PLANLAMA DÜZLEMİNDEN KENTSEL DÖNÜŞÜME BAKIŞ. Metin eklemek için tıklayın

Transkript

1 PLANLAMA DÜZLEMİNDEN KENTSEL DÖNÜŞÜME BAKIŞ Özlem ŞENYOL KOCAER Metin eklemek için tıklayın TMMOB Şehir Plancıları Odası İzmir Şubesi

2 KENTLEŞMEDE KENTSEL DÖNÜŞÜME UZANAN SÜREÇ Metin eklemek için tıklayın

3 1950 Sonrası Kentlerde Dönüşüm Süreci Gecekondulaşma 1950 ler ve onu takip eden yıllarda ülkenin sosyo-ekonomik yapısında yaşanmaya başlayan gelişmeler kentleşme hızının ve kentsel nüfusun artışına neden olurken, kentler bu yıllardan itibaren hiç görmedikleri ölçüde hızlı bir dönüşüm sürecine de girmişlerdir. Bu süreçte yeni merkezler ortaya çıkmış, kentlerin gelişme yönleri değişmiş, merkezi iş alanı içinde kentsel rantların artmasıyla ekonomik ömrünü tamamlamadan binaların çoğu yıkılarak yerlerine çok katlı yapılar inşa edilmiş, yeşil alanlar ve tarım toprakları gibi yerleşime uygun olmayan alanlar konutlarla kaplanmaya başlanmış, kent merkezleri daha kalabalık ve değerli hale gelmiştir Bu dönüşüm sürecinde kentler plansız gelişmeleri yanında hem doğal, tarihi ve kültürel çevreyi hem de afet risklerini göz ardı ederek büyümüşlerdir. Kent içinin dönüşümü yanında 1980 sonrasında kentler, çevrelerine eklenen yeni oluşumlarla (gecekondu alanları, sanayi bölgeleri, devlet kurumları, üniversite kampusları vb.) yağ lekesi gibi, boşluksuz büyümeye başlamışlardır Kentin hızla artan nüfusu konut ihtiyacını karşılayamamıştır. Zorunlu göçle gelen yurttaşların gelir düzeylerinin planlı alanlarda konut edinebilmelerine imkan tanımadığından yoğun gecekondu bölgeleri oluşmuştur. Sonuç olarak gecekondulaşma bu yıllardan itibaren ekonomik ve sosyal yapıyla bağları çerçevesinde kentsel bir olgu haline gelmiştir.

4 Gecekondu Dokusu

5 Dönüşüm Gereksinimi Barınma harcamalarının bir hanenin toplam harcamaları arasında en büyük paya sahip olduğu gerçeği ortadayken, ülkemizde pek çok ailenin sağlıklı ve güvenli bir konutta yaşayamıyor olması, kentlerimizde var olan yenilenme gereksiniminin en önemli kanıtıdır. Ancak yapılan uygulamalar, sağlıklı yaşam çevrelerinde, güvenli konutlarda yaşam olanağı bulamayan, kentsel dönüşüm ile sağlıklı yaşam çevrelerine erişmeyi bekleyen yoksul kesimlerin sorunlarına ne derece çözüm bulmakta olduğu tartışılmaktadır.

6 Kentsel Dönüşüm Kavramı Dönüşüm (TDK Sözlüğü); Olduğundan başka bir biçime girme, başka bir durum alma. Kentsel Dönüşüm; Kentsel mekanların var olan durumundan başka bir durum alması. Bu kapsamda; Kentsel mekanda olumlu ya da olumsuz her tür değişim, yapısal değişim, işlevsel değişim dönüşüme karşılık gelmektedir. Olumlu yönde değişim; Çökme ve bozulma olan, kullanıcısı kalmayan kentsel mekanın ekonomik, toplumsal, fiziksel ve çevresel koşullarının iyileştirilmesi. Çeşitli Yöntemler; Koruma, Canlandırma, İyileştirme, Sağlıklılaştırma, Yenileme, Yeniden Yapılanma

7 Türkiye de Kentsel Dönüşüm Uygulamaları Türkiye de kentsel dönüşüm adı altında sürdürülen uygulamalar genel olarak yeniden yapılanmaya yönelik projelerden oluşmaktadır. Ülkemizde kentsel dönüşüm projesinden söz edilen her alanda yıkım ve yeniden yapımın söz konusu olması nedeniyle, kentsel dönüşüm kavramı genel olarak bu amaçla düzenlenen projeler için kullanılan bir kavrama dönüşmüştür.

8 Kentsel Dönüşüme Konu Olabilecek Alanlar Kentler, gerek kentsel gelişim sürecine özgü sanayileşme, göç gibi nedenlerle gerekse savaş, afetler gibi olağandışı nedenlerle dönüşüme uğramaktadırlar. Kentsel dönüşüme konu olan alanlar, köhneleşmiş veya bir şekilde mevcut planlamalar dışında kalmış alanlardır. Örneğin; cazibesini yitirmiş eski merkezi iş alanları, kent içindeki sağlıksız ve kaçak yapılar, gecekondu alanları gibi. Bunların yanında kentsel dönüşüm ihtiyacı yangın, deprem gibi afetler nedeniyle de ortaya çıkabilmekte; afetin ardından meydana gelen yıkımı ortadan kaldırmak veya afet olmadan önce olası zararları azaltmak amacıyla da kentsel dönüşüm uygulamaları yapılabilmektedir. Ülkemizde kentsel dönüşüm konusu, özellikle 1999 Marmara ve Düzce Depremlerinde yaşanan yıkımlarla daha da görünür hale gelen kentleşme, yerleşme sorunlarıyla, üzerinde en çok konuşulan ve tartışılan konularından biri haline gelmiştir.

9 KENTSEL DÖNÜŞÜMÜN MEVZUAT BOYUTU Metin eklemek için tıklayın

10 Yasal Düzenlemeler 2004 yılı ve sonrasında AB ile uyum yasalarında kentsel dönüşüm/yenileme konusu yoğun biçimde yer almaya başlamıştır. Bu gelişmeler yanında AB adaylık sürecinin de etkisiyle 2000 li yıllarda yapılan kamu yönetimi reformlarında kentsel dönüşüm konusunu içeren yasal düzenlemeler yapılmıştır. Bunlardan öne çıkan bazıları şunlardır;

11 Yasal Düzenlemeler a) 2981 Sayılı İmar ve Gecekondu Mevzuatına Aykırı Yapılara Uygulanacak Bazı İşlemler ve 6785 Sayılı İmar Kanununun Bir Maddesinin Değiştirilmesi Hakkında Kanun (Bu kanunla gecekondu alanları için imar ıslah planı yapma imkanı ortaya çıkmış ve dolaylı olarak kentsel dönüşüm projelerinin yapılmasına olanak sağlanmıştır.) (1984) b)5216 sayılı Büyükşehir Belediyelerinin Yönetimi Hakkındaki Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkındaki Kanun (RG ) c) 5393 sayılı Belediye kanunu (RG ) d) 5273 sayılı Arsa Ofisi Kanunu ve Toplu Konut Kanununda ve Genel Kadro ve Usulü Hakkındaki Kanunun eki Cetvellerin Toplu Konut İdaresi Başkanlığına Ait Bölümünde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun (2004) e) 5226 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu ve Çeşitli Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun (RG ) f) 5366 sayılı Yıpranan Tarihi ve Kültürel Taşınmaz Varlıkların Yenilenerek Korunması ve Yaşatılarak Kullanılması Hakkında Kanun (RG ) h) 5104 sayılı Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Kanunu. ı)5393 sayılı Belediye Yasası nın 73. maddesinde değişlik yapılmasını sağlayan 5998 sayılı Belediye Kanununda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun (24 Haziran 2010) i)644 sayılı Çevre ve Şehircilik Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında KHK (2011) j)648 sayılı Çevre ve Şehircilik Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname İle Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair KHK (17 Ağustos 2011) k)6306 sayılı Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanun ( ):ÇŞB ve TOKİ(Riski Alan Riskli Yapı tanıları)

12 Mevzuat ve Uygulamaya Yönelik Değerlendirme Son dönem yerel yönetim reformlarında getirilen kentsel dönüşüm / yenilemeye ilişkin öngörüler, genellikle fiziksel veya ekonomik uygulama araçlarını ortaya koymak veya yasal olarak uygulamaların önünü açmakla sınırlı kalmıştır. Farklı dönüşüm sorunları karşısında geliştirilen çözümler, fiziki mekanın dönüştürülmesine indirgenmiş, yenilemenin sosyal, ekonomik ve kültürel boyutları göz ardı edilmiştir Hızla değişen ve birbiri üstüne geçen yasal düzenlemeler ve birden fazla kurumun yetkilendirilmesi sonucu oluşan yetki karmaşasıyla yerel yönetimlerin çoğu kentsel dönüşüm konusunda bir politikaları bulunmadığı gibi, ne yazık ki kentsel yenilemenin anlamını dahi tam olarak kavrayamamışlardır. Türkiye de kentsel dönüşüm sorunlarına cevap, belirli bir plan kapsamında değil, daha ziyade gündelik, kendiliğinden gelişen çözümler olarak karşımıza çıkmaktadır. Kentlerin hızlı dönüşüm sürecini planlayacak, sistematik hale getirecek politikalar aynı hızda üretilememektedir Kentler ve kentsel mekan son yıllarda bir çok yasal düzenlemenin konusu olmasına karșın yasa yapıcıların sorun yumağı haline gelmiș kentsel sorunlar karșısında rant odaklı ve parçacı düzenlemelerde ısrarı, ne yığılan sorunlar karșısında yeni çözümler üretebiliyor ne de bu sorunların çözümünde toplumun geniș kesimlerince kabul gören bütünlüklü bir yasal zemin sunuyor. Her bir yasal düzenleme daha büyük kentsel sorunlara/çelișkilere yol açıyor ve hukuksal tutarlılıktan yoksun yeni yasal düzenlemeler birbiri ardına gündeme getiriliyor.

13 PLANLAMA VE KENTSEL DÖNÜŞÜM PROJELERİ Metin eklemek için tıklayın

14 Planlama Biliminin Önemli Müdahale Aracı Kentsel Dönüşüm Temelde bakıldığında kentsel dönüşüm esasında şehir planlama biliminin müdahale araçlarından bir tanesidir. Dolayısıyla bir planlama bütünselliğinde ve temel ilke ve esasları çerçevesinde yürümesi gerekmektedir. Türkiye de kentleşme ve planlama pratiğine kent yenileme/dönüşüm kavramının girişi 1970 li yıllara, planlamada bir uygulama aracı olarak kullanılmaya başlanması ise 1980 li yıllara denk düşmektedir Bu dönemde, planlama temel hedefi kentleri niceliksel olarak büyütmek olan planlama pratiği, ilgisini kentsel yapılı çevreye yöneltmiştir. Kentsel dönüşüm projeleri ile, kentleri hem niceliksel hem de niteliksel olarak dönüştürmenin mekanizmalarına odaklanmıştır. Tüm bu dönem içerisinde, homojen bir kentsel dönüşüm yaklaşımının geçerli olduğunu söylemek olanaklı değildir.

15 Türk planlama sistemi içinde henüz yeni olduğu söylenebilecek kent yenileme anlayışı 1980 sonrası süreçte özellikle gecekondu alanlarının dönüştürülmesi amacıyla uygulanmaya başlanmıştır 1980 li yıllarda bu amaçla hazırlanan ve kamunun öncülüğünde uygulanan ilk kentsel dönüşüm projeleri Dikmen Vadisi ve Portakal Çiçeği Kentsel Dönüşüm Projeleridir. Bu yıllardan sonra kentsel dönüşüm projeleri, gecekondu alanlarının iyileştirilmesinden uluslararası sermayenin de dâhil olduğu büyük projelere kadar çeşitli ölçeklerde uygulanmaktadır

16 Türlerine Göre Kentsel Dönüşüm Projeleri İstanbul, Ankara ve İzmir başta olmak üzere hem kamu müdahalesi ile hem de kamu müdahalesi dışında yapılan ülkenin çoğu kentinde farklı türlerde kentsel dönüşüm projeleri hayata geçirilmektedir. Bu projelerden bazıları; a) Çöküntü bölgelerinin / gecekondu alanlarının dönüşümü: İstanbul da kıyı alanlarında Tuzla, Beykoz, Sarıyer, Silivri deki gecekondu bölgelerinin, eski sanayi alanlarının yerlerine lüks konut alanları, iş merkezlerinin yapılması; Ankara da Güneypark Konutları, TOKİ nin farklı kentlerde uyguladığı projeler, İzmirde Kadifekale, Karşıyaka-Şemikler, Ege Mahallesi örnekleri başta olmak üzere kentsel dönüşüm projeleri uygulanmaktadır

17 Ege Mahallesi Kentsel Dönüşüm Projesi

18 Türlerine Göre Kentsel Dönüşüm Projeleri b) Soylulaştırma: İstanbul da kıyı kesimindeki tarihi yapılarda; 1970 ve 1980 lerde Kuzguncuk, Beyoğlu, Galata, Balat ve Fener gibi tarihi veya özgün niteliği olan ve zaman içinde çöküntü sürecine girmiş olan semtlerin dönüşümü. c) Merkezi iş alanının dönüşümü: İstanbul da Beşiktaş ve çevresinin yeni merkezi iş alanı olması, iş merkezlerinin burada yer seçmesiyle yaşadığı dönüşüm; Maslak ve Büyükdere aksı; İzmir de İzmir Kent Yeni Merkezi Projesi. d) Prestij projeleri ile dönüşüm:istanbul da Beyoğlu, Galataport, e) Sit alanlarının korunması ve turizm amaçlı dönüşüm: İstanbul da Tarlabaşı, Hacıhüsrev, Tophane, Dolapdere, Okmeydanı ndaki kısmi projeler. f) TOKİ nin öncülüğünde başlatılan dönüşüm projeleri: İstanbul Tuzla da, Pendik te (İstanbul park Formula 1 Pisti, yat limanı, Sabiha Gökçen havaalanı, Sabancı Üniversitesi) (Kahraman, 2006: 95)

19 g) Doğal afetler nedeniyle kentsel dönüşüm: İstanbul da Zeytinburnu, Bakırköy, Küçükçekmece de bu amaçla projeler yapılmaktadır. İzmir de heyelan bölgesi olan Ballıkuyu, Yeşildere Heyelan Bölgesi ve Vezirağa daki bölgelerin tasfiyesi. Bunların yanında depremden hasar gören kentler de (Adapazarı, İzmit, Değirmendere, Düzce gibi) zorunlu olarak yeni konut alanlarının yapılması, yeni gelişme alanlarının belirlenmesi ile dönüşüm sürecine girmişlerdir.

20 Dönüşüm Projelerinde Sorunlar ve Tepkiler q q q q q Tasfiye ve Uzaklaştırma; Var olan tüm yapıların yıkılması, alanın boşaltılması, yaşayanların alandan uzaklaştırılması. Borçlandırma; Artan inşaat maliyetleri gerekçe yapılarak, alanda kalmak isteyenlerin altından kalkamayacakları düzeyde borçlandırılması. Rantın El Değiştirmesi; Artan rantın, mevcut kullanıcıların elinden alınması, devredilmesi. Yaşam Koşullarının Değişimi; Fiziksel ve sosyal çevrede yaşanan değişimin, zaman içinde bölgedeki yaşam koşullarını değiştirmesi, eski kullanıcının dışlanması. Soylulaştırma; Proje koşulları ile kullanıcının değiştirilmesi, düşük gelir düzeyine sahip yoksul kesimlerin yerine, daha üst gelir grubundan yeni kullanıcı transferi.

21 Kent Planlarından Kopuk Dönüşüm Alanları Gelinen noktada bakıldığında; kentsel dönüşüme ilişkin düzenleme ve uygulamalar uzun süre, mevcut mevzuat ve yasal düzenlemeler çerçevesinde yürütülmüştür. Bu nedenle batıdaki örneklerinde olduğu gibi çok yönlü, kapsamlı politika, teknik ve yöntemlerden, kurumsal ve finansal yapıdan ziyade, yönetim sistemi içinde farklı birimlerin, sorunlar ortaya çıktıkça geliştirmeye çalıştıkları birbirlerinden kopuk ve geçici düzenlemeler ve uygulamalar söz konusu olmuştur (Dündar, 2003: 65). Yasa, üzerinde plan kararları alınacak ve yeni yapılaşma koşulları belirlenecek dönüşüm alanlarının belirlenmesinde kent bütününü gözetir hiçbir karara referans vermemekte ve Belediye Meclisinin kentin herhangi bir mekansal parçasına ilişkin alacağı dönüşüm alanı kararını yeterli görmektedir (madde, 1(a)). Bu yolla kent bütününden ve kent planından kopuk dönüşüm alanları belirlenebilecek ve böylelikle kent planlamasının kentsel mekanların bir bütün şema içerisinde yenilenmesi, sağlıklaştırılması ya da geliştirilmesine yönelik bütüncül işlevi ortadan kalkacaktır. Böylesi bir mekansal düzenleme biçiminin kentsel mekanlar arasındaki eşitsizlikleri daha fazla derinleştireceği, kentsel sorunlara/çelişkilere yenilerini ekleyeceği ve yeni çatışmalara yol açacağını kestirmek güç değildir. Halbuki deprem, afet ya da diğer kentsel riskler karşısında yenilenmesi ya da dönüştürülmesi gereken alanlar kent bütününü gözeterek kent planına bütünleşik biçimde belirlenmeli ve bu çerçevede belirlenecek koruma-geliştirme yenileme ilkeleri etrafında planlanmalıdır.

22 KENTSEL DÖNÜŞÜMÜN RESMİ

23 DÖNÜŞEBİLİR MEKAN GİTTİ DÖNÜŞEMEZ MEKANLAR GELDİ

24

25 Aşırı sermaye birikimi ve kent toprağının yatırım aracı haline gelmesi Dünya ekonomisinde yaşanan değişmeler aşırı birikim meselesini doğurmuş ve yatırımların öncelikli hedeflerinden birisi kentsel topraklar haline gelmiştir. Bu durum GM ve inşaat sektörlerinin kurumsallaşarak büyümesi sonucunu doğurmuştur.

26 Aşırı sermaye birikimi ve kent toprağının yatırım aracı haline gelmesi n n Türkiye de doğrudan yabancı yatırımlar 1952 de 2,2 milyon dolar, 2007 de 22,5 milyar dolar yaklaşık kat artış Toplam sabit sermeye yatırımları içerisinde doğrudan yabancı yatırımlar oranı 2000 de %0, de %20 n İnşaat sektörüne yapılan doğrudan yabancı yatırımlar hacmi 2000 de 22 milyon dolar de 735 milyon dolar yaklaşık 35 kat artış bütün sektörler içinde en büyük artış hızı... n 2011 de yaklaşık 16 milyar dolarlık doğrudan yabancı yatırımların 2 milyar doları gayrimenkul sektörüne tek başına 2000 lerin başındaki toplam doğrudan yabancı yatırımlara eşit.

27 Birim Büyümede Açılan İş Alanı Tarım Sanayi İm. Sanayi Hizmetler İnşaat İstihdam Artış Oranı -5,6 1,2 1,9 2,5 5,1 Sektör Büyüme Oranı 0,4 8,3 8,4 7,1 10,0 Birim Büyümede Yaratılan İstihdam -14 0,14 0,35 0,35 0,51 Birim büyümede en çok iş alanı yaratan sektör inşaat En ucuza mal edilen iş alanları İşsizliği kısa vadede azaltmak için en pragmatik yöntem En çok geçici ve güvencesiz iş yaratan sektör...

28 Sonuc n Türkiye siyaseti ekonomik büyümeden beslenmektedir ve büyümeyi sağlamanın en kolay ve ucuz yöntemi sermaye birikimi fazlası için kent topraklarını hazır hale getirmektir. n Bu aynı zamanda işsizliğe de geçici ve güvencesiz de olsa pragmatik bir çözümdür.

29 Kentsel Dönüşüm Projelerinde Uyulması Zorunlu İlkeler 1. Barınma hakkı her koşulda güvence altına alınmalıdır. 2. Hukuk Devleti ve Sosyal Devlet ilkelerine aykırı uygulamalar durdurulmalıdır. 3. Riskli kamu yapılarının yıkımı nedeniyle oluşan kamu zararı tazmin edilmelidir. 4. Deprem korkusunun, amacı rant olan projeler için kullanılması engellenmelidir 5. Proje süreci tümüyle hesap verilebilir ve şeffaf olmalı, 6. Sivil toplum kuruluşlarının sürece katılımı sağlanmalı, 7. Toplumsal, ekonomik, fiziksel, doğal ve çevresel koşullar birlikte ve yaşam ve kültürel değerler dikkate alınmalı, 8. Teknik altyapının ve sosyal donatı tesislerinin konutlarla eş zamanlı biçimde kullanıma geçmesi sağlanmalı, 9. Üst ölçekli plan kararlarına aykırı uygulamalardan kaçınılmalı, 10. Projeler başta ulaşım kararları olmak üzere, olası çevresel etkileri analiz edilerek, kent planı ile bütünleşik olarak ele alınmalıdır. diyoruz. 11. Parsel bazında uygulamalar ve proje alanlarına yönelik planlama kararları kent bütününe yönelik kararlardan ayrıştırılmamalı, 12. Zemin yapısı nedeniyle risk taşımayan, yalnızca yapı güvensizliği ve kentsel mekanın niteliksizliği nedeniyle dönüşüm projesine konu olan yerlerde, proje alanında yaşayanların uygulama sonrası yine aynı bölgede yaşaması sağlanmalıdır. 13. Zemin yapısı nedeniyle risk taşıyan ve yapılaşmaya kapatılması gereken bölgelerde yaşayanların, iş olanakları ve ulaşım koşulları dikkate alınarak, gerek geçici iskan aşamasında gerekse uygulama sonrasında, yakın çevrede konut sahibi olması sağlanmalıdır.

30 Kentsel Dönüşüm Projelerinde Uyulması Zorunlu İlkeler 14. Kazanan yalnızca inşaat sektörü ve bankalar, kaybeden toplumsal barış olacaktır. 15. Ruhsatlı yapılar ile kaçak yapılar arasındaki fark net olarak tanımlanmalıdır. 16. Yaşam alanlarının şekillendirilmesinde, dönüşüm sonucu ortaya çıkacak kentsel çevrenin belirlenmesinde, öncelikle bölgenin kullanıcıları söz sahibi olmalı ve halkın katılımı sağlanmalıdır. 17. Dönüşüm projeleri hiçbir koşulda doğal, tarihi ve kültürel değerlere zarar vermemeli, söz konusu projeler doğal, tarihi ve kültürel mirasın korunması ve geliştirilmesi çabasının bir parçası olarak ele alınmalıdır. 18. Öncelikle yıkım ve yeniden yapma dışındaki seçeneklerin dışında, koruma, yenileme, iyileştirme, güçlendirme ve canlandırma seçeneklerinin öncelikle araştırılması ve tartışılması sağlanmalı, 19. Yapı yoğunluğuna neden olan rant anlayışına ve doğanın tahribatına karşı mücadele edilmeli, 20. Yapı stoğunun afetlere dirençli hale getirilmesinde özel planlama yaklaşımları uygulanmalı, 21. Tek tip mekân üretiminden kaçınılmalı, Mevcut kent dokusunu zedelemeden ve halkın yaşadığı yeri terkettirmeden, kiracıların olduğu ve çözüm beklediği gerçeği ile, mutabakatla çözüm üretme arayışında olunmalı.