmasını, engellemektedir. Ölüp ayrışan midyeler kötü koku yaymaktadır (Resim.7). 13

24 Resim.7. Dreissena Türlerininin Rekreasyon Tesislerinde Oluşturduğu Zararlar (ZMIS,1)..4.. Yaşama Yeri Üzerindeki Etkiler Suyun nitelikleri değişmektedir: Başlıca değişiklikler ışık geçirgenliğinin artması, çözünmüş oksijenin azalması, çözünebilir fosfor ve inorganik azot yoğunluklarındaki artış olarak kaydedilmektedir. Dreissena toplulukları suyu süzerek beslendiklerinden; su kütlesindeki askıdaki maddelerin (seston) azalmasına, ışık geçirgenliği artmasına, bulanıklığın azalmasına, klorofil, bitkisel plankton ve üretim düzeyinin düşmesine neden olurlar. Lukomskoe Gölünün (Belarus) Dreissena ile bulaşmasından sonra, bitkisel ve hayvansal plankton canlı kütlelerindeki azalma 1 kattan daha fazladır. Buna karşılık dipte gelişen bitkiler için daha uygun koşullar oluşmakta ve su bitkilerinin tür ve canlı kütleleri artmaktadır. Lukomskoe Gölünde ışık geçirgenliğinin 1, m'den, 4, m'ye yükselmesi sonucunda, yetkin bitkilerin geliştiği alanlar (,5-5 m de), toplam göl alanının % 6'sından, % 3'una yükselmiştir. Artan yetkin bitki (macrophyte) gelişimi ise rekreasyonel alanlarda kirlenmeye neden olmaktadır yılı yazında A.B.D. ve Kanada kıyılarına taşınan ve burada çürüyen yetkin bitkiler, plajların kirlenmesine ve su niteliklerinde bozulmalara neden olmuştur. Sayımlarda yüksek miktarda bakteri saptanması ve çürüyen yetkin bitkiler nedeniyle bazı plajlar kapatılmıştır. Canlı kökenli sert maddelerin birikimi (biodeposition) artmaktadır: Örneğin ölen canlının kabukları daha sonra bunlara tutunarak yaşayan canlılar için tek düze ve sert tutunma yeri sağlamaktadır. Midyenin dışkı (feces) ve yalancı dışkılarında (pseudofeces) bulunan organik maddeler, canlı kökenli tortu olarak çökmekte ve dipte depolanmaktadır. Midye dışkıları ve yalancı dışkılarının dipte birikmesi dip canlı topluluklarında değişimlere neden olmaktadır. Kirletici maddeler ve iz elementler dipte depolanmaktadır. Midyelerin solunumu sonucunda oksijen yoğunlukları düşmektedir Birincil Üreticiler ve Bakteriler Üzerindeki Etkiler Su kütlesindeki bitkisel planktonların tür bileşimi (species composition) ve bollukları (abundance) ile birincil ve bakterisel üretimde değişimlere neden olmaktadır. Bunun sonucunda hem su ve hem de tabandaki tortudaki besin dengesi (N/ oranı) değişmektedir. Beslenme sırasındaki süzme sonucunda bitkisel planktonların doğrudan yok edilmesi sonucu canlı kökenli verimsizliğe (biological oligotrophy) ye neden olmaktadır. 14

25 Midye metaplanktonic Cyanophyta ile beslenmekten kaçındığından, hem besin seçiciliği ve hem de besin dengesinin (N/ oranı) değişmesi sonucu, mavi-yeşil alg (Microcystis) patlamaları artmaktadır. Bitkisel plankton bolluğunun azalışı sonucunda sudaki ışıklanma koşulları iyileşmekte, dip alglerinin (benthic algae) canlı kütlesinin artmasına neden olmaktadır Diğer Canlılar Üzerindeki Etkiler Yerli midye türlerinin azalmasına ya da yok olmasına neden olmaktadır : Yaşama yeri ve besin açısından ortaya çıkan çekişme sonucunda Zebra midye, yerli midyelerin yerini almaktadır. Bu etki özellikle Kuzey Amerika da çok belirgindir. A.B.D. nde 1 adet unionid midye üzerinde 5 adetten fazla Zebra midye sayılmıştır (Resim.). Zebra midye bulaşmasından sonra St.Clair Gölünde unionid türleri yoğunluklarının 7,5 adet/m den,5 adet/m ye düştüğü kaydedilmiştir (Claudi and Mackie, 1994). Avrupa da ise Zebra midyelerin unionid türleri ile bir arada yaşamaya, zamanla uyum sağladıkları ve unionid topluluklarında da artışlar görüldüğü kaydedilmektedir. Resim.. Dreissena Türlerininin Unionid ler Üzerinde Oluşturduğu Zararlar (ZMIS,1). Hayvansal dip canlıları üzerine tutunarak kütlelerinin artmasına neden olmaktadır (Resim.9). Resim.9. Kerevit Üzerine Tutunmuş Olarak Yaşayan Zebra Midyeler (ZMIS,1) Bazı hayvansal plankton türlerinin, boyutlarına bağlı olarak seçilip yok edilmesi sonucunda, hayvansal plankton topluluklarının bileşimi değişmektedir. Avcı balıklar ve su kuşlarının besinlerine ergin Dreissenid ler katılmakta; dreissenid larvaları planktonik avcılar tarafından av olarak kullanılabilmektedir. Dreissena'nın hayvansal planktonlarda neden olduğu azalışın, planktonla beslenen (planktivorous) balıkların gelişmelerini etkileyebileceği kabul edilmektedir. Yeni bir yaşama ortamına giren Zebra midyeler, yumuşakca ile beslenen balıkların büyüme oranları ve verimliliğinin artmasına neden olabilmektedir. 15

26 Genel olarak, dip canlıları ile beslenen balıklarda, bunlar doğrudan Zebra midye ile beslenmediklerinde bile artış görülmektedir. Çünkü Zebra midye balık besini diğer dip canlılarının canlı kütlelerinin artmasına neden olmaktadır. Zebra midyeler su kuşları için değerli bir besin kaynağı oluşturmaktadır. Zebra midyelerin yerleştiği su kütlelerinde su kuşları topluluklarının arttığı; bunun yanında su kuşlarının yayılış alanları, kışlama yer ve süreleri, göç zamanları ve güzergahlarında değişiklikler olduğu kaydedilmektedir. Zebra midyelerin suyu süzerek beslenmeleri sonucunda bünyelerinde biriktirdikleri kirleticiler (örneğin kadmiyum ve klorlu organik bileşikler), diğer midyelere göre 1 kat daha fazladır ve midyelerle beslenen kuşlarda sapkın birey oluşumuna (teratogenic) neden olmakta, midyelerle beslenen balıkları da olumsuz yönde etkilemektedir. Zebra midyenin tatlı su ekosistemlerde neden olduğu başlıca etkiler aşağıda özetlenmiştir: Veri Işık Geçirgenliği Seston Organik Madde Organik Madde Mineralizasyonu Bitkisel lankton Bakteri lanktonlar Yetkin Bitkiler hytoperiphyton ve hytobenthos Hayvansal lankton Zoobenthos Balıklar Belirgin Değişim Artış Azalış Azalış Artış Miktar ve klorofilde azalış Sayısal olarak sınırlı artış Artış Miktar, klorofil ve ana verimlilikte artış Miktarda azalış (kompozisyonda değişim) Miktarda artış (sınıflar ve besin düzeyinde değişiklik) Dip balık türlerinin miktarında artış Zebra midyenin sucul ekosistemlerdeki etkileri yukarıda da özetlendiği gibi genel olarak olumsuzdur. Ancak midyenin yararlı etkileri de söz konusudur. Bu etkiler: Midyenin süzme kapasitesi çok yüksektir ve bir ergin bir günde 1 litre su süzebilmektedir. Erie Gölünün batı kesimindeki Zebra midye topluluklarının, bu kesimdeki tüm su kütlesini haftada 1 kez süzdüğü kaydedilmektedir (Anonymous, 1 g) (Aqua-Weed Control, Inc.). Bunun sonucunda, askıdaki katı maddeler süzülerek tabanda birikmekte ve su nitelikleri iyileşmektedir. Midye bu niteliği nedeni ile Rusya ve Hollanda da kirlenmiş su kütlelerinin temizlenmesinde kullanılmaktadır (Neumann and Jenner, 199). Midyeler yüksek düzeyde protein ve kalsiyum içermeleri nedeniyle, ekonomik olarak önemli balık türleri ve su kuşları için besin kaynağı oluşturmaktadır (Claudi and Mackie, 1994). Arık (199) D.polymorpha'nın etinde % 14,7 kuru madde ve kuru maddenin içinde de % 63, protein, % 9, ham yağ, % 15, ham kül, % karbonhidrat, 14, mg/gr kalsiyum,,14 mg/gr mağnezyum bulunduğunu, enerji düzeyinin 4,9 kkal/gr olduğunu kaydetmektedir. Asya istiridyesinden (C. fluminea) besin maddesi olarak yararlanılmakta (Naumann, 1), Zebra midye ise insan besini olarak kullanılmamaktadır. Günümüzde yapılan araştırmalar, yumuşakçaların insanlığa da yararlı olabileceğini göstermiştir. Midyenin borular ve tekneler için zararlı olan yapışma niteliği, dişçilikte yararlı olabilecektir. SUNNY, Buffola'da Dr. Baier tarafından sürdürülen Zebra midye araştırmaları, diş tellerinin yüzeye daha sağlam yerleştirilmesine olanak veren yeni bir yapıştırıcının üretilebileceğini göstermektedir (Anonymous, 1 c). 16

27 .5. Türkiye de Saptanan Çevresel Etkiler Zebra midyenin Türkiye de belirlenen çevresel etkileri büyük ölçüde kirletici (biofouling) etkiler dir. Belirlenen çevresel etkiler ve belirlendiği yerler aşağıda kaydedilmiştir: Baraj ve HES lerdeki Etkiler: Türkiye de ekonomik açıdan önemli Zebra midye sorunları ilk kez baraj ve HES lerde gözlenmiştir. 1. Kovada I ve II HES : Su kaynakları, Kovada ve Eğirdir Gölleri olan Kovada I ve II HES lerde, 1964 ve daha sonraki yıllarda Zebra midyelerin tünel ve cebri boruları kaplayıp kesiti daraltmak suretiyle debiyi düşürdükleri ve savaşım yapılması gerektiği kaydedilmiştir (DSİ,1969). Türkiye de Zebra midye zararları ile ilgili bu ilk saptamadan sonra çok uzun yıllar, Zebra midye sorunları söz konusu olmamıştır.. Atatürk, Birecik ve Karkamış Baraj ve HES leri: Fırat Havzasının mansap bölümünde bulunan Atatürk, Birecik ve Karkamış Baraj ve HES lerde Zebra midye sorunları yaşanmaktadır. Atatürk Baraj ve HES: Midyeler ilk kez Ağustos,1997 de Ünite deki yıllık revizyon sırasında fark edilmiştir. Midyelerin sorun oluşturduğu yerler ve alınan önlemler aşağıda verilmiştir (13): Su Alma Kapakları (intake gates): Ünite in su alma kapağı midyeden dolayı açılamamıştır. Yaklaşık 1 aya yakın süre ile (7../ ) midye temizliği yapılmıştır. Su alma ağzı kapağının kızakları 4 bar'lık basınçlı su kullanılarak temizlenebilmiştir. Su Alma Ağzı Galerileri : Sorunların saptanmasından bu yana su alma ağzı galerileri, revizyon dönemlerinde midyelerden temizlenmektedir. Soğutma Suyu Giriş Filtreleri: Ünite soğutma suyu giriş filtreleri (kaba giriş filtresi göz açıklığı 4 mm, motorlu ters yıkama filtresi göz açıklığı 5 µ) her revizyon döneminde midyelerden temizlenmektedir. Temizleme süresi 5-6 gündür. Hız regülatörü soğutma serpantinleri : Soğutma serpantinleri her yıl revizyon dönemlerinde midyelerden temizlenmektedir. Soğutma serpantinlerini tıkayan midyeler hız regülatöründe yağ sıcaklığının artmasına neden olmaktadır. Bu nedenle ünitelerin trip ettiği görülmüştür. Soğutma serpantinlerini temizlemek için hız regülatörünün yağı komple boşaltılmakta, yağ hız regülatörüne doldurulmadan önce tasfiye edilmekte ve bu da gün almaktadır. Şaft Salmastrası : Şaft salmastrası içine giren midyeler teflon salmastraya zarar vermekte ve şaft salmastrası drenajını kapatmaktadır. Bu durum üniteye zarar vermektedir. Şaft salmastrasında temizlik 7-1 gün almaktadır. Şaft salmastrasının önündeki filtre göz açıklığı 1 µ dur (Resim.1). Sonuç olarak: Yıllık revizyon çalışmaları süresince, sadece midyelerden dolayı her ünite için revizyon süresi 1 gün civarında uzamaktadır. Ancak, midyelerden doğan sorunların neden olduğu kayıpların parasal karşılıkları hesaplanmamıştır. Bu hesaplamaların yapılması, önerilecek savaşım yöntemlerinin ekonomisi açısından büyük önem taşımaktadır. Atatürk Baraj ve HES te: Derin kuyular, Drenaj galerileri, Taşıyıcı yatak radyatörlerinin serpantinleri, Generatör radyatör serpantinleri nde ise sorun saptanmamıştır. 13 Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Enerji İşleri Genel Müdürlüğünün 1.Şubat.1 tarih ve B 15 EGM 3 1/ 6-1A-915 sayılı yazısına ek rapor 17

28 a. Şaft sızdırmazlık (Shaft seal) b. Şaft sızdırmazlık (Shaft seal) c. Soğutma suyu filtresi d. Hız regülatörü soğutma suyu serpantin girişi e. Batardo kapağı f. Su alma kapağından çıkan midyeler Resim.1. Dreissena polymorpha nın Atatürk Barajı ve HES'ının Çeşitli Bölümlerinde Yarattığı Sorunlar Birecik Barajı ve HES: Birecik Baraj ve HES te sorunların, tesisin işletmeye açıldığı 6.Ağustos. den yaklaşık ay sonra (1-19.Ekim.) belirlendiği kaydedilmiştir (Resim.). Midye sorunlarının santralı geçici bir süre devre dışı bırakabileceğini göz önüne alan Birecik Barajı İşletme Ltd. Şti. yetkilileri, acil çözüm arayışına girmiştir. Barajda sorun oluşan yerler (Zapletal and Hengirmen, 1): Emme Borusu Kapama Kirişleri (Draft tube stoplogs) : Birecik te sorunlar ilk kez 3. Ünitenin emme borusu kapama kirişlerinde (emme borusu tamir kapağı), Ekim, de saptanmıştır. Şaft salmastrası filtresi: Aynı dönemde tıkanan şaft salmastrası filtrelerinde de yoğun olarak genç midyeler (juveniles) saptanmıştır. Şaft salmastrası filtresi göz açıklığı 1 µ dur. Ancak filtrenin tıkanmasında suda bulunan diğer maddelerin de etkili olduğu kaydedilmiştir (Bobat, Hengirmen, and Zapletal, 1 a). 1