Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 40, Şubat 2017, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 40, Şubat 2017, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Yrd. Doç. Dr Uluhan ÖZALAN Abant İzzet Baysal Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü ozalan_u@ibu.edu.tr Okt. Ebru AK Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çeviribilim Anabilim Dalı Doktora Öğrencisi ak_e@ibu.edu.tr HSÜAN TSANG BİYOGRAFİSİNİN ESKİ UYGURCA ÇEVİRİSİNDE ÇE- VİRMEN KARARLARININ ÇAĞDAŞ ÇEVİRİ KURAMLARI BAKIMIN- DAN İNCELENMESİ Öz Eski Uygurlar Türk kültür ve medeniyet tarihi bakımından önemli bir dönemi temsil ederler. Yerleşik hayata geçen bu Türk topluluğu ulaştığı iktisadî refahla birlikte kültür faaliyetlerine önem vermiştir. Bu faaliyetlerin bir ürünü olarak, Toharca, Sanskrit, Tibetçe gibi dillerden özellikle Budist çevreye ait olan Sekiz Yükmek, Totenbuch, Maytrısimit, Kşanti Kılguluk nom gibi birçok eser Eski Uygurcaya tercüme edilmiştir. Bu eserlerden biri de Şinko Şeli Tutung tarafından Çinceden Eski Uygurcaya tercüme edilen ve dinî bir metin olan Hsüan Tsang biyografisidir. Çalışmamızda, eser çeviribilim bakımından ele alınmış, farklı araştırmacıların Şinko Şeli Tutung un çeviri tavrıyla ilgili yaptığı açıklamalar çağdaş çeviri kuramları açısından değerlendirilmeye ve çevirmenin çeviri süreciyle ilgili olarak tecrübeleri açıklanmaya çalışılmıştır. Anahtar kelimeler: Hsüan Tsang Biyografisi, Eski Uygurca, Çeviri, Çeviri Kuramları

2 EXAMINIG TRANSLATOR S DECISIONS IN TERMS OF TRANSLA- TION THEORIES WITHIN THE FRAMEWORK OF OLD UIGHUR TRANSLATIONS OF HSUAN TSANG BIOGRAPHY Abstract The Old Uighurs represent an important period in the history of Turkish culture and civilization. The established Turkish culture has given importance to cultural activities with its economic prosperity.as a product of these activities,from some languages such as Toharca, Sanskrit, Tibetan several works called "Sekiz Yürümek, Totenbuch, Maytrısimit and Kshanti Kılguluk nom" belonging to Buddhist circles have been translated into Old Uigur. One of these works is the biography of Hsüan Tsang, a religious text translated by Zinko Sheli Tutung into Ancient Uigur from Chinese. In our work, the explanations made by different researchers about the translation attitude of Zinko Sheli Tutung have been tried to be interpreted in terms of contemporary theories of translation and the translator's experiences in relation to the translation process. Keywords: biography of Hsüan Tsang, Old Uighur,translation,translation theories Eski Uygurlarda Kültür ve Medeniyet 840 yılında Uygur bozkır kağanlığının Kırgızlar tarafından yıkılmasından sonra Uygurlar güneye, Doğu Türkistan daki Tarım bölgesine yerleşerek burada yeni bir devlet kurmuşlardır. Başkenti Koço olan bu devlet bünyesinde bilhassa kültür alanında gösterilen faaliyetler Türk kültür ve medeniyet tarihi için oldukça önemli bir nitelik taşımaktadır. Bu dönemde, Tarım bölgesinde yaşamış olan önceki medeniyetlerin kültürel mirasının tevarüs ve temellük edilmesi, Manihaizm ve Budizm gibi dinlerle karşılaşılması, yerleşik hayata geçilerek tarım ve ticaretle uğraşılmasıyla ulaşılan iktisadi refahla birlikte kültür faaliyetlerine önem verilmiş ve neticede ülkede kütüphanelerin kurulması, sarayda yerli ve yabancı bilim adamlarının bulunması gibi etkenlerden ötürü Uygurlar fikir ve sanat hayatında önemli bir gelişim göstermişlerdir. Çagatay bu durumu Hafriyatlarda Hoçodan çıkarılan sanat eserleri Uygurların muazzam bir sanat kültürüne sahib olduklarını kâfi derecede ispat etmiştir. Helenistik esastaki komşu Baktirya kültürünü Uygurlar da benimsediler. Üstelik ipek ticaret yolları, tüccarların gittikleri ve geçtikleri memleketlerden getirdikleri servet ve sanat eserleriyle beraber, yeni medenî ve fikri ilhamlar, dil sahasına da yeni kelimeler getiriyordur sözleriyle ifade eder (1978:1) Tezcan ise Tarım bölgesindeki eski kültür merkezinde, çeşitli dillerdeki yazmaların yanı sıra, tahta kalıplar üzerine oyularak kağıda yapılmış basmalar, tahta kazıklar üzerine oyulmuş manastır yazıları, yüksek sanat değeri olan duvar resimleri de bulunmuştur. Yıkık durumda bulunan kentlerde saray, manastır, ev yıkıntıları, ev eşyası, dokuma parçaları, manastır bayrakları vb. bulunmuş, bunların taşınabilir olanların taşınabilir olanlarının çoğu Avrupa, Japonya ve Çin müzelerine kaldırılmıştır diyerek Uygurların sanat hayatında ulaştığı seviyeye dikkat çeker (2001: 287).

3 Grönbech Uygurların Türk medeniyet tarihi bakımından yaşadığı bu dönüşümü şöyle izah eder: Uygurlar, yerli halkın beynelmilel kültürü lehine, kendi iptidaî kültürlerini terk eden ilk fatih Türklerdi. Doğu Türkleri, yabancı milletlerle çeşitli münasebetler içinde idiler, onlardan bazı kültür unsurlarını aldılar, fakat buna rağmen göçebe olarak kaldılar ve daha önce olduğu gibi bozkırlarda ve otlaklarda yaşamaya devam ettiler. Tamamıyla boyunduruk altına girdikleri zaman bile, Çinlilerin arasında yabancı bir millet olarak kaldılar. Buna karşılık Uygurlar, milletlerarası ticaret hayatıyla sıkı sıkıya bağlı idiler. Doğu Türkistan a fetihle girdiler, orada bulunan halkın arasına yerleştiler ve yeni hayat tarzıyla birlikte yeni bir manevî kültürü de kabul ettiler. Doğu Türkistan, kültür bakımından, Avrupa ile Asya nın en güçlü dünya kültürlerinin bir eyaletiydi. Göçebelik hakkında, kozmopolit şehir hayatını tercih eden bir millet, burada dildeki varlığını ispat edebileceğimiz, büyük manevî kültür değişiklikleriyle karşı karşıyaydı (2000:53) Akkaya Uygurların ulaştığı medenî seviyeyi ve bunun temellerini Şarkî Türkistan sadece iktisadî bakımdan değil, kültür bakımından da büyük bir mücadeleye sahne olmuştur. Uygurlar iktisadî refaha dayanarak büyük bir kültür yaratmışlardır. Uygurların kültür yüksekliğine iktisadî ve coğrafî durum kadar, Buda ve Mani dinleri de müessir olmuştur sözleriyle açıklar (1943: 78). Bu dönemde kültür ve sanat faaliyetlerinde görülen gelişmelerden Uygur edebiyatı da payını almış farklı konularda birçok tercüme ve telif eser günümüze ulaşmıştır. Güven (2015:31) Uygurların tanıştıkları kültür ve inanç sistemlerindeki ufuk açıcı eserleri Çince, Tibetçe ve Sanskritçe den kendi dillerine çevirirken, kendi eserlerini de bu dillere çevirmiş olmalarının kültür aktarımına katkısını vurgular. İsmail Güven Ögel in Uygurların tercümanlara Temçi adını verdiklerini aktarır. 273 Medeniyet tarihinde büyük sıçramaların görüldüğü dönemlerin ortak özelliği, bu atılımı gerçekleştiren toplulukların kendilerinden önce ulaşılan fikrî tecrübeyi tevarüs ederek bundan yeni bir terkip oluşturmasıdır. Önceki medeniyetlerin ortaya koyduğu ürün ve fikirlere erişilmesini sağlayacak önemli bir faaliyet alanı da çeviri etkinlikleridir. Zaten, düşünce, kültür tarihinde büyük sıçramaların görüldüğü yy. İslam coğrafyasında veya Avrupa da Rönesans döneminde çeviri faaliyetlerinin ciddi bir şekilde ivme kazandığını görmek mümkündür. Yapılan çeviriler vasıtasıyla, önceki medeniyetlerin ortaya koyduğu ürünlere erişilmiş ve bunun üzerinden yeni bir terkip vücuda getirilmiştir. Hilmi Ziya Ülken bu durumu Bir kelime ile uyanış devirlerine yaratıcılık kudretini veren tercümedir Ve hakikaten medeni açılışın sürekliliğini temin eden bütün uyanış devirleri onunla açılmıştır sözleriyle izah eder (2009:5). Toharca, Sanskrit, Tibetçe gibi dillerden Eski Uygurcaya çevrilen özellikle Budist çevreye ait olan Sekiz Yükmek, Totenbuch, Maytrısimit, Kşanti Kılguluk nom gibi birçok eser mevcuttur 1. Bu eserlerden biri Hsüan-Tsang biyografisidir. Yuan döneminde çeviri işleriyle görevlendirilmiş Hsüan-Tsang ın aldığı yabancı dil ve çeviri eğitiminin iyi olduğu da araştırmacılar tarafından belirtilmiştir. Hsüan-Tsang ın sadece Çince den değil Tibetçe den Uygurcaya çevirdiği metinler Alman araştırmacılar tarafından bulunmuştur ve çeviriler bugün Berlin de muhafaza edilmektedir (Yang vd.:2-3;akt. Güven,2015:32). 1 Eski Uygurca çeviri eserler özellikle Türk dili ve tarihi bakımından çalışma konusu yapılmıştır. Ancak, kanaatimizce, bu eserlerin her birinin çeviribilim açısından ele alınıp incelenmesi hem Türkoloji hem de çeviribilim için önemli neticeler verecektir.

4 Çinli bir Budist rahibi olan Hsüan-Tsang yılları arasında Hindistan da bulunmuş, burada Budizm i inceleyerek birçok dini metni Çinceye tercüme etmiştir. Ölümünden sonra öğrencileri onun bu yolculuğunu ve ülkesine döndükten sonra yaptığı faaliyetlerini anlatan bir biyografi hazırlamışlardır. Bu Uygurca biyografi 10. yüzyılda döneminin tanınmış çevirmeni olan Şinko Şeli Tutung tarafından Uygurcaya tercüme edilmiştir. Eserin bazı bölümleri farklı araştırmacılar tarafından incelenip yayımlanmıştır. Çalışmamızda, araştırmacıların eseri Çinceden Eski Uygurcaya tercüme eden Şinko Şeli Tutung un çeviri üslubuyla ilgili yaptığı açıklamalar çağdaş çeviri kuramları bakımından değerlendirilecektir. Yuan döneminde çeviri işleriyle görevlendirilmiş Hsüan-Tsang ın aldığı yabancı dil ve çeviri eğitiminin iyi olduğu da araştırmacılar tarafından belirtilmiştir. Hsüan-Tsang ın sadece Çince den değil Tibetçe den Uygurcaya çevirdiği metinler Alman araştırmacılar tarafından bulunmuştur ve çeviriler bugün Berlin de muhafaza edilmektedir (Yang vd.:2-3;akt. Güven,2015:32). 2. Tarihte İlk Çeviriler Çeviri insanlık tarihi kadar eski bir eylemdir ve insanlığı etkisi altına alıp değiştirmeye ve dönüştürmeye de devam edecektir. Önceleri dilbilim, sonrasında uygulamalı dilbilim altında yer alan çeviri çalışmalarının bir bilim haline gelmesi oldukça yenidir. Medeniyetler arası ilişkilerde ve bilginin aktarılmasında yazılı ve sözlü çevirinin önemi tartışılmazdır. Batılı çeviribilimciler yazılı çeviri tarihini Cicero ve Horace (M.Ö. 1.yy) ile başlatırlar. Bir başka deyişle ilk olarak söze onlarla başlamak isterler. Antik yunanda Cicero ve Horatius dönemi çeviri eyleminin bizzat Romalılar tarafından gerçekleştirilmeye başlandığı dönemdir. Hem yazar hem de çevirmen olan insanların çeviri eylemini gerçekleştirmiş olması onları çeviri eylemi üzerinde düşünmeye yöneltmiştir. Bu bağlamda Cicero nun çevirmen gibi ve hatip gibi kavramlarını öne sürmekle ilk çeviribilim kuramcısı olma sıfatını elde ettiği pek çok kaynakta ifade edilir olmuştur (Bengi,1990: , akt. Yazıcı, 2010:34). Cicero nun kullandığı verbum to verbum tanımının aynısına Horaius ta da rastlanmıştır. Bu görüşe bir alternatif olarak o dönemde kutsal kitap çevirileriyle göz dolduran Hieronimus gösterilmektedir. Hieronimus sözcüğü sözcüğüne çeviriye karşı bir tavır geliştirmiş sense to sense anlama göre çeviri yaptığını ve Kutsal kitabı İbranice Eski Ahit ve Yunanca Yeni Ahit i karşılaştırarak çevirdiğini belirtmiştir. Buradaki sense to sense kavramı özgür çeviri olarak anlaşılmamalıdır. Metin içindeki cümlelerin anlamlarına sadık kalmış ve erek dile aktarırken bu prensibi gözetmiştir. 274 Ben sözcüklerin düzeninde gizemin olduğu kutsal yazılar hariç, Yunancadan çeviride bir sözcüğü başka bir sözcükle değil de bir anlamı başka bir anlamla vererek çevirdiğimi sadece kabul etmiyorum, ayrıca çekinmeden tutumuma sahip çıkıyorum ( çev. Erem, 1992:18-74; akt. Yazıcı,2010:36). Hieronimus Cicero nun başlattığı çeviri anlayışından da destek alarak o dönemlerde sadece kaynak metinde yer alan kelimelerin olduğu gibi erek dile aktarılmasıyla ( cümle yapısı göz ardı edilerek ve erek dilde cümle haline getirilmeden) gerçekleşen çeviri eylemini daha ileriye taşımıştır. Yukarıda da ifade edildiği gibi burada erek kültür odaklı özgür ve esnek bir çeviriden bahsedilmemektedir. Çeviri tarihinden bahsedilirken değinilen bir diğer nokta da Çin deki Budhist sutraların 1.yy daki çevirileridir. Çeviri eylemi eski olsa da çeviri çalışmalarının kuramsalllaşması ve bilimsel bir zemine oturtulması 20.yy ın ikinci yarısındadır. (Munday, 2008:7).

5 3. Çeviride Çevirmen Tavrı Modern çeviri kuramları açısından değerlendirildiğinde, çevirinin tarzı ve çevirmenin tavrı sosyo kültürel etmenlerle birlikte dilsel özelliklerine göre de değişiklik gösterir. Çevirmenler de bir anlamda buna uyum sağlar ve her şartta farklı stratejiler belirleyebilirler. Bu stratejiler çevrilen metnin türüne, hedef kitleye, erek kültüre göre değişiklik gösterebilir. Belirli bir kültürde çeviri eylemini gerçekleştirmek isteyen çevirmen de bazı normları benimser. Çeviri normları öncelikle zaman ekseninde değerlendirilmiştir. Zaman ekseninden kasıt çeviri sürecinde alınan kararların değişiklik göstermesi ve bu kararların belirli bir süre benimsenmesidir. Keyfi davranışlar da zamanla norma dönüşür ve tercih edilir hale gelebilirler (Toury, 1995; Rifat,2008:150) Toury çeviri normlarını üç ana başlık altında ele almıştır. Bunlardan ilki önsel normlardır. Önsel normlar çevirmenin verdiği ilk karardır ve bu karar çevirinin kaynak metne ya da erek metne bağlı kalmaya dair bir karardır. Bununla birlikte hiçbir çevirinin tamamen erek odaklı ya da tamamen kaynak odaklı olduğunu /olacağını düşünmek imkansızdır. Süreç öncesi çeviri normları Toury nin ikinci sırada belirttiği normlardır. Bu normlar çevirmenin çeviri politakasını belirlemesinde etkindirler. Çevirmen bu aşamada kültürel unsurları ve dönemin şartlarını göz önünde bulundurarak çevirinin kaynak metinden mi yoksa aracı bir dilden aynı eserin bir başka dildeki çevirisinden- mi yapılacağına karar verir. Çeviri süreci normları bu normlardan üçüncüsüdür. Çeviri sürecinde alınan kararlar bu normların kapsamına girer. Çevirmen bu süreçte neleri kaynak metne bağlı kalarak koruyacağına ve neleri erek dile aktarırken değiştireceğine karar verir (Yazıcı,2010: ). 275 Normların bir çeviri ürününün oluşmasındaki kaçınılmaz etkisine dair iddia sadece edebi, felsefi, ya da kutsal metinler için geçerli değildir. Tüm metin türleri de buna dahil edilmiştir. Toury bu iddiasını biraz yumuşatarak her kültürel ortamda aynı normların aynı şekilde etkin olamayacağını da belirtmiştir. Farklı kültürel çevrelerde bambaşka normlar geçerli olabilir ve bu normların açığa çıkarılması için yeni çalışmalara ihtiyaç vardır (Toury, 1995; Rifat,2008:153) Çeviri eyleminin öznesi olarak çevirmen odaklı gidildiğinde bir diğer teori de işlevselcilik kuramına dayanan Skopos Teorisidir. Skopos; hedef, amaç, gaye, kasıt, erek, niyet anlamlarına gelen Yunanca bir sözcüktür. Skopos kuramı çeviriye işlevsel bir yaklaşımı savunur. Çeviri eyleminin skoposu tasarlanan amaca ulaşmak için izlenecek stratejiyi belirler ( Vermeer,1978;Konar,2007:3) Bir çevirinin amaca ulaşması için izlenecek yolun çevirmence belirlenmesi anlamına da gelmektedir yukarıdaki ifade. Buradan hareketle Bu yaklaşım erek metni kaynak metince belirlendiğinin değil çevirmenin skoposunun belirleyici olduğunun altını çizmektedir. İşlevselciliğe dayanan kuramı savunanlar olduğu kadar eleştirenler de olmuştur fakat modern çeviribilim kuramları arasında oldukça önemli bir yeri vardır. Kutsal metin çevirilerine de bu pencereden bakan araştırmacılar olmuştur. 4. Kutsal Metin Çevirileri Kutsal metinler tarihsel, edebi, felsefi ya da şiirsel malzeme içeren normal metinlerdir. Bu metinler işlevleri nedeniyle özeldir. Bu metinleri özel yapan bir diğer unsur da çevirilebilir-

6 çevrilemez olma özelliğine sahip olmalarıdır (Kutsal kitap Kur'an gibi). Bu metinler de diğer metinler gibi normal bir çeviri eylemiyle öteki dile aktarırlar. Abdul-Raof, (2001:40) " Kur'an çevrildiğinde kendine has ve benzersiz dil mimarisi, retorik güzelliği,ezgisi ve prototipik yapısı kayba uğrayacaktır. Ayrıca, Kur'an üslubundaki bağlamhassasiyeti çeviri alanının ötesine düşer" şeklindeki ifadesi anlam kaybına dikkat çeker niteliktedir. Lawrence (2006:8) Kur'an ayetlerinin sonsuz bir gerçeği ifade ettiğini söyleyerek her bir ayetin içinde başka anlamlar barındırdığını, insanı ışığın içinde parlayan başka bir ışığa ve mucizeye götürdüğünün altını çizmiştir Çeviri ve dilbilim bağlarının sağlam olduğu zamanlara ait görüşlerin ortak noktası çeviriye dilbilim açısından yaklaşarak çevirinin nasıl yapılacağına dair kurallar koyabilmektir. (Aksoy, 2002:25) bu noktada ortaya çıkan ve tartışıla gelen konu çeviride eşdeğerliktir. Eşdeğerlik bağlamında İncil çevirileri önemli sayılmıştır. İncil çevirilerinde yazılı olan iletinin insanlara değişime uğramadan aktarılmasının gerekliliğiyle yola çıkılmıştı fakat kültür farklılıkları anlama ve anlamlandırmada sorun oluşturdu (Stolze,2013:103). Öte yandan dilbilim çevrilebilirliği ısrarla savunmuştur. İncil çevirilerinin kapsamını biraz genişleterek Nida kutsal metin çevirileri için şu şekilde bir yöntem ortaya koymuştur: Ne pahasına olursa olsun, iletinin içeriği olabildiğince aza indirgenmiş kayıplarla ve kaymalarla aktarılmalıdır. İletinin doğrudan kavramsal içeriği en büyük önceliği taşır. İkinci olarak ise, iletinin yan anlamlarının, duygusal ortamının ve etkisinin olabildiğince iyi bir biçimde aktarılması çok büyük önem taşır. Bu talep ilkinden daha zor açıklanabilir, uygulaması daha zordur ama bir o kadar da önemlidir. (akt.stolze, 2013:110) 276 Bu konuyu biraz daha netleştirmek için yine Stolze nin (2013: ) yer verdiği Nida ve Taber in çeviri tanımına başvurulabilir. Çeviri kaynak dilin mesajını erek dilde en yakın ve eşdeğer şekliyle yeniden üretmek demektir, öncelik anlamdadır, ikinci olarak da biçem gelir. ( Nida/Taber,1969:12). Kutsal metin çevirileri bahsinde en çok alıntılanan ilke dinamik eşdeğerlik ilkesidir. Nida ya göre bunun iki karşılığı vardır: Biçimsel eşdeğerlik mesaj odaklıdır; mesajın aktarılmasında hem biçim hem de içerik önemlidir. Bu türden bir çeviri cümlelerin ve kavramların eşdeğerliğidir. Biçimsel bakış açısına göre erek metnin iletisi mümkün olan en üst düzeyde kaynak metinle örtüşmelidir. Dinamik eşdeğerlik ise kaynak metnin erek dilde aynı etkiyi uyandırabilmesidir (Stolze,2013: 104). Daha geniş anlamda söylenecek olursa Nida nın eşdeğerlik kavramları birebir çeviri ve serbest çeviri tartışmalarına zemin hazırlamıştır. Bu da İncil çevirisi alanında misyoner çevirisi ve kutsal kitap çevirisi arasındaki işlevsel zıtlığa dayanmaktadır ( Reiss 1971:96; Stolze,2013:112). Hsüan Tsang biyografisi kutsal bir metin olduğu için kutsal metin çevirileri bakımından da değerlendirilmeye çalışılmıştır. 5. Eski Uygurca Çeviri ve Çağdaş Çeviri Kuramları Kahat Barat SST nin çeviri üslubuyla ilgili şunları ifade eder:

7 Çevirmen Çince metnin biçimini korumak uğruna Uygurca cümlelerde bazı bozukluklar oluşmuştur. Metinlerin anlaşılması için hem Çince hem de Uygurca çeviri metin dikkatle okunması gerekir UXB sözcüğü sözcüğüne bir çeviridir diyebiliriz. Uygurca nın kelimeleri Çince karakterlere eşittir. Ortalama olarak üç Uygur kelimesi iki Çince karaktere eşittir. SSTS nin yaptığı bir adanmışlık, inanç, beceri ve sadakat örneğidir. Çince ve Uygurca yapısal olarak birbirine benzeyen diller değildir. Çince karakterler Uygurca kelimelere çevrilirken yeni kelime grupları, zamanlar, tekil-çoğul kelimeler de üretilmiştir. SSTS nin çeviri tarzındaki eşdeğerlik ifadenin (phrase) eşdeğerliğidir. İkinci önemli unsur ise biçim, kelime ve ifade eşdeğerliği için Çince metnin muhafaza edilmesidir. Bunun sonucunda Uygurca metindeki cümleler dağınık, yarım ve dilbilgisel olarak bozuk kalmıştır. Metin boyunca SST anlamı oluştururken oldukça hassas davranmıştır. Gerektiğinde kendi açıklamalarını ve notlarını eklemekten çekinmemiştir. Çincedeki sözdizimsel bölünmeler anlam farklılıklarına neden olmuştur. Uygurca cümlenin çevirisi dilbilgisel olarak doğru olmasa bile kelimeler doğru çevrilmiştir. SST günlük tutmuş ve günlüğüne gerekli terimleri not almıştır. Pek çok kısaltma günlükte açılımlarıyla birlikte yer almaktadır. Çevirisine bazı eleştiriler olsa da burada önemli olan eşsiz bilgisine saygı duymak ve çevirisindeki sanatsal yaratıcılığın farkına varabilmektir. (2000: XIV) Barat ın ifadelerinden edinilen bilgilerin çeviribilim penceresinden yorumu şu şekilde yapılabilir; UXB sözcüğü sözcüğüne bir çeviridir diyebiliriz. Uygurca nın kelimeleri Çince karakterlere eşittir. Ortalama olarak üç Uygur kelimesi iki Çince karaktere eşittir 277 Sözcüğü sözcüğüne çeviri tamamen verbum to verbum ifadesine eşdeğerdir. Çevirmen kaynak metinde gördüğü her sözcüğü kendi diline olduğu gibi aktarmıştır. Olduğu gibi ifadesinden kasıt kelimeyi ya da cümleyi erek dilin yapısına uygun hale getirmeden ne gördüyse öylece Uygurcaya çevirmeye çalışmıştır şeklinde yorumlanabilir. Çince ve Uygurca yapısal olarak birbirine benzeyen diller değildir. Çince karakterler Uygurca kelimelere çevrilirken yeni kelime grupları, zamanlar, tekil-çoğul kelimeler de üretilmiştir. SSTS nin çeviri tarzındaki eşdeğerlik ifadenin (phrase) eşdeğerliğidir. İkinci önemli unsur ise biçim, kelime ve ifade eşdeğerliği için Çince metnin muhafaza edilmesidir. Bunun sonucunda Uygurca metindeki cümleler dağınık, yarım ve dilbilgisel olarak bozuk kalmıştır. Konuyla ilgili olarak Arat ın yorumları ise şu şekildedir: Şinko Şeli kölecesine harf-be-harf çeviri yerine kendi dilene en uygun kullanımı yeğlemiş, yeri geldikçe kimi sözcükleri de kendisinden çeviriye katmıştır. (Arat 1965: XVIII-XIX-XXI) Yukarıdaki alıntılardan hareketle ilk öne çıkan eşdeğerlik kaygısıdır. Eşdeğerliğin önem arz etmesinin en belirgin nedeni metnin kutsal olmasıdır. Dillerin birbirinden farklı dilbilgisel yapılara sahip olması nedeniyle Uygurca yeni kelimeler türetilmiştir. Birebir çeviri yöntemi tercih edildiği için erek dilin cümle yapısı değil kaynak dilin cümle yapısına sadık kalınmıştır. Toury erek dizgeye daha yakınlaştırılarak yapılmış çeviriyi kabul edilebilir çeviri, kaynak metne yakın olan çeviriyi de yeterli çeviri olarak adlandırmıştır. Hâlbuki Vermeer, onun tam tersini söylemiş ve erek dizgeye yakın olan çeviriyi yeterli çeviri kaynak metne sadakati önemseyen çeviriyi de kabul edilebilir çeviri olarak yeniden adlandırmıştır. Vermeer in çeviri kuramına

8 göre her çevirinin bir işlevi vardır ve çeviri metnin erek dildeki fonksiyonu da bu işlevce belirlenir. Önemli olan çevirmenin en başta bilinçli olarak çevirisinin işlevine karar vermesidir. (Yazıcı,2010:148). Metin boyunca SST anlamı oluştururken oldukça hassas davranmıştır. Gerektiğinde kendi açıklamalarını ve notlarını eklemekten çekinmemiştir. Çincedeki sözdizimsel bölünmeler anlam farklılıklarına neden olmuştur. Uygurca cümlenin çevirisi dilbilgisel olarak doğru olmasa bile kelimeler doğru çevrilmiştir. SST günlük tutmuş ve günlüğüne gerekli terimleri not almıştır. Pek çok kısaltma günlükte açılımlarıyla birlikte yer almaktadır. Çevirisine bazı eleştiriler olsa da burada önemli olan eşşiz bilgisine saygı duymak ve çevirisindeki sanatsal yaratıcılığın farkına varabilmektir. İkinci dikkate değer nokta ise çevirmenin görünürlüğüdür. Venuti, çevirmenin çevirdiği metnin akıcı ve erek dilde olması kaygısıyla kendisini görünmez kılmaya çalıştığını böylece metnin çeviri bir metin gibi değil orijinal metin gibi görünmesini hedeflediği ifade etmiştir. Çevirmenin görünmezliği adlı kitabında çeviri eserin çeviri eser şeklinde okunması gerektiğini, erek dilde yazılmış bir orijinal metin muamelesi görmesinin aslında dayatılmış bir bilgi olduğunu savunmuştur (2004:5-7). Çevirmen kutsal metin çevirisindeki müdahalesini günlüklere kaydetmiş olması da oldukça önemlidir. Bu noktadan hareketle şunu söyleyebiliriz: çevirmen hem kaynak metne saygısını muhafaza etmek hem de yaptığı eyleme dair söz hakkının olduğunun bilincinde olarak kendini ifade etmek istemiştir. Çevirmen olarak kararını ve çeviri süresince izlediği yöntemi aktarmak istemesi bunun en önemli işaretidir. Kelimesi kelimesine çeviri yöntemini benimsediği aktarılsa da çeviribilim açısından öne çıkan iki nokta vardır. Bunlardan ilki çevirmenin görünürlüğü ikincisi ise sadakat ön planda olsa da metni erek dilde en güzel şekilde ifade edebilme kaygısıdır. Çeviri tarzı tamamen çevirmenin özgün kararıyla belirlenmiştir. Günlükler bir de çevirinin meslekleşmesi bakış açısıyla değerlendirildiğinde çok önemli tespitlerin anahtarı niteliğindedir. Çevirmen eylemlerini kayıt altına alarak çevirmenlik mesleğinin üst düzey bir bilinç ve sorumlulukla yapılması gerektiğini gelecek nesillere aktarma kaygısı içinde olduğunu gözler önüne sermiştir. 278 Çevirisine bazı eleştiriler olsa da burada önemli olan eşsiz bilgisine saygı duymak ve çevirisindeki sanatsal yaratıcılığın farkına varabilmektir. Yukarıya alıntıladığımız bölüm dünün ve bugünün özeti niteliğindedir. Zaman ne olursa olsun dün de bugün de çevirmenin kalbinde bir arada kalmışlık vardır ve hep var olacaktır. Bu, kaynak metne yakın olup orijinali bozmama, ya da erek kültüre yakınlaşarak çeviri metni daha anlaşılır ve kolay okunur kılma çabaları üzerine kurulmuş bir sorgulamadır. Bu sorgulama sayesinde modern çeviribilim çalışmaları bugünkü durumuna gelmiş ve artık günümüzde çeviribilimin disiplinler arası bir bilim olduğunun da kabul edilmesiyle kültürel unsurlar daha çok önem kazanmıştır. Bugün belirleyici olan erek kitle ve erek dildir demek mümkündür. Yeniden yazım olarak adlandırılan çeviri eyleminde erek okur ve kültür önemsenirken çevirmenin görünür olmasını ve çeviri eserin çeviri eser şeklinde okunması gerektiğini savunan görüşler de vardır. Çeviri eylemi insan tarafından gerçekleştirildiği ve çeviri sürecinde kara kutusundan geçenlere yön veren pek çok yaşanmışlık ve bilgi olduğu için çeviribilim açısından tartışmalara son noktayı koymak imkansızdır. Bu çalışma için yapılan okumalarda görülmüştür ki her ne kadar

9 SST nin çevirisine eleştiriler olsa da- ki çevirmenin çevirdiği metin bir kutsal metindir ve sadakat kaygısı taşıması çok doğaldır- bu tereddüt içinde bile çeviri sanattır fikrini benimsemiş ve yaratıcılığı tamamen terk edememiştir. 6. Eserin Çince Çevirisinde Çevirmen Tavrı Konumuzla doğrudan ilgili olmasa da, çeviribilim tarihine bir ışık tutması bakımından eseri Hintçeden Çinçeye çeviren Hsüan Tsang ın çeviri üslubuna değinilebilir. Bu bakımdan kendisinin ve öğrencilerinin çeviri ile ilgili verdiği bilgiler Semih Tezcan ın çalışmasından şu şekilde tespit edilmiştir; Şimdi çabuk çabuk çevirsin deyip böylece rica ettiler. İmparator Yu Hua Küng adlı mücevher çiçek denilen sarayda çevirsin, diye uygun gördü. Hsien-Ching adlı dönemin dördüncü yılında, kışın, üçüncü ayda Tripitaka üstat Lo-Yang dan Yu Hua Küng adlı saraya gitti. Kitap çevirici üstatları ve öteki öğrencileri ile birlikte. Bu sarayda her türlü ağırlama ile saygı gösteren görevliler eski geleneğe göre hepsini hazırlıklar yapıp yerleştirdiler (Tezcan, 1975: 56) Bu alıntıya çeviribilim penceresinden bakıldığında kutsal metin çevirmeninin çeviri eylemini ne kadar önemsediği görülmektedir. Çevirinin özel bir ortamda yapılması bunun göstergesidir. Bir diğer önemli nokta ise çevirmenin meslektaşlarının ve öğrencilerinin fikirlerine kıymet vermesidir. Alıntı, diğer üstatlarla ve öğrencilerle birlikte olmanın sebebinin görev paylaşımı mı yoksa fikir alışverişi mi olduğuna dair kesin bir bilgi içermemektedir. Fakat sebep her ne olursa olsun çevirmenin diğer üstatlara güvendiği çıkarımında bulunmak yanlış olmayacaktır. Öğrencilerinin de aynı ortamda olması bilgisini yeni kuşaklara aktarmayı öncelediği fikrini vermektedir. Buradan hareketle Xuan-Zhang ın çeviri eğitimine önem verdiği şeklinde bir görüş bildirilebilir. Çeviride kurumsallaşma ihtiyacının o devirlerde de hissedildiğinin bir işareti sayılabilir Buraya Çin e erişip Çinceye aktardığında kelimeleri üzerine kuşku olsa yanlışlık olduğunu düşünse üç nüshasından karşılaştırıp, yanlışını düzeltip doğrusunu yerine koyup, doğrulaştırıp hemen o doğru kelimeleri yazardı. Titiz davranmak, dikkat göstermek konusunda düşüncesi eski çeviricilerinkine hiç benzemezdi (Tezcan, 1975: 58) Yukarıdaki alıntı kutsal metin çevirilerinde sadakat kaygısını açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Kaynak metne bağlılığını nüshaları karşılaştırıp kelime tercihlerini tekrar tekrar sorguladığını ifade ederek adeta ispat etmeye çalışmıştır diyebiliriz. Son cümledeki eleştiri ise eski çevirmenlerin çevirilerinde kaynak metne sadık kalmadıklarına yönelik bir eleştiridir şeklinde yorumlanabilir Tripitaka üstat onları görüp korkup titreyip kendisi kurtulmaktadır, diye düş gördü. Uyanıp korktu, ürperdi. Bu düş olsa olsa, kısaltarak çevirmeyi tanrıların uygun bulmadıklarının belgisidir deyip anlayıp, bu düşünü cemaate söyleyip, kısaltarak çevirme hususunu terk edip (Tezcan, 1975: 57) Bir rüyaya gönderme yapan bu alıntıya çevirmen kararı şeklinde yaklaşılabilir. Çevirmen kutsal metin çevirisi yapmanın ağır sorumluluğu altında ezildiğini ifade ederek rüyasını çeviri tercihini belirginleştirmek amacıyla kullanmıştır. Bu rüya çevirmenin iç rahatlatmasıdır ve aldığı ka-

10 rara bir dayanak bulmaya çalışmasıdır şeklinde yorumlanabilir. Rüya anlatımına çevirmenin kendi yaptığı işe ve kararlarına kutsiyet atfetmesidir şeklinde de yaklaşılabilir. 7. Sonuç Hsüan Tsang biyografisi üzerine çalışan araştırmacıların eserin çevirmenin çeviri tavrıyla ilgili ifadeleri çağdaş çeviribilim kuramları bakımından değerlendirildiğinde şu hususlar dikkat çekmektedir; - Kutsal metin çevirilerinde kaynak metne sadakat (birebir eşdeğerlik) önemsenmiştir. Bu durum çağdaş çeviri yaklaşımlarında da kutsal metinler söz konusu olduğunda savunulan bir görüştür. - Uygur çevirmenin kaynak metne gösterdiği sadakate rağmen yer yer kendi üslubunu da çeviriye yansıttığını Barat ifade etmiştir. Bu çeviribilim açısından önemli bir noktayı işaret etmektedir. Bu durum, çevirmenin tavrı ve çevirmen kararı açısından, çağdaş çeviri kuramcıları için tartışma konusudur. KAYNAKLAR Akkaya, Şükrü (1943), Uygur Türklerini ve Kültürlerinin Tanıyalım, DTCF Dergisi, S. 3., Ankara, s Aksoy, N. Berrin (2002), Geçmişten Günümüze Yazın Çevirisi, İmge Kitabevi yay. İstanbul. Arat, R. Rahmeti (1965), Eski Türk Şiiri, TTK Yayınları, Ankara. Barat, Kahar (2000), The Uygur-Turkic Biography of the Seventh-Century Chinese Buddist Pilgrim Xuanzang, Ninth and Tenth Chapters, Bloomington, Indiana. 280 Cagatay, Saadet (1978), Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara. Grönbech, Kaare (2000), Türkçenin Yapısı (Çev. Mehmet Akalın), TDK yayınları, Ankara. Güven,İsmail (2015),Türk Eğitim Tarihi, Pegem Akademi,Ankara. Lawrence, Bruce. (2006), The Qur an: A Biography. London: Atlantic Books. Munday, Jeremy (2008), Introducing Translation Studies: Theories and Applications, Routledge Taylor&Francis Grouop, London and New York. Rifat, Mehmet (2008) Çeviri Seçkisi II : Çeviribilim Nedir?, Sel yay. İstanbul. Stolze, Radegundis (20013), Çeviri Kuramları: Giriş, Değişim yay. İstanbul. Tezcan, Semih (1975), Eski Uygurca Hsüan Tsang Biyografisi X. Bölüm, Ankara. Tezcan, Semih (2001), En Eski Türk Dili Yazını, Bilim Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe, Ankara, s Ülken, Hilmî Ziya (2009), Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü, Türkiye İş Bankası Yay. İstanbul. Venuti, Lawrence (2004), The Translator s Invisibility, Routledge,London and New York.

11 Vermeer, J. Hans (2007), çev. Ayşe Handan Konar. Çeviride Skopos Kuramı, Türkiye İş Bankası Yay. İstanbul. Yazıcı, Mine (2010) Çeviribilimin Temel Kavram ve Kuramları, Multilingual yayınları, İstanbul. Hussein Abdul-Raof (2006). Arabic Rhetoric: A Pragmatic Analysis, Routledge, London and New York. 281