Şaziye DİNÇER BAHADIR 1

Transkript

1 ULUSAL SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ 18. YÜZYILA AİT BİR TIP METNİNDE TERMİNOLOJİ Şaziye DİNÇER BAHADIR 1 Özet Tıp metinleri üzerinde günümüze kadar gerek Türkologlar gerekse tıp tarihçileri tarafından birçok çalışma yapılmıştır. Eski Anadolu Türkçesi döneminden Osmanlının geç dönemi olarak nitelendirilen on sekizinci yüzyılın sonuna kadar birçok eser verilmiştir. Daha çok Eski Anadolu Türkçesi döneminde yazılmış olan eserler üzerinde yoğunlaşan bu çalışmaların yanında Osmanlı döneminde kaleme alınan eserler üzerinde çok fazla çalışma yapılmamıştır. Bunda, söz konusu eserlerde Arapça ve Farsçanın etkisinin iyiden iyiye kendini hissettirmesi dolayısıyla kullanılan dilin ağırlaşması etkili olmuş olabilir. Bu çalışmada, Türk tıp tarihinde kadın ve çocuk hastalıklarıyla ilgili yazılmış ikinci önemli eser olan Netîcetü l-fikriyye fî Tedbîri Velâdeti l-bikriyye deki terminoloji üzerinde durulmuştur. Hekimbaşı Gevrekzâde Hâfız Hasan Efendi tarafından kaleme alınan Arapça kelime ve tamlamaların önemli bir yer tuttuğu eserde, Türkçenin de göz ardı edilmediği görülmüş, Türkçenin bu dönemde terimleri karşılama gücü ortaya konulmuştur. Anahtar Kelimeler: Tıp metinleri, Gevrekzâde Hâfız Hasan Efendi, Netîcetü l-fikriyye fî Tedbîri Velâdeti l-bikriyye. Abstract TERMINOLOGY IN A MEDICAL TEXT OF THE 18 th CENTURY Until today, numerous studies on medical texts have been carried out by both Turcologists and medical historians. Many studies have been carried out from the age of the Old Anatolian Turkish to the end of the 18 th century which was defined as late period of the Ottoman Empire. Although these studies which are mostly focused on the studies were written in the age of Old Anatolian Turkish, there have not been so many studies which were about works in the Ottoman period. The reason behind this may be the weight of language because of increasing effect of Arabic and Persian languages in these studies. In this study, the terminology in Netîcetü l-fikriyye fį Tedbîri Velâdeti l-bikriyye which is the second significant study written about gynecological and pediatric diseases in history of medicine has been focused on. It has been seen that Turkish language has not been ignored, the explanatory power of Turkish language on terms has been established, in Hekimbaşı Gevrekzâde Hâfız Hasan Efendi s study which consists of Arabic words and phrases in a considerable extent. Keywords: Medical texts, Gevrekzâde Hâfız Hasan Efendi, Netîcetü l-fikriyye fî Tedbîri Velâdeti l-bikriyye. 1 Arş. Gör. Dr. Ahi Evran Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü e-posta:saziyedincer@hotmail.com 37

2 ULUSAL SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ ŞAZİYE DİNÇER BAHADIR 1. GİRİŞ 1.1. Osmanlı Türkçesi Osmanlılar kimlerdi? Peki hangi dili konuşurlardı? Osmanlıca mıydı dilleri, yoksa Türkçe mi? Bu can yakıcı sorular öteden beri zihinlerimizi meşgul etmiştir. Türkologlar bu konuda farklı fikirlere sahiptirler, yalnızca isimlendirmelere bakmak bile bunu görmek için kâfidir. Osmanlıların kullanmış olduğu dil Osmanlıca, Klasik Osmanlıca, Osmanlı Türkçesi, Eski Türkiye Türkçesi gibi farklı şekillerde isimlendirilmiştir. Bu isimlendirmelerle ilgili tüm tartışmaları burada vermek çalışmanın kapsamını oldukça aşan, başlı başına bir iştir. Biz aşağıda bu isimlendirmelerden ziyade bu dilin ne olup ne olmadığı konusuyla ilgili görüşlerin bazılarına yer vereceğiz. Muharrem Ergin için Osmanlıca bir yazı dilidir, Batı Türkçesinin ikinci devri olan bu dil XV. yüzyılın sonlarından XX. yüzyılın başlarına kadar devam etmiştir. Osmanlıcayı Türkiye Türkçesinden ayıran şey, dış yapı yani yabancı unsurlardır. Bununla beraber iç yapı yani gramer bakımından da Eski Anadolu Türkçesi nden farklıdır. Bu zamanlarda Türkçe bir tür yabancı istilasına uğramıştır, Arapça ve Farsça, Türkçeyi iyice sarmıştır. XVI. yüzyılın sonu Ergin in deyimiyle koyu Osmanlıca nın başlangıdır, XVI. yüzyılın sonundan XIX. yüzyılın ortalarına kadar süren devir ise Osmanlıcanın ikinci devresidir. Bu yazı dilinin yapısını Türkçeye benzetmek zordur; Türkçe, Arapça ve Farsça unsurlar arasında görünmez olmuştur (Ergin, 2003:18-20). Ergin söylediklerinde haksız değildir, mesela XVIII. yüzyıl Mevlevî şairi ve Yenikapı Mevlivîhanesi şeyhlerinden Konyalı Nesib Yusuf Dede, Rişte-i Cevâhir isimli eserinde Türkçe kelimelere yer verdiği için belagat erbabından özür diler. Türkçe kelimelere yer veriyor oluşunun nedeni, belirli seviyede bilgileri olmayan âşıkların anlamalarını kolaylaştırmaktır. Yani eserlerini daha fazla insanın okuyup, anlayabilmesi için açık ve anlaşılır bir dil kullanmak istemekte ama zamanının münşi, şair ve münekkitlerinden çekindiği için mazeret beyan etmektedir (Ceyhan, 2006: ). Yüce ye göre ise Osmanlıcanın esasını Türkçe teşkil etmektedir. Arapça ve Farsça kelimelerle Türkçe nin şekil ve kaidelerinin birleşmesinden meydan gelmiş bir yazı dilidir ve XVI.-XIX. yüzyılları kapsamaktadır. Aslında bu dil, saray etrafında şekillenen, seçkin zümrelerin Arap ve Fars edebiyatına meyletmelerinden dolayı doğmuştur. Dilin üzerinde Arapça ve Farsça etkisi gün geçtikçe artmış, sadelikten iyice uzaklaşılmış, Türkçe; Arapça, Farsça kelime ve terkiplerin arasında kaybolup gitmiştir. Öyle ki Türkçeye yalnız cümle sonundaki fiillerde, isim ve fiil sonlarındaki çekim eklerinde yer verilmiştir. Artık bir Osmanlıca metinde Türkçe namına yalnız cümlenin esas çatısı, çekim ekleri, isim-fiil ve zarf fiil şekilleri ile zaruretten kullanılan kimi unsurlar kalmıştır. XVI. yüzyılın sonlarında iyice artan yabancı unsurların etkisindeki bu yapmacık dilin, XVII. ve XVIII. yüzyıllarda en koyu devri yaşanmıştır. (Yüce, 1999: 9-10) Ercilasun da, Ergin gibi düşünmektedir. Osmanlı Türkçesi ni önceki dönemlerden ayıran şey, dilin dış yapısı ve bunun etkilendiği söz dizimidir. Halkın diline girmemiş pek çok 48

3 18. Yüzyıla ait bir tıp metninde terminoloji DİYALEKTOLOG ULUSAL SOSYAL BİLİMLER DERGİGİ kelimenin şiir ve nesir dilinde kullanılması, Arapça ve Farsça kurallarla türemiş biçimler, Arapça ve Farsça söz dizimine göre oluşturulan kelime grupları, edebî sanatlar, nesirde yer alan uzun cümleleri dili halktan koparan ve sadelikten uzaklaştıran sebepler olarak görmektedir. Osmanlı Türkçesi döneminin XVI. yüzyılda başladığını ve Osmanlıların hakim olduğu tüm sahalarda kullanıldığını belirtmektedir. Yalnız şunu da ilave etmiştir; Osmanlı Türkçesine ait eserlerin bütünün böyle ağır bir dille yazıldığını düşünmek hata olur. Çünkü dilin kullanılışı yazara, şaire hatta türe göre farklılıklar göstermektedir. Aynı yazarın yahut şairin eserleri arasında fark görülebilir. Bazen aynı eserin bölümlerinde bile bu farklılıklara rastlamak mümkündür. Tasvirler daha ağır, vaka bölümleri ise daha sade bir dille yazılmıştır. (Ercilasun, 2009: ). Hayati Develi ise Osmanlıcayı Türkçeden ayrı bir dil olarak görmez, konuya konuşma ve yazma dili bağlamında yaklaşır: Bu dil (yazı dili) okullarda öğretilen, belli ifade kuralları planlanmış bir dildir. Osmanlıca, Türkçenin temel sözdizimi üzerine kurulmuş, ama pek çok farklı sözcük ve yapıyı içeren, anadilden uzak bir yazı dili/standart dil idi; başka bir deyişle Türkçe diye konuşulan bir dil vardı ama standart dil bundan oldukça farklıydı (Sezer den aktaran Develi, 2009:64). Develi ye göre, Osmanlıca diye ayrı bir dil yoktur. Osmanlı aydınının yüzyıllar içerisinde Oğuzların içine girdikleri kültür ortamının bir zorlaması veya bu kültür ortamının paylaşıldığı diğer dillerle rekabet etme ve bu rekabette yenilmeme arzusu bir yazı dili/üst değişke yaratılmasına sebep olmuş, konuşma dili veya halk dili ile bu yazı dili/üst değişke arasındaki anlaşılırlık makası gitgide açılmıştır (Develi, 2009: 67-68). İhsan Fazlıoğlu da Osmanlı Türkçesini değerlendirirken farklı bir bakış açısı geliştirmiş ve o dönemi kendi bağlamı içerisinde değerlendirmiştir. Fazlıoğlu, Osmanlı aydının dilini aynı ilahi kelamın yatağı yahut meskeni olarak gördüğünü belirtir. Bu kelamın bir yönünü Kur an-ı Kerim de cismanileşen ilahi vahiy, diğer yönünü ise varlıkta cismanileşen ilahi irade oluşturur. Aslında dil, nesnenin imajına ve gerçekliğine ulaştıran bir alet veya vasıtadır. Klasik İslam medeniyetinin dili Arapçadır. Zamanımızda nasıl matematik tüm fen bilimlerini temsil eden sembolik bir dil ise, İslam medeniyetinde de Arapça öyle sembolik bir dildir. Fazlıoğlu, bunu şöyle ifade etmektedir: Dinî, dil ve felsefi-hikemî bütün bilim dallarının hatta fizik biliminin bile anılan mantık-diliyle yapıldığı dikkate alınırsa bu dönemde söz konusu olan Arapçanın bizatihi Arap dili olmaktan çok hakikat ile suretinin kendisiyle temsil edildiği yarı-sembolik dil olduğu açıklığa kavuşur. Öyleyse bu sembolik dilin ağırlığı olması kaçınılmazdır. Ancak Hakikatin hangi dille temsil edileceği sorunu hakikatin ulaştırıldığı insanın hangi dili konuştuğu sorusuna verilecek cevaba bağlıdır. Yani Osmanlı müellifinin dil tercihi belirleyen bir şey de muhatabı diğer bir ifadeyle okurudur (Fazlıoğlu, 2003). Tabi bu ağdalı dilin kullanılmasının nedenlerinden biri de İslam uygarlığının bilim dilinin Arapça oluşudur. Türk bilginleri Arapçadan Türkçeye çeviri yaparak yahut Arapça yazdıkları eserlerin yanı başında Türkçeye de yer verdikçe Arapça bilim terimlerini olduğu gibi aktarmışlardır. Arapça deyimler bu şekilde Türkçeye yerleşmişlerdir. (Levent, 1972: 68). Çeviri faaliyetlerine Yüce de dikkatimizi çekmektedir. Çeviri faaliyetleri XVIII. yüzyıldan itibaren tıp, matematik, mühendislik alanlarında yoğunlaşmıştır. Çeviriler yapılırken herhangi bir terimin Türkçe karşılığı kullanılıyorsa kullanılmış, yoksa Arapçadan olduğu gibi 47

4 ULUSAL SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ ŞAZİYE DİNÇER BAHADIR aktarılmıştır. Kimi zaman Arapça köklerden yeni sözcükler de türetilmiştir. Yalnızca Arapça değil Latinceden kimi sözcükler de olduğu gibi aktarılmış, fakat bilim dili Arapça olduğu için onun etkisi çok daha fazla olmuştur. Bu durum, XIX. yüzyılda tercüme ve telif eserlerle iyice yayılmıştır (Yüce, 1999: 15) XVIII. Yüzyılda Osmanlı Tıbbı XVIII. yüzyıl batıya açılış dönemidir. Lale Devri nde batı bir model olarak alınmış ve batıya benzemek amacıyla sosyal ve kültürel anlamda reformlar yapılmıştır. Matbaanın kurulması en önemli yeniliktir (Kahya ve Erdemir, 2000: 192). Bu gelişmeler doğal olarak Osmanlı tıbbını da etkilemiş ve tıpta batıya yönelme ya da modernleşme denilebilecek bir dönem başlamıştır arası Osmanlı tıbbının Klasik dönemi olarak kabul edilirken, 1730 dan 1827 ye kadar olan dönem ise batıyı tanıma ve tercüme dönemi olarak nitelendirilmiştir (Bayat, 2003: 253). XVIII. yüzyıldan itibaren Paracelsus ve Boerhaave gibi hekimlerden tercümeler yapılmıştır (Aydın, 2006: 233). Ancak bunlar, sistemli bir öğrenmeden çok mevcut gelişmelerden haberdar olma şeklindedir. Öğrenilen yeni bilgiler tıbbi uygulamalarda tam olarak uygulamaya konulamamış, hekimlik geleneksel çizgisini sürdürmüştür (Adıvar, 1991: 135). Bu yüzyılda batı dillerinin yanı sıra Arapça ve Farsçadan da çeviriler yapılmış, Tokatlı Mustafa Efendi tarafından İbn-i Sînâ nın el-kânûn fi t-tıbb ı Türkçeye kazandırılmıştır (Kahya ve Erdemir, 2000:195). Kısacası bu yüzyılı gelenek ve modernleşme arasında gelgitlerin yaşandığı bir dönem olarak değerlendirebiliriz. XVIII. yüzyılın belli başlı yazarları arasında; Süleyman Efendi, Hekimbaşı Hasan Efendi, Bursalı Ömer Şifâî, Bursalı Hekim Ali Münşî, Hekim Abbas Vesim Efendi, Muhammed Rıza Ahmed, Tokatlı Mustafa Efendi, Hekimbaşı Suphizâde Abdülazîz Efendi ve çalışmamıza konu olan eserin sahibi Gevrekzâde Hâfız Hasan Efendi vardır Gevrekzâde Hâfız Hasan Efendi Geleneksel Osmanlı tıbbının son temsilcisi olarak bilinen Gevrekzâde nin 1727 de İstanbul da doğduğu tahmin edilmektedir. O, bir taraftan medrese eğitimi alırken bir taraftan da tıp ilmiyle ilgilenmiş, eline geçen parayla bu alanda iyi bir kütüphane sahibi olmuştur (Bayat, 1999:126). Medrese eğitiminin ardından Mekke-i Mükerreme pâyesine kadar yükselmiş ve bir ara Süleymaniye Tıp Medresesi nde başhekimlik görevinde bulunmuştur (TSMK, EH, No:1837:123a) yıllarında katıldığı Rusya seferinden sonra İstanbul a dönünce etıbbâ-i hassa (saray doktorları) arasına girmiş, I. Abdülhamid döneminde hekimbaşı olmuştur. Padişahın ölümü nedeniyle III. Selim tarafından kendisine Halep mevleviyeti verilmiştir (Uslu, 1997: 317) de İstanbul da vefat etmiştir. Şehsuvaroğlu, Gevrekzâde nin tıbbi nosyonunu yeterli bulmaz ancak doğu kültürü ve dil bilimi bakımından oldukça güçlü bulur (Şehsuvaroğlu, 1984: 121). Ünver ise Gevrekzâde nin devrin değerli hekimlerinden olduğunu, Arapçayı çok iyi bildiğini ve Türkçeye iyi çeviriler yaptığını, hekimliğe ait bilgilerini ve şahsi düşüncelerini eserlerine yansıttığını belirtir (Ünver, 1983: 27-28). Gevrekzâde, hekim olmasının yanında telif ve tercüme birçok esere imza atmıştır. Bu eserlerin en önemlilerinden biri, tıp tarihinde müstakil olarak kadın ve çocuk 48

5 18. Yüzyıla ait bir tıp metninde terminoloji DİYALEKTOLOG ULUSAL SOSYAL BİLİMLER DERGİGİ hastalıklarını konu alan ikinci önemli eser olarak tanınan, Velâdeti l-bikriyye dir Netîcetü l-fikriyye fî Tedbîri Velâdeti l-bikriyye Netîcetü l-fikriyye fî Tedbîri Eserin yazılış tarihi, ferağ kaydında 1212 (1798) olarak verilmişse de eserin iç kapağına düşülen bir notta 1209 (1794) tarihi verilmiştir. Eserin tespit edilebilen üç nüshası vardır; İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi (Türkçe Yazmalar) nüshası, No:7092, Süleymaniye Kütüphanesi (Hacı Mahmud) nüshası, No: 5547, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi (Emanet) nüshası, No: Konusunu kadın ve çocuk hastalıklarının oluşturduğu eser; bir giriş, iki bölüm ve bir sonuç kısmından oluşmaktadır. Her iki bölüm kendi içerisinde on alt başlığa ve sonuç bölümü de dört alt başlığa ayrılmıştır. Gevrekzâde, bu eseri yazma sebebini açıklarken kendisinden bir önceki yüzyılda yaşamış olan Şaban Şifâî nin aynı konuda kaleme aldığı Tedbîrü l-mevlûd isimli eserinden söz etmiş, bu eserin oldukça kapsamlı olduğunu belirtmiştir (TSMK, EH, No:1837:2a). Kendisi bu kapsamlı eseri daha anlaşılır bir hâle getirmek ve eserden istifadeyi kolaylaştırmak için kendi eserini kaleme almıştır. Çok yönlü bir Osmanlı âlimi olan Gevrekzâde, farklı alanlarda bilgi sahibi olduğu gibi farklı dillere de nüfuz edebilmektedir. Arapça ve Farsçaya hakim olduğu eserinden anlaşılmaktadır. Eserin dili konusunda dikkat çeken bir husus, teorik konu anlatımının olduğu bölümlerde dilin ağırlaşması ve tamlamaların çoğalması, uygulamaya yönelik bölümlerde ise daha sade bir dil kullanılmasıdır. Bu durum, Ercilasun un yukarıda değindiğimiz Vaka bölümleri daha sade iken tasvir bölümleri daha ağır bir dille yazılmıştır görüşünü doğrular mahiyettedir. Eserde dikkat çeken diğer bir husus ise, yazarın Arapça bir sözcüğün birden çok karşılığını vermesi yalnız bununla da kalmayıp aynı sözcüğün Farsça ve Türkçe hatta kimi zaman Yunanca karşılığını da vermesi olmuştur. Çalışmamıza konu edindiğimiz terminoloji meselesi, bu bağlamda ele alınmış, eserdeki sözcük ve tamlamalardan yola çıkarak örneklendirilmiştir. 2. İNCELEME Bu bölümde tespit edilen örnekler iki başlık altında verilecektir. İlk başlıkta, aynı cümle içinde geçen yazarın yani demek suretiyle farklı karşılıklarını vermiş olduğu sözcükler ele alınmıştır. Burada sözcüklerin metin içerisinde geçtikleri varak ve satır numaraları verilmiştir. İkinci başlık altında ise, metnin muhtelif yerlerinde geçen aynı sözcüğün farklı dillerdeki karşılıkları verilmiştir. Burada çalışmanın sayfa sayısını artırmamak ve okuyucuyu yormamak için söz konusu sözcüklerin sadece kendisi verilmiş, varak ve satır numaraları verilmemiştir Aynı Anlama Gelen Sözcüklerin Bir Arada Kullanımı Organların Bölümleri liŝe (Ar.) / diş eti (4) ve liŝelerine teǿekkül yaǿni dişleri yenüp ve etleri çekilmek [126b/4] menābit-i esnān (Ar.) / diş etleri 47

6 ULUSAL SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ ŞAZİYE DİNÇER BAHADIR (17) o ĥįnde vācib olan oldur ki menābit-i esnān olan (18) mevāżıǿa yaǿni diş etlerine [108b/17,18] ĥalme (Ar.) / meme başı (göğüs ucu) (19) süd ĥalmelerinde yaǿni memeniŋ başlarına ķarįb olan maĥallerde [83b/19] faħź (Ar.) / bud (insan vücudunun kalça ile diz arasındaki bölümü) (13) idüp faħźını yaǿni bütün budını [73a/13] mevķiǿ-i ħāya (Ar.) / ķaśıķ (vücudun karın ile uyluk arasındaki bölümü) ķaśıķlarını yaǿni mevķiǿ-i ħāya [68b/15] ŝedyeyn (Ar.) memeler (kadının her iki göğsü) ŝedyeyninde (14) yaǿni memelerde batılmaķlıķ ve şişligi inmek yaǿni sülpümek [44a/14,15] ĥalmeteyn (Ar.) / (her iki göğüs) ucu (1) śol memeden evvel cārį olup ve ĥalmeteyni yaǿni uçları [23b/1] şaǿr (Ar.) / saç (2) neşv ü nemāsı ve raĥm-i māderde şaǿr yaǿni saçlarınıŋ (3) istirsāli zamānı olup [16b/2,3] sürre (Ar.) / göbek sürre yaǿni göbek didikleri (4) mevķiǿiŋ [7b/3,4] Hastalıklar (Ar.) cereb-i raŧb / (T.) śulu gicik (sulu kaşıntı) cereb-i raŧb (7) yaǿni śulu gicik olması [143b/6,7] śarįrü l-esnān (Ar.) / diş ķıçırtmaķ (diş gıcırdatmak) (1) ķorķmaķ ve śıçramaķ ve śarįrü l-esnān yaǿni diş ķıçırtmaķ [126b/1] Ǿaŧās (Ar.) / aķsırma (aksırma, aksırtma) (4) eŝnāsında Ǿaŧās yaǿni ĥāmile aķsırma gelürse ol ĥālet [56b/4] sıķŧ (Ar.) / düşmek (bebeğin düşmesi, düşük yapmak) (18) ħāricden vāķıǿa olan sıķŧ yaǿni düşmek [54b/18] ızlāķ-ı cenįn (Ar.) / śıyrıncılıķ (çocuğun düşmesi, düşük) (17) ızlāķ-ı cenįne yaǿni raĥimden bir śıyrıncılıķ ĥudūŝuna bāǿiŝ olmaġla (18) cenįniŋ raĥimden śıyrılmasına müǿeddį olmaya [38a/17,18] ruǿāf (Ar.) / burnı ķanamaġa (burun kanaması) imtilā ĥiss olunursa yāħud ruǿāfa yaǿni burnı ķanamaġa (17) mübtelā olup [35a/16,17] Hayvan Adlarının Geçtiği Tamlamalar riǿetü l-ġanem, ŝerbü l-ġanem (Ar.) ķoyunun iç yağı (20) olunmuş riǿetü l-ġanem veyā ŝerbü l-ġanem yaǿni ķoyunuŋ iç yaġı [50b/20] cild-i feres-i baĥr (Ar.) / deŋiz aygırı derisi (2) cild-i feres-i baĥrdan maśnūǿ mınŧaķadır ki yaǿni deŋiz ayġırı (3) didikleri ĥayvānıŋ derisinden yapılmış ķuşaķdır ki [52b/2,3] ħuśyetü l-feresi l-iħśāü l-müceffef (Ar.) / inenmiş atıŋ ķurı ħāyası eger (9) ħuśyetü l-feresi l-iħśāü l-müceffef yaǿni inenmiş atıŋ ķurı (10) ħāyasından mesĥūķen [62b/9,10] ķışr-ı efǿā (Ar.) / yılan ķavı (yılanın derisi) (6) baǿżıları ķışr-ı efǿā yaǿni yılan ķavı tütütmek [59b/6] nescü l-ǿankebūt (Ar.) / örümcek ağı 48

7 18. Yüzyıla ait bir tıp metninde terminoloji DİYALEKTOLOG ULUSAL SOSYAL BİLİMLER DERGİGİ nesc (15) ü l-ǿankebūt yaǿni örümcek aġı [49b/14,15] Yiyecekler ve İçecekler sevįķ (Ar.) / ķaķ (kurutulmuş meyve, kak) elma sevįķleri yaǿni Türkįde ķaķ taǿbįr olunan (19) ķurı meyveler ve ekşi fākiheler [37b/18,19] leben (Ar.) /süd (süt) (10) leben yaǿni süd virilmege [72a/10] Karışımlar leben-i Ǿaźrā (Ar.) / ķız südi (doğal kurşun oksit, şap, saf su ve sirke karışımı) leben-i Ǿaźrā (13) yaǿni ķız südi taǿbįr olunan [142b/12,13] Diğerleri inzilāķ (Ar.) / ķaypancılık (kayganlık) cenįne inzilāķ yaǿni (3) ķaypancılıķ virmekle [33b/2,3] ümmehāt (Ar.) / analar maraż-ı ümmehāt yaǿni analarıŋ [42b/23] ĥabāb-ı kānūn (Ar.) / ince elenmiş kül (16) iki dirhem ĥabāb-ı kānūn yaǿni ince elenmiş kül [49b/16] iftiżāż-ı bekāret (Ar.) / ķızlıķ iftiżāż-ı bekāret yaǿni ķızlıķ taǿbįr (5) olunan ĥālāt [3a/4] ķımāŧ (Ar.) / ķundaķ (yeni doğmuş çocuğu ilk aylarda sıkıca sarıp sarmalamaya yarayan geniş bez) (13) śoŋra śardıķları ķımāŧ yaǿni ķundaķ [71b/13] ĥubāb (Ar.) / ķabarcıķlar śularıŋ fevķinde ĥādiŝe olan ĥubāb yaǿni (4) ķabarcıķlar gibi olup [6b/3,4] cānib-i eymen (Ar.) / śaġ ŧaraf biri daħı cānib-i eymene yaǿni nuķaŧātıŋ (11) śaġ ŧarafına meyl itmekle [7a/10,11] ŧaraf-ı pįş (Ar. + Far.) /öŋ (ön taraf) (23) vilādet aġrısı vaķtinde vāķiǿ olan vecaǿ ŧaraf-ı pįşinde [56a] (1) yaǿni öŋünde [55b/23; 56a/1] kürreyü ş-şekl (Ar.) / ŧop gibi (top gibi yuvarlak olmak) kürreyü ş-şekl yaǿni ŧop gibi [60b/11] mızlaķ (Ar.) / ķaypancaķ (kaygan olma) (22) cirm-i meşįme mızlaķ yaǿni ķaypancaķ olmaġla [61a/22] germā ve sermā (Far.) / śıcaķ ve śovuķ (sıcak ve soğuk) (13) germā ve sermāda yaǿni śıcaķ ve śovuķda [66a/13] mā-i fātir (Ar.) / ılıcaķ (ılık su) mā-i fātir yaǿni ılıcaķ olup [67a/14] basįŧ (Ar.) / yaśśı (geniş, yassı) (16) ġamz iderek vücūdunda basįŧ yaǿni yaśśı olması vācib [68a/16] gendümgūn (Far.) / buġday eŋlü (buğday renkli) gendümgūn yaǿni (12) buġday eŋlü [101a/11,12] 47

8 ULUSAL SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ ŞAZİYE DİNÇER BAHADIR nıśf (Ar.) / yarı (16) nıśfında yaǿni yarısında müyesser olur ki bu keyfiyyet [110a/16] müddet-i Ǿömür (Ar.) / yaş (23) insānıŋ müddet-i Ǿömürleri yaǿni Türkįde yaş taǿbįr olunan [112a/13] źükūret u ināŝiyyet (Ar.) / erkek ve dişi cenįniŋ istiǿdādı ĥasebiyle źükūret u ināŝiyyeti yaǿni erkek mi (22) yāħud dişi mi olacaġı mütebāyin olur [7b/21,22] murżıǿa (Ar.) süd viren (çocuğa süt veren, süt emziren kadın) (13) murżıǿalarına yaǿni süd virenlere tedbįr olunmaķdır [114b/13] āġūş (Far.) / ķucaġ (kucak) (9) midir maǿlūm itmek içün ŧıflı dāyesiniŋ āġūşuna (10) yaǿni ķucaġına virüp [117b/9] mādde-i hevāiyye-i zebed (Ar.) / köpük (23) derūnunda olan mādde-i hevāiyye-i zebed yaǿni köpük olmaġla [131b/23] şehr-i ŝāliŝ (Ar.) / üçüncü ay şehr-i ŝāliŝde yaǿni üçünci ayda [15b/22] şehr-i rābiǿ (Ar.) / dördüncü ay şehr-i rābiǿde (9) yaǿni dördünci ayda [16a/8,9] şems (Ar.) / güneş cenįni tevellį iden şems yaǿni (10) kevākib-i neyyirden güneş olup [16a/9,10] şehr-i ħāmis (Ar.) / beşinci ay şehr-i ħāmis yaǿni beşinci ayda [16a/21] şehr-i sābiǿ (Ar.) / yedinci ay şehr-i sābiǿ yaǿni (18) yedinci ayda [16b/17,18] umūr-ı filāĥat ve zirāǿat (Ar.) / ekin ekmek ve biçmek umūr-ı filāĥat ve zirāǿat ve ġars-ı (2) eşcār dihķānetde (3) miŝillü śanāyiǿde kāmil olur yaǿni ekin ekmek ve biçmek [17a/1,2,3] zebediyyet (Ar.) / köpürüp ķaymaķ (17) zebediyyet yaǿni köpürüp ķaymaķ gibi bir ĥālet [6a/17] vaĥam (Ar.) / aş ermek (hamilelikte bazı yemeklerden tiksinmek, bazılarına karşı da aşırı istek duymak) ekŝer ĥālde ĥāmil olanlara (7) nisbet ile vaĥam ismiyle yaǿni aş yermek maǿnāsına istiǿmāl (8) olunmuşdur [19a/6,7,8] vaķt-i fıŧām (Ar.) / çocuğun sütten kesilmesi vaķt-i fıŧāma yaǿni ŧıfl südden (19) kesilinceye degin [25b/18] đarbe (Ar.) urulmaķ (vurulmak) ve đarbe yaǿni (19) urulmaķ [54b/18,19] aǿyā (Ar.) / yorġunluġ (yorgunluk) (9) aǿyāyı yaǿni yorġunluġı dāfiǿ [109a/9] lems (Ar.) / ŧutma (tutmak) lemsde yaǿni (20) ŧutmada [69b/19,20] baǿde t-taġmįd (Ar.) / śardıķdan śoŋra (sardıktan sonra) (6) śaralar ve baǿde t-taġmįd yaǿni ķundaġa śardıķdan śoŋra [70a/6] śulbetü l-laĥm (Ar.) / etine ŧolı olmaġla (etine dolgun olmak) śulbetü l-laĥm olup yaǿni etine ŧolı olmaġla [75a/23] 48

9 18. Yüzyıla ait bir tıp metninde terminoloji DİYALEKTOLOG ULUSAL SOSYAL BİLİMLER DERGİGİ reżāǿ (Ar.) / süd virme (süt vermek, bebeği emzirmek) reżāǿın yaǿni (15) süd virmeniŋ [81b/14,15] temeddüd (Ar.) / gerilmek (gerginlik, gerilmek) (22) ŧıflıŋ ķarnında temeddüd yaǿni gerilmek [82a/22] Ǿale r-rįķ (Ar.) / aç ķarnına (aç karnına, açken) (7) Ǿale r-rįķ yaǿni aç ķarnına iken emzirmeyüp [84b/7] nühūż (Ar.) / ĥarekete başla- (hareket etmek) (23) noķśāna meyl idüp ve ĥarāret-i ġarįziyyeleri daħı nühūż ider [113b] (1) yaǿni ĥarekete başlar [113a/23; 113b/1] verem (Ar.) şiş (şiş, yumru) (23) bāǿiŝ olursa ol śūretde ālāt-ı nefes olan ĥicāblarda verem [135b] (1) yaǿni şiş olmasına [135a/23; 135b/1] ġuded ve selǿa (Ar.) / beze ve ur (4) ve saŧĥ-ı bedeninde ġuded ve selǿa emŝāli yaǿni bezeler ve urlar olmaya [78a/4] ķarĥa (Ar.) / yara (1) gitmekden śaķınalar ve eger ol beŝūrātıŋ yerleri ķarĥa yaǿni yara [141b/1] Ǿalaķa (Ar.) / uyuşmuş kan (pıhtılaşmış kan) (6) Ǿalaķaya mustaĥįl olur ki yaǿni uyuşmuş ķana şebįh olmaġla bu nevǿe [7b/6] 2.2. Aynı Anlama Gelen Sözcüklerin Farklı Yerlerde Kullanımı Organ ve Organların Bölümleri Türkçe Arapça Farsça aġız fem, efvāh dehān aķciger riǿe ciger alın cebhe - ayaķ(ġ) ricl pāy baġırsaķ emǿā, miǿā - baş reǿs - (göz )bebegi ķārūre - beyin dimāġ - boyun Ǿunķ - burun enf - dil lisān - diş esnān dendān diş etleri Ǿamūr - el yed dest gögüs śadr - göz Ǿayn, Ǿuyūn çeşm, dįde ķalb fuǿād - kemik Ǿažm - ķulaķ śımāħ, üźn - meme ŝedį pistān parmaķ eśābiǿ engüşt 47

10 ULUSAL SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ ŞAZİYE DİNÇER BAHADIR serçe parmaķ ħınśır - siŋirler Ǿasāb - ŧalaķ ŧıĥāl - ŧamar Ǿurūķ (damarlar) uyluġ faħz - yürek miǿde, miǿdį - yüz liķā, sįmā, sįme, vech rū Hastalık Adları Türkçe Arapça Farsça baş aġrısı elem-i reǿs, śudāǿ - baş dönmesi duvār - çiçeg cüderį ābile iksānŧįmāŧā (Yun.) diş ķıçırtmaķ śarįrü l-esnān fah fah, pelteklik luknet ķızamıķ ĥaśbe nefesiŋ ŧar olması żįķ-ı nefes (nefes darlığı) peklik ķabıż sirāce sill śulu gicik cereb ur selǿa yürek sürmesi ishāl, lįnet, źereb Bitki Adları Türkçe agaç ayva buġday elma ķabaķ ķamış semiz otu ot Arapça şecer, eşcār sefercel ĥınŧa tuffāh ķarǿ ķaśab baķlatü l-ĥamķā ĥaşįşe Hayvan Adları Türkçe Arapça Farsça at feres esb ayġır ĥıśān - balıķ semek - ķaz ivz - keçi māǿiz - ķoyun ġanem - ķurd, śoġulcan dūd, ħarāŧįn kirm ķuzı ĥamel - ördek baŧŧ - 48

11 18. Yüzyıla ait bir tıp metninde terminoloji DİYALEKTOLOG ULUSAL SOSYAL BİLİMLER DERGİGİ örümcek Ǿankebūt - piliç ferāric - sıġır baķar, sevr - ŧavşan erneb - ŧavuķ decāc - SONUÇ XVIII. yüzyılda kaleme alınan bu eser, devrinin dil özelliklerini yansıtması bakımından önemlidir. Eserin teorik kısımlarında daha ağır bir dil kullanılırken, uygulama kısımlarında daha sade bir dil kullanılmıştır. Bunda eserin bir tıp metni olmasının etkisi göz ardı edilemez, çünkü muhatabın faydalanması esas alınmıştır. Arapçanın bilim dili olarak kullanıldığı bir dönemde Gevrekzâde nin eserinde terminoloji bakımından Türkçe sözcüklere bu derece yer verilmesi Türkçenin de önemsendiğini göstermektedir. Bu yüzyılda verilen eserlerin oldukça ağdalı bir dille kaleme alındığı öteden beri söylene gelmiştir. Tabi Gevrekzâde nin eserinde de bu göze çarpmaktadır. Ancak bizim için şaşırtıcı olan eserde Türkçe kelimelerin ağırlığıdır. Eserde geçen madde başlarının dilleri göre dağılımı şu şekildedir: Arapça 4916 madde başı % , Türkçe 1002 madde başı % , Farsça 697 madde başı % Görüldüğü gibi Farsça sözcük sayısı Türkçe sözcük sayısının yarısı kadardır. Bu da bize eserlerden hareket ederek dönemlerle ilgili yapacağımız yorumlamalarımızda genellemelerden kaçınmamız gerektiğini göstermektedir. Her dönemin kendi bağlamı içerisinde değerlendirilmesinin esas alınması gerekir ki sağlıklı sonuçlara ulaşılabilsin. Gevrekzâde nin metni yalnız tıp ile bilgileri içermesinden değil bu dil özelliklerini bize göstermesi bakamından da dikkate değerdir. Kısaltmalar C. Cilt ed. Editör No. Numara s. Sayfa S. Sayı TSMK Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi KAYNAKÇA 47

12 ULUSAL SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ ŞAZİYE DİNÇER BAHADIR Adıvar, A. (1991). Osmanlı Türklerinde İlim. İstanbul: Remzi Kitabevi. Aydın, E. (2006). Dünya ve Türk Tıp Tarihi. Ankara: Güneş Kitabevi. Bayat, A. H. (1999). Osmanlı Devletinde Hekimbaşılık Kurumu ve Hekimbaşılar. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. Bayat, A. H. (2003). Tıp Tarihi. İzmir: Sade Matbaa. Ceyhan, Â. (2006). Türk Edebiyatı nda Hazret-i Ali Vecizeleri. Ankara: Öncü Kitap. Develi, H. (2009). Osmanlı nın Dili. İstanbul: Kesit Yayınları. Ercilasun, A. B. (2009). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları. Ergin, M. (2003). Türk Dilbilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları. Fazlıoğlu, İ. (2003). Osmanlı Döneminde Bilim Alanındaki Türkçe Telif ve Tercüme Eserlerin Türkçe Oluş Nedenleri ve Bu Eserlerin Dil Bilincinin Oluşmasındaki Yeri ve Önemi. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları, S. (3), s Gevrekzâde Hâfız Hasan. Netîcetü l-fikriyye fî-tedbîri velâdeti l-bikriyye. İstanbul Üniversitesi Kütüpanesi. Türkçe Yazmalar. No Netîcetü l-fikriyye fî-tedbîri velâdeti l-bikriyye. Süleymaniye Kütüphanesi. Hacı Mahmud. No Netîcetü l-fikriyye fî-tedbîri velâdeti l-bikriyye. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi. Emanet. No Kahya, E. ve Erdemir, A. (2000). Bilimin Işığında Osmanlıdan Cumhuriyete Tıp ve Sağlık Kurumları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. Levent, A. S. (1972). Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Şehsuvaroğlu, B., Erdemir Demirhan, A. ve Cantay Güreşsever, G. (1984). Türk Tıp Tarihi. Bursa: Taş Kitapçılık. Uslu, R. Hasan Efendi Gevrekzâde, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XVI, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1997, s Ünver, S. (1983). Tıp Tarihi Yıllığı II. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları. Yüce, N. (1998). Osmanlı Medeniyeti Tarihi (ed. İhsanoğlu, E.). Osmanlı Türkçesi (s.3-20). C. I, İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi. 48