Kültürel Etkileşim Üzerine: Karamanoğullar - Memluklu Sanat

Transkript

1 Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 2006 / Cilt: 23 / Say : 1 / ss Kültürel Etkileşim Üzerine: Karamanoğullar - Memluklu Sanat Nermin ŞAMAN DOĞAN * Özet Akdeniz çevresinde konumlanan Anadolu, Suriye ve M s r tarih boyunca kültürel ilişkiler içindedir. Bu ilişkiler yüzy llarda Karamanoğullar Beyliği ile Memluklar aras nda da devam eder. İki kültürün mimarisi aras ndaki etkileşimler taçkap, minare, niş, kemer, kubbe gibi baz ögelerin kurgusu ile malzeme-teknik ve bezemelerde tespit edilir. İkiz kemerli niş ve kavsara, dilimli kubbe ve kasnak bu benzerliklerden baz lar d r. Anahtar Kelimeler: Akdeniz, Karamanoğullar Beyliği, Memluklar, Kültürel İlişkiler, Sanatsal Etkileşim. Abstract Anatolia, Syria and Egypt situated around the Mediterranean Sea have had cultural relations all throughout history. This relationship continued between the Karamanids and Mamluks during 13th-15th centuries. The interaction of these two cultures can easily be observed in the architecture as in the case in some architectural elements like the portals, minarettes, nishes, arches, domes as well as in the construction material and techniques. The double arched niches, the kawsara and the sliced domes are some of the similarities. Key words : Mediterranean, Karamanids, Mamluks, Cultural relations, Interactions in art and architecture. Bu çal şmada, Karamanoğullar Beyliği ile çağdaş Memluklar n siyasi, sosyal ve özellikle kültürel ilişkileri ele al nm ş, konu daha çok dönemin mimari yap tlar ndaki öğeler, malzeme-teknik ve bezeme aç s ndan incelenmiş ve değerlendirilmiştir. 1 I. Alaeddin Keykubad ( ) döneminde fethedilen (1225) Isauria / İçel bölgesindeki Ermenek ve çevresine yerleştirilen Karamanoğullar, Oğuzlar n Afşar boyuna mensuptur (Şikari,1946: 9,14; Merçil, 1991: 301; İbn Bibi, 1996: 354; Uzunçarş l, 1998: 1 ; Koca, 2002: 704). Selçuklu devletinin güçlü olduğu bu dönemde Karaman Türkmenleri henüz derlenme ve toparlanma sürecindedir. (*) Yrd. Doç. Dr., Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü 1 Bu makale Ürdün / Amman da 5-9 Ekim 2003 tarihinde yap lan XII. Uluslararas Türk Sanatlar Kongresi ne sunulan bildirinin genişletilmiş şeklidir. 131

2 Kültürel Etkileşim Üzerine: Karamanoğullar - Memluklu Sanat II. G yaseddin Keyhüsrev ( ) döneminde 1243 y l nda yap lan Kösedağ Savaş yenilgisiyle Selçuklu Devleti nin çöküş ve y k l ş süreci başlam ş, Anadolu Moğol/ İlhanl hakimiyetine girmiştir. Selçuklu sultanlar n n eski gücünü ve önemini yitirdiği bu dönemde yaşanan siyasi kar ş kl klar ve Moğollarla yap lan mücadeleler Karamanoğullar n n bölgede etkin bir unsur olmas n sağlam şt r (Cahen, 1979: ). Bu dönemde M s r ve Suriye de görülen benzer gelişmelerle gücünü kaybeden Eyyubiler, yeni kurulan Memluklu Sultanl ğ na bağlanm şt r y l nda kurulan Memluklu devleti, Yavuz Sultan Selim ( ) taraf ndan 1517 y l nda fethedilene kadar varl ğ n sürdürmüştür (Sobernheim, 1957: 689; Anonim, 1976: ; Gürün, 1984: ; Holt, 1999: 84;). Doğu Akdeniz e egemen olan Memluk devletinin s n rlar ; bat da Berka ya kadar Bingazi Çölü, güneyde Musavva ya kadar Nubi bölgesi, doğuda F rat a, kuzeyde Toroslar a, güneyde Arabistan çöllerine kadar uzan r. Ayr ca Mekke, Medine ve Kudüs gibi yerleşimler de Memluklu Sultanlar n n egemenliği alt ndad r (Sobernheim, 1957: 689; Anonim, 1976: 486, 489; Kopraman, 1989: 1-15; Koçak, 1991: 1101; Holt, 1999: 1-8). Kuruluşu izleyen y llarda Memluk sultan Kutuz ( ) döneminde, Baybars n komutas ndaki Memlukler ile Moğollar aras nda Suriye de Yizreel Vadisi ndeki Ayn Calut ta 1260 y l nda yap lan savaş n kazan lmas, Suriye deki Moğol işgaline son verirken, Baybars a Memluk sultan olmas n n yolunu açm şt r (Sobernheim,1957: 689; Anonim, 1976: 487; Gürün, 1984: 435; Koçak, 1991: 1102; Holt, 1999: 91). Memluklerin dördüncü ve en ünlü sultan olan Ez-Zahir Baybars ( ) döneminde Anadolu Selçuklular ile Karamanoğullar, Moğollara karş koymak amac yla Memluklardan yard m isteyerek siyasi ilişkileri başlam şt r (Sobernheim, 1957: 689; Uzunçarş l, 1988: 6-7; Holt, 1999: 99; Koca, 2002: ) y l nda Memluk sultan Baybars, Selçuklulara destek vermek amac yla Anadolu ya gelerek Elbistan Ovas nda Moğollar yenilgiye uğrat r. Kayseri ye doğru ilerleyen Baybars Selçuklu taht na oturmuş ve ad na hutbe okutup, sikke kestirmiştir (Anonim, 1976: 488; Holt, 1999: 99; Koca, 2002: 705). Diğer yandan Karamanoğlu Mehmed Bey de Memluk sultan Baybars tan ald ğ sancak ve bayraklarla Konya üzerine yürür. Konya da bulunan Cimri lakab yla an lan Selçuklu şehzadesi Alaeddin/ G yaseddin Siyavuş u tahta ç kararak (1277), yeni sultan n veziri olur (Turan, 1984: ; Uzunçarş l, 1988: 6; Koca, 2002: 705). Karamanoğlu Mehmet Bey in en önemli başar s kültürel alandad r. 15 May s 1277 de Konya da yay mlad ğ bir fermanla Türkçe nin resmi dil olduğunu ilan eder (Turan, 1984: 562; Uzunçarş l, 1988: 6; Merçil, 1991: 302; Koca, 2002: 705;). Ayn y llarda Memluklar n da Türk dilinin kullan lmas ve yay lmas na yönelik çal şmalar 132

3 Nermin ŞAMAN DOĞAN yapt klar bilinmektedir (Koçak, 1991: 1115). Anadolu daki Moğol hakimiyetini çökme noktas na getiren bu olaylarla Karamanoğlu Mehmed Bey, sadece Moğollar Anadolu dan atmak değil, Selçuklu iktidar n ele geçirmeyi amaçlar. Bu dönemde Selçuklu devletinin zay flamas ve çökmesini f rsat bilen uçlarda bulunan Türkmen Beyleri bağ ms zl klar n ilan etmişlerdir. Bu beyliklerden biri olan Karamanoğular n n Memluklar n desteği ile Ermenek ve çevresine hakim olduklar anlaş lmaktad r. Karamanoğlu Musa Bey in Ermenek e yerleştikten (1331) sonra durumu bildirmek üzere Kahire ye gitmesi iki devlet aras ndaki siyasal ilişkileri göstermesi aç s ndan dikkat çekicidir (Uzunçarş l 1988: 9). Karamanoğlu İbrahim Bey de, Kahire ye elçi yollam ş (1341) Memluklu sultan da kendisine sancak göndermiştir (Tekindağ, 1955: 321; Uzunçarş l,1988: 10). Anadolu beylikleri içinde en uzun hüküm süren ve ayn coğrafyada egemen olduklar için kendilerini Selçuklular n doğal mirasç s olarak gören Karamanoğullar n n Osmanl lar la ilişkileri Alaeddin Ali Bey döneminde başlar (Tekindağ, 1955: 323; Akdağ, 1979b: ; Uzunçarş l, 1988: 14-15). Bu dönemden sonra Osmanl lar n genişleme/büyüme siyasetini kabullenemeyen Karamanl lar ile Osmanl lar aras nda sürekli mücadeleler yaşan r. Bu arada Memluklar n elinde bulunan Tarsus, Adana, Ayas (Yumurtal k), Gorigos/K z Kalesi gibi yerleşimlere Karamanoğlu Alaeddin Ali Bey seferler düzenlemektedir (Tekindağ, 1955: 323). Y ld r m Bayezit eniştesi Karamanoğlu Alaeddin Ali Bey i öldürterek Karamanoğullar Beyliği ne son verir (1398) (Uzunçarş l, 1988: 16; Koca, 2002: 708). Ankara Savaş (1402) sonras nda Y ld r m Bayezit taraf ndan Osmanl topraklar na kat lan Anadolu beylikleri Timur a bağl olarak yeniden kurulmuştur (Uzunçarş l, 1988: 16-17; Aka 1991: 24,28-29; Koca, 2002: 709). Karamanoğullar ile Memlukler aras ndaki ilişkiler zaman zaman bozulmakla birlikte Karamanoğlu Ali Bey in ( II. kez tahta ç kt ğ y llarda) Memluk Sultan Şeyh ad na Karaman da gümüş sikke kestirmesi (1424) ilişkilerin sürdürüldüğünü göstermektedir. Anadolu da 13. yüzy l n ortalar nda Selçuklu döneminde başlayan Beylikler döneminde de devam eden siyasi ilişkilerin yan s ra M s r ve Suriye, Ortaçağ Anadolu ticaretinde önem taş maktad r. Anadolu nun Akdeniz k y s ndaki limanlar ndan (Antalya, Alanya, Anamur, Gazipaşa, Ayd nc k / Gilindire, Silifke) Toroslar daki ormanlardan elde edilen kerestelerin M s r ve Doğu Akdeniz ülkelerine gönderildiği bilinmektedir (Heyd,1975: ; Akdağ, 1979a: 45; Turan, 1990: 99; İbn Bibi, 1996: ) y l civar nda Alanya y gören İbni Batuta, Alanya deniz k y s nda bir şehirdir, ahalisi tümüyle Türkmenlerden oluşuyor. Kahire, İskenderiye ve Suriye tüccarlar bu şehre gelip al şveriş ederler. Kerestesi bol olduğu için buradan yüklenen balyalar İskenderiye, Dimyat ve öteki M s r limanlar na gönderilir ifadesiyle 133

4 Kültürel Etkileşim Üzerine: Karamanoğullar - Memluklu Sanat şehrin ticari yaşam ndan söz etmektedir (Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî, 2000: XXVIII,402). Yukar da belirtildiği gibi Anadolu da Karamanoğullar ile Memluklerin yaklaş k ikiyüz y l süren (13. yüzy l ortalar yüzy l ortalar ) siyasi ve ticari ilişkilerinin yan s ra, Karamanoğullar Beyliği nin başkentleri Ermenek, Larende/ Karaman, Konya ve Niğde deki yap lar nda Memluklu etkisi görülmektedir. Karamanoğullar - Memluklu sanat, özellikle mimari öğeleri, malzeme- teknik ve bezeme aç s ndan ortak özellikler yans t r. İki kültür aras ndaki kesişim/ etkileşim taçkap, pencere, minare, mihrap, niş, kemer, kubbe ve külah gibi elemanlar n kurgusu ile malzeme ve süslemesinde okunabilmektedir. Yap larda çoğunlukla taş, baz mihraplar ile kap ve pencere köşeliklerinde çini süsleme görülür. Bu örneklerden biri olan Ermenek Tol Medrese nin (1339) doğu cephe ekseninde yer alan yedi s ra mukarnas kavsaral taçkap s nda, beden duvar ndan d şa taşk n, dar ve yüksekliğinin fazla olmas yla sağlanan dikey vurgu/ yükseklik etkisi önemlidir (Levha.1). Özellikle taçkap nişini s n rlayan altta mukarnas başl kl, üstte ise gövdesi kaval silmelerle biçimlenen zencirek motifiyle bezeli çift katl sütunceler ile kap n n üzerinde bulunan dikdörtgen pencerenin varl ğ yüksekliğin oluşumunda farkl bir çözümleme olarak degerlendirilebilir. Bu özellik Niğde Ak Medrese (1409) taçkap s nda daha vurgulay c olarak görülür (Levha.2). Örnekte kavsaran n dolgusunda yirmi iki s ra mukarnas n kullan m, mukarnasl kaide ve üst üste çift başl kl, dilimli gövdeli sütuncelere oturan üst k sm ters kavisli sivri kuşatma kemerinin (kaş kemerin) tercih edilmesi ile yükseklik abart lm şt r (Levha.2). Ayr ca kap n n üst k sm n n dört s ra mukarnas dizisiyle taçland r lmas dikey vurgu/ yükseklik etkisini art rm şt r. Niğde Ak Medrese de taçkap n n mukarnas dizileriyle sonlanmas Memluklu yap lar n n cephelerinde bulunan kap ve pencerelerin üzerinde de yayg n olan bir uygulamad r. Örneklerde kap ve pencerelerde görülen mukarnas s ralar ögelerin yükseklik ve derinlik etkisini art r rken, estetik bir görünüm kazanmalar n da sağlar. Örnek olarak Kahire Amir Beşir el-gamdar Medresesi (1359), Halep Iş ktemir el- Maridani Medresesi ( ), Halep el-utrus Camii ( ) ve Halep ad- Darağ Camii (1400) kap ve pencereleri verilebilir (Meinecke, 1992: Tafel. 83 a-b, 91 b-d, 140 d). Ayr ca Anadolu da Suriye kültür çevresiyle ilişkili olduğunu bildiğimiz Şaml mimar Ali ibn Müşeymeş taraf ndan inşa edilen Selçuk İsa Bey Camii (1375) ile Bursa Y ld r m ( ), Milas Firuz Bey (1396) ve Balat İlyas Bey (1404) camilerinin cephelerinde bulunan yeni bir anlay şla düzenlenmiş (çift katl, simetrik) pencerelerini kuşatan ya da üzerlerini taçland ran mukarnas s ralar yer al r ( Özbek, 2001: , Resim ; Özbek, 2002: Resim , , ). Ermenek Tol ve Niğde Ak medreselerinin taçkap kurgusu cepheden d şa taşk n ve 134

5 Nermin ŞAMAN DOĞAN yüksek olmas aç s ndan Memluklu örneklerinden ayr l rken, genellikle asimetrik kurgulanan cephelerde yer alan taçkap lar n dar ve cephe boyunca yüksek oluşlar aç s ndan benzerlik gösterirler. Halep teki Kemaliye Medresesi ( ), Kahire deki Baybars Medresesi ( ), Şam daki Baybars Türbesi (1277) ve Kahire Emir Ahmed Mihmandar Camii (1325) taçkap lar (Levha.3) bu örneklerdendir (Meinecke, 1992: Tafel.2c-d, 12a, 46a). Ermenek Tol Medrese, taçkap s n n geçmeli taşlarla örülen bas k kemeri üzerinde dilimli madalyon biçimli yuvalar dikkat çeker (Levha. 4). Halep te Bab al-qimnasr n (1256) sur kap s kemerinde de madalyon biçimli yuvalar yatay olarak biçimlenmiştir (Levha.5), (Meinecke,1992: Tafel 5 c). Ermenek Tol Medrese de taçkap nişinin kuzeyinde (yan nişin üzeri / mukarnasl kavsaran n alt nda) asimetrik konumlanan d ştan kademeli bezemesiz iki bordürle kuşat lan sivri kemerli ikiz niş yer al r (Levha.6). Nişin ikiz kemerlerinin birleşme yerlerinde yüzeyi geometrik motiflerle süslenmiş ters dönmüş bir kabara bulunur. Taçkap nişinde derinlik etkisini art ran ve Anadolu da örneği bulunmayan ikiz kemerli bu nişin benzer uygulamalar Şam daki Eyyubi dönemi yap lar ndan Adiliye Medresesi (1222) ile K l ciye Medresesi (1245) taç kap lar nda görülür (Levha.7-8), (Herzfeld, 1946: Figür: 88, 90-93; Eser, 2000: Levha , 199). Adiliye Medresesi nde yan yana üç dilimli, K l ciye Medresesi nde ise yan yana sivri kemerli ikiz nişlerin kullan lmas yla kütlesel olan taçkap larda bir hareketlilik yarat lm şt r. Ayr ca, Kahire Emir Salar Sancar ve al-gauli Türbesi nin ( ) ön cephesindeki pencere üzerinde bulunan nişler de mukarnas dolgulu ve dilimli ikiz kemerlidir (Meinecke, 1992: Tafel 19b). Karaman daki Alaeddin Bey Türbesi (1398) külah ile Konya Mevlana Türbesi kasnak ve külah (1396) ile Akşehir Seyyid Mahmud Hayrani Türbesi (Karamanoğullar onar m 1409) nin kasnağ dilimli olarak düzenlenmiştir (Levha.9), (Diez- Aslanapa- Koman, 1950: 93-95, ; Özönder, 1989: 10; Tuncer, 1992: ). Örtü sisteminde kasnak, kubbe ve külahlar n dilimli örnekleri Memluklu yap lar nda da görülür. Kahire deki Emir Salar ve Sancar al-gauli Türbesi nin ( ) ve Zeyneddin Yusuf Medresesi nin ( ) kubbeleri dilimli örnekler aras ndad r (Levha.10), (Meinecke 1992: Tafel 18d, 26c). Karaman daki günümüze ulaşmayan Emir Musa Medresesi nin ( ) minaresi ile Karaman İbrahim Bey İmareti nin ( ) kuzeybat köşesinde bulunan kare kaideli, silindirik gövdeli, tek şerefeli yüksek minareleri, çift renkli (sar ve kahverengi) taş işçiliği ve gövdelerindeki yatay silmelerle bölümlere ayr lan/ kuşat lan süsleme şeritlerinin varl ğ aç s ndan Memluk minareleriyle ortak özellikler gösterir. Bu bağlamda Halep teki Mankalibuga as-samsi Camii ( ) minaresi 135

6 Kültürel Etkileşim Üzerine: Karamanoğullar - Memluklu Sanat en yak n örneklerden biridir (Meinecke, 1992: 132, Tafel 90a). Ayr ca Memluklu yap s olan Hasankeyf Sultan Süleyman Camii nin ( ) minaresi ( ) ile Hasankeyf Er-R zk Camii nin (1409) minaresi de ayn biçimsel özellikleri yineleyen ve gövdeleri silmelerle bölümlere / kemerlemeli yüzeylere ayr lan daha süslü örneklerdir (Meinecke, 1992: , Tafel.90.d-e ) 2. Karaman daki Hac Beyler Camii nin ( ) ön cephesindeki taçkap s nda dilimli kemerli kitabenin köşeliklerinde simetrik olarak sağda dört halife, solda Kelimei Tevhid yaz l, Hatuniye / Melek Hatun Medresesi nin ( ) doğu cephesinin orta bölümünde de Hz. Muhammed in ad dört kez yaz lm ş kufi yaz l kare panolar vard r (Levha.11-12). Hatuniye Medresesi ndeki uygulamada kufi yaz l kare panoya iki yandan düğümlenen palmet motifleri yer al r. Benzer düzenleme Şam daki Rukniye -Salihiye Medresesi (1224) Türbesi nin kuzeydeki penceresi üzerinde de görülür ( Herzfeld, 1946: 24-25, Figür: 43-44). Bu örnekte farkl olarak kufi yaz l panoya geometrik motifler kaynaşt r lm şt r. Kufi yaz l panolar Zengi, Eyyubi ve Memluklu dönemlerinde inşa edilen yap lar n bezemelerinde yayg n olarak kullan lm şt r. Tripoli de İsa b. Umar al-burtasi Medresesi (1325), Hasankeyf Er-R zk Camii (1409) minarelerinde de benzer kufi yaz l panolar görülür (Meinecke, 1992: Tafel 99a). Er-R zk Camii nin minare kaidesinde yer alan kufi yaz l kare pano geometrik bezemeli şeritlerle kuşat larak vurgulanm şt r (Ar k, 2003: 61, 66). Ayr ca Karaman Hatuniye Medresesi nin dershane odas n n kap s üzerindeki yüzeyi bitkisel bezemeli sekiz kollu y ld z n bir benzeri, Kahire deki Baybars Camii nin (1266) kuzeydoğu taçkap s nda bulunur. Bu örnekte y ld z n yüzeyi farkl olarak yaz yla süslenmiştir (Meinecke, 1992: 11a). Konya Hasbey Darülhüffaz n n (1421) bat / ön cephesinde taçkap d ş nda tüm yüzeyin süsleme alan olarak degerlendirilmesi yeni bir uygulamad r. Cephedeki bordürleri bezeyen yatay ve dikey şeritlerin kesişmesiyle oluşan y ld z kompozisyonlar n n ortas ndaki çok yaprakl çiçek motiflerinin benzeri Halep teki Emir Ahmed bin Sahib Medresesi cephesinde de görülür (Diez- Aslanapa- Koman, 1950: 125; Meinecke, 1992: Tafel 64 c-d). Karaman daki İbrahim Bey İmareti nin ( ) yukar da belirttiğimiz minaresi d ş nda, kuzey cephe eksenindeki dikdörtgen çerçeveli ve kademeli sivri kemerli taçkap s ile mihrab da oldukça süslüdür. Taçkap süslemelerinin yoğunluğuna karş n, önünde bulunan son cemaat yerinden dolay beden duvar ndan taşk nl ğ n n az, yüksekliğinin olmamas özellikleriyle sade bir görünüm sergiler. Örnekte çift renkli geçmeli taşlarla biçimlenen bas k kemerli kap da, kemer al nl ğ nda kitabenin alt 2 Hasenkeyf deki bu yap lar baz yay nlarda Eyyubi eserleri olarak tan t lm şt r. Bkz. Ar k, 2003: (Er-R zk Camii), (Süleyman Camii). 136

7 Nermin ŞAMAN DOĞAN bölümü ile kemer köşeliğinde yoğun olarak bitkisel süsleme görülür (Levha.13). Özellikle kemer al nl ğ nda k vr k dal, çok yaprakl çiçekler ve şakay k motifinin farkl görünümlerini yans tan hatayi üslubundaki bezemeler Memluklu mimari ve el sanatlar ürünlerinin süslemelerinde de yayg nd r. Kahire deki Nas r Hasan Medresesi nin ( ) taçkap bordüründeki çok yaprakl çiçek ve şakay k betimlemeleri benzer süslemelerdir (Levha.15), (Meinecke 1992: Tafel 82b, 84d). Ayn türde çok yaprakl çiçekler ve hatayi üslubundaki bezemeler Karamanoğullar yap lar ndan Konya daki Ahmed Fakih Türbesi nin (1455) taçkap s ile pencere kemer köşeliklerinde firuze ve mor çinilerle uygulanm şt r (Levha.14), (Tuncer, 1992: ). Ayr ca Karaman İbrahim Bey İmareti nin bugün İstanbul Arkeoloji Müzeleri, Çinili Köşk te bulunan çok renkli s r tekniğinde yap lm ş dikdörtgen levhalarla biçimlendirilmiş dikdörtgen nişli, sekiz s ra mukarnas kavsaral çinili mihrab n n bordürleri ve kavsara köşeliği ile Konya Mevlana Müzesi nde bulunan envanter nolu Memluklu dönemi cam kandillerinin gövdeleri hatayi üslubunda çiçeklerle bezenmiştir (Levha.16-19). Her iki örnekte de özellikle mavi, yeşil, k rm z, beyaz, sar gibi çok rengin kullan m ile şakay k motifinin değişen farkl görünümleri sunulmuştur. Mihrab n kavsara köşelikleri hatayi üslubunda çiçeklerin yan s ra, köşeleri vurgulayan rumilerin çerçevelediği palmet kompozisyonuna eklemlenen ters ve düz palmetler ile aşağ ya doğru sal n ml uzayan ve spiraller oluşturan k vr m dallar ve rumi motifleriyle süslenmiştir. İbrahim Bey İmareti nin çini mihrab n n kurgusu, tekniği, bezemeleri ve üslup özellikleri Osmanl Beyliği yap lar ndan Bursa Yeşil Camii ( ) mihrab, Bursa Muradiye Camii ( ) pencere al nl klar ve Edirne Muradiye Camii (1436) mihrap bezemeleriyle örtüşmektedir (Demiriz, 1979: 275, 352, 500, Resim.159, 161, , ; Özbek, 2002: Resim ). Bursa Yeşil Camii nde nakkaş Ali bin İlyas Ali, çini ustas Muhammed Mecnun ve Tebrizli sanatç lar n kitabelerde ad n n geçmesi özellikle Tebriz den gelen ve Anadolu da çal şan sanatç lar n varl ğ n göstermektedir (Demiriz,1979: 331; Sönmez,1989: ). Nakkaş Ali nin Timur taraf ndan Maveraünnehir e götürülerek orada nakkaşl ğ öğrenip sanat nda ileri dereceye ulaşt ğ ve Bursa ya/ memleketine dönerek baz nak şl örnekleri yapt ğ belirtilmektedir ( Taşköprülüzade, 1985: ). Anadolu Beylikleri nin giderek yok olduğu, Osmanl Devleti nin büyüdüğü bu ortamda Karamanoğullar, Memluklu, Akkoyunlu ve Timurlularla yaşanan siyasal karmaşa ve gerginliğe rağmen, kültürel alanda en çok al şverişin / değişmenin yaşand ğ ve özellikle bezemede yeni bir dilin, yeni bir aray ş n başlad ğ izlenir. Bu bağlamda Karaman İbrahim Bey İmareti nin gerek taçkap s al nl ğ ndaki taş süslemeler, gerekse çinili mihrab ndaki hatayi üslubunda yap lm ş bitkisel bezemeleri sözü edilen devingen ortam n ürünleridir. Kültürel al şverişler sonucu Karamanoğullar dönemi yap lar nda 137

8 Kültürel Etkileşim Üzerine: Karamanoğullar - Memluklu Sanat Memluklu taş işçiliğinin yan s ra özellikle Tebrizli sanatç lar n arac l ğ yla Timurlu etkileri de girmiştir. Karaman daki İbrahim Bey İmareti ile Konya Hasbey Darülhüffaz n n kademeli sivri kemerlerle kuşat lan taçkap lar nda d ştaki kemerin yüzeyi d ş bükey silmelerle profillendirilmiştir. Kemerleri süsleyen ve vurgulayan benzer profil düzenlemeleri Anadolu da Şaml usta Havlanoğlu Muhammed taraf ndan yap lan Konya Alaeddin Camii nin (1221) avlusundaki Anonim Türbe nin ( ) taçkap s kuşatma kemerinin yüzeyi ile Ermenek Tol Medrese nin bas k kemerli kap s n n kemer iç yüzeyinde de bulunur (Levha 20-21), (Sönmez, 1989: Resim ). Silmelerle biçimlendirilen ve adeta dilim izlenimi yaratan bu profiller Kahire deki Baybars Camii (1266) nin kuzeybat taçkap s nda, Yubna Meşhed Abu Huraira (1274) cephesindeki kemerlerin yüzeyinde de uygulanm şt r (Levha.22), (Meinecke, 1992: Tafel 8b,d). Karamanoğullar dönemine ait Aksaray daki Zinciriye Medresesi ( ) nin giriş ve ana eyvan n n kemer köşelikleri birbirlerine düğümlenen geçme motifleriyle bezenmiştir. Özellikle ana eyvan n kemer köşeliğini s n rlayan silmeler kemerin kilit taş üzerinde düğümlenir. Kemer köşeliğindeki kabaran n çevresinde alt gene dönüşerek devam eden bu silmeler yatay ve dikey olarak eklemlenen büyük ve küçük daireler ile damla biçimli madalyonu kuşatarak geçme motifleri oluşturur (Levha.23-24), (Kuran, 1969: , Resim.34; Sözen, 1970: 34-39). Daha çok birbirlerine düğümlenen daire ve yar m dairelerle biçimlenen bu geçmeler Suriye ve M s r da özellikle Zengi- Eyyubi ve Memluklu dönemlerinde yayg n olan ve en çok tercih edilen bezemelerdir. Kahire deki Nas r Hasan Medresesi ( ) ve Halep Mankalibuga As-Samsi Camii ( ) mihraplar düğüm ve geçme motifli bezemeleri bu örnekler aras ndad r (Meinecke, 1992: Tafel 66d, 77b; Eser 2000: , Levha.128, 131). Araşt rmac lardan E. Herzfeld (1943: 57) Zengi döneminde özellikle Halep te bulunan neccarlar n ve abanoz ustalar n n varl ğ na işaret ederek karbasiye / k rlang ç geçme olarak adland r lan işleri yapan ustalar n çok ünlü olduklar n belirtmektedir. Ayr ca 13.yüzy lda Anadolu da çal şan ve ad bilinen bu sanatç lar n çoğunun Halepli olduğuna da ayr ca dikkat çekilmektedir (Eser, 2000: ). Karamanoğullar Beyliği eserlerinde Suriyeli sanatç lar n ad na rastlanmamakla birlikte eş zamanl diğer beyliklerin yap lar incelendiğinde, Şaml sanatç lar n ad geçmektedir. Ayd noğullar döneminde inşa edilen Selçuk İsa Bey Camii nin ( ) bat cephesindeki taçkap n n üzerinde mimar Ali ibn Müşeymeş el-d m şkî ad geçmektedir ( İnal, 1982: 85-86; Sönmez, 1989: ). Kitabedeki Müşeymeş ad bu örnek d ş nda 15. yüzy lda inşa edilen Amasya Beyaz t Paşa Camii ( ), Merzifon I. Çelebi Mehmet Medresesi ( ) ve Ankara Karacabey İmareti ( ) kitabelerinde de okunmaktad r (İnal, 1982: 85-86; Sönmez, 1989:

9 Nermin ŞAMAN DOĞAN 419). Örneklerden Müşeymeş adl Şaml mimar n ailesinden kişilerin yaklaş k 40 y l sonra Anadolu daki diğer yap larda özellikle Amasya çevresinde çal şm ş olduklar anlaş lmaktad r. 3 Memluklu kaynaklar nda 14. yüzy la ilişkin yaln zca baz meslek gruplar na ait birliklerden s n rl söz edilirken, 16. yüzy lda Kahire de yap eyleminin devlet- sanatç - işçi birlikteliği ile merkezi olarak yürütüldüğü vurgulanmaktad r (Hanna, 1984: 7; Eser, 2000: 149). Karamanoğullar dönemi eserleri plan şemas aç s ndan Selçuklu dönemi özelliklerini büyük ölçüde yinelerken, örneklerde minare, taçkap, kemer, niş, kubbe, külah gibi mimari öğelerin kurgu ve süslemelerinde bir değişim görülür. Karaman Hatuniye/ Melek Hatun Medresesi nin taçkap kurgusu büyük ölçüde Selçuklu dönemi özelliği taş rken, bezeme dilinde bitkisel süslemenin yoğunluk kazand ğ yüzeyden oldukça taşk n farkl bir üslubun hakim olmas bu değişimin örnekleridir. Ermenek Tol ve Niğde Ak medreseleri gibi baz örneklerde ise taçkap n n d şa taşk n ve yüksek tutularak cepheyle olan oran ilişkisi de değişmiştir. Bu tür taçkap düzenlemeleri dar ve yüksek oluşlar aç s ndan Memluklu etkileri taş r. Karamanoğullar ile Memluklar n yaklaş k 200 y ll k (13. yüzy l ortalar - 15.yüzy l ortalar ) süreç içindeki siyasi ilişkilerinin varl ğ düşünüldüğünde; Karamanl hükümdarlar n n Memluklu sultanlar na tabi olmas, ad na hutbe okutup, sikke bast rmalar, Karaman Bey i Musa Bey in Kahire ye gitmesi, karş l kl elçi gönderilmesi ile siyasi ve sosyal ilişkiler kurulmuştur. Bu ilişkiler neticesinde Ermenek, Karaman, Konya, Niğde, Aksaray gibi yerleşimlerde Memluklu sanat n tan yan ve öykünen Karamanl banilerin inşa ettirdikleri yap larda Memluk etkisinin varl ğ doğal bir sonuçtur. Anadolu, Suriye ve M s r aras ndaki siyasi, ekonomik ve kültürel ilişkiler tarihin her döneminde olduğu gibi Beylikler döneminde de mevcuttur. Bu bağlamda, Karamanoğullar ile çağdaşlar Memluklar aras nda siyasi, ekonomik ve kültürel ilişkilerin devaml l ğ izlenmektedir. KAYNAKÇA Aka, İsmail. (1991), Timur ve Devleti, Ankara: Türk Tarih Kurumu Bas mevi. Akdağ, Mustafa. (1979a), Türkiye nin İktisadi ve İçtimai Tarihi I, İstanbul: Tekin Yay nevi. Akdağ, Mustafa. (1979b), Türkiye nin İktisadi ve İçtimai Tarihi II, İstanbul: Tekin Yay nevi. Anonim. (1976), Memlukler, Türk Ansiklopedisi, XXIII: Ankara: Milli Eğitim Bas mevi Ar k, Oluş. (2003), Hasankeyf Üç Dünyan n Buluştuğu Kent, İstanbul: Mas Matbaac l k A.Ş. 3 Memluklerden Melik Eşref Şaban ile Melik Zahir Berkuk aras ndaki siyasal çekişmeler s ras nda Osmanl devletine iltica ederek Amasya ya yerleşen Şam l usta Şemseddin Ahmed eş-sami nin y llar nda Amasya da Şamlar Mahallesi ndeki günümüze ulaşmayan cami, çeşme ve okul inşa ettiği bilinmektedir. Bkz. İnal, 1982: 85-86; Hüseyin Hüsameddin, 1986:

10 Kültürel Etkileşim Üzerine: Karamanoğullar - Memluklu Sanat Cahen, Claude. (1979), Osmanl lardan Önce Anadolu da Türkler, (Çeviren. Y ld z Moran), İstanbul: E Yay nlar. Demiriz, Y ld z. (1979), Osmanl Mimarisi nde Süsleme. Erken Devir ( ), İstanbul: Kültür Bakanl ğ, Milli Eğitim Bas mevi. Diez, E - O. Aslanapa - M.Koman. (1950), Karaman Devri Sanat, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yay nlar. Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî. (2000), İbn Battûta Seyahatnamesi I, (Çeviri, İnceleme ve Notlar: A. Sait Aykut), İstanbul: Yap Kredi Yay nlar. Eser, Erdal. (2000), Yüzy llar Anadolu-Suriye Sanat İlişkileri (Cephe Mimarisinde Suriye Etkileri), Hacettepe Üniversitesi: Yay mlanmam ş Doktora Tezi. Göde, Kemal. (1996), Türkiye Selçuklu Devleti nin Kuruluş ve Yükseliş Dönemine Genel Bir Bak ş ( ), Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Dergisi, 2: Gürün, Kamuran. (1984), Türkler ve Türk Devletleri Tarihi, Ankara: Bilgi Yay nevi. Hanna, Nelly. (1984), Construction Work in Ottoman Cairo ( ). Le Caire: Supplement Aux annales Islamologiques. Herzfeld, Ernst. (1943), Damascus : Studies in Architecture, II, Ars Islamica, X : Herzfeld, Ernst. (1946), Damascus : Studies in Architecture, III, Ars Islamica, XI-XII : Heyd, W. (1975), Yak n-doğu Ticaret Tarihi, (Çev. Enver Ziya Karal), Ankara: Türk Tarih Kurumu Bas mevi Holt, P.M. (1999), Haçl lar Çağ, 11. Yüzy ldan 1517 ye Yak ndoğu, (Çeviren: Özden Ar kan), İstanbul: Tarih Vakf Yurt Yay nlar. Hüseyin Hüsameddin. (1986), Amasya Tarihi I, (Sadeleştiren: Ali Y lmaz- Mehmet Aktaş), Ankara: Amasya Belediyesi Kültür Yay nlar. İbn Bibi. (1996), El Evamirü l- Ala iye Fi l- Umuri l Ala iye (Selçuk Name) I, ( Haz rlayan: Mürsel Öztürk ), Ankara: Kültür Bakanl ğ Yay nlar. İnal, Güner. (1982), Orta Çağlarda Anadolu da Çal şan Suriye ve Mezopotamyal Sanatç lar, Sanat Tarihi Y ll ğ, XI: Koca, Salim. (2002), Anadolu Türk Beylikleri, Türkler, 6. (Editörler: H.Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara: Koçak, İnci. (1991), Arap Kaynaklar nda Türk Memluk Sultan Baybars, X. Türk Tarih Kongresi, Ankara Eylül 1986, Kongreye Sunulan Bildiriler, III, Ankara: Kopraman, Kaz m Yaşar. (1989), M s r Memlukleri Tarihi, Ankara: Kültür Bakanl ğ Yay nlar. Kuran, Abdullah. (1969), Karamanl Medreseleri, Vak flar Dergisi, VIII: Meinecke, Michael. (1992), Die Mamlukische Architektur in Aqypten und Syrien (648 / 1250 B s 923 / 1517), Glückstadt: Verlag. Merçil, Erdoğan. (1991), Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Bas mevi. Özbek, Y ld ray. (2001), Doğu-Bat Kavşağ nda Bir Osmanl Yap s : Milas Firuz Bey Zaviyesi, Prof. Dr. Zafer Bayburtluoğlu Armağan Sanat Yaz lar, (Editörler: Mustafa Denktaş- Y ld ray Özbek), Kayseri:

11 Nermin ŞAMAN DOĞAN Özbek, Y ld ray. (2002), Osmanl Beyliği Mimarisinde Taş Süsleme ( ), Ankara: Kültür Bakanl ğ Yay nlar. Özönder, Hasan. (1989), Konya Mevlana Dergah, Ankara: Kültür Bakanl ğ Yay nlar. Sevim, A-E. Merçil. (1995), Selçuklu Devletleri Tarihi, Siyaset, Teşkilat ve Kültür, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay n. Sobernheim, M. (1957), Memlukler, İslam Ansiklopedisi, VII. İstanbul: İstanbul Maarif Bas mevi: Sözen, Metin. (1970), Anadolu Medreseleri, Selçuklu ve Beylikler Devri, I, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Mimarl k Fakültesi Yay nlar. Sönmez, Zeki. (1989), Başlang c ndan 16. Yüzy la Kadar Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatç lar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Bas mevi. Şikari. (1946), Karamanoğullar Tarihi, Konya: Yeni Kitap Bas mevi. Taşköprülüzade Ahmed Efendi. ( 1985), Eş-Şekâ-ikun-Nu mâniye Ulemâ id-devleti l-osmaniye, (Neşreden. Ahmed Subhi Furat), İstanbul. Tekindağ, M. Şehabeddin. (1955), Karamanl lar, İslam Ansiklopedisi, VI: Tuncer, Orhan Cezmi. (1992), Anadolu Kümbetleri, Beylikler ve Osmanl Dönemi, 3, Ankara: Adalet Matbaac l k Turan, Osman. (1984), Selçuklular Zaman nda Türkiye Tarihi, İstanbul: Nak şlar Yay nevi. Turan, Şerafeddin. (1990), Türkiye-İtalya İlişkileri, Selçuklular dan Bizans n Sona Erişine, İstanbul: Metis Yay nlar. Uzunçarş l, İbrahim Hakk. (1988), Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Bas mevi. 141

12 Kültürel Etkileşim Üzerine: Karamanoğullar - Memluklu Sanat Levha 1- Ermenek Tol Medrese, taçkap. Levha 2- Niğde Ak Medrese, taçkap. Levha 3- Kahire Emir Ahmed el-mihmandar Camii, taçkap (Meinecke 1992). 142

13 Nermin ŞAMAN DOĞAN Levha 4- Ermenek Tol Medrese, taçkap, kemer ayr nt. Levha 5- Halep Bab-el Qinnasr n kap s, kemer ayr nt (Meinecke 1992). 143

14 Kültürel Etkileşim Üzerine: Karamanoğullar - Memluklu Sanat Levha 6- Ermenek Tol Medrese, taçkap, ikiz kemerli niş. Levha 7- Şam Adiliye Medresesi, taçkap, ikiz kemerli niş (Herzfeld 1946). 144 Levha 8- Şam K l ciye Medresesi taçkap, ikiz kemerli niş (Herzfeld 1946).

15 Nermin ŞAMAN DOĞAN Levha 9- Karaman Alaeddin Bey Türbesi, dilimli külah. Levha 10- Kahire Emir Salar ve Sancar al- Gauli Türbesi, dilimli kubbe (Meinecke 1992). Levha 11- Karaman Hac Beyler Camii, Taçkap, Kitabe. 145

16 Kültürel Etkileşim Üzerine: Karamanoğullar - Memluklu Sanat Levha 12- Şam Rukniye Medresesi, türbe penceresi ile Karaman Hatuniye Medresesi, doğu cephe, kufi yaz lar (Herzfeld 1946). Levha 13- Karaman İbrahim Bey İmareti, taçkap, ayr nt. Levha 14- Konya Ahmed Fakih Türbesi, pencere, ayr nt. Levha 15- Kahire Nas r Hasan Medresesi, taçkap, ayr nt (Meinecke 1992). 146

17 Nermin ŞAMAN DOĞAN Levha 16- Karaman İbrahim Bey İmareti, mihrap (İstanbul Arkeoloji Müzeleri, Çinili Köşk). Levha 17- Karaman İbrahim Bey İmareti, mihrap ayr nt. Levha 18- Memluklu Dönemi, cam kandil (Konya Mevlana Müzesi, envanter no: 451). Levha 19- Memluklu Dönemi, cam kandil, ayr nt. 147

18 Kültürel Etkileşim Üzerine: Karamanoğullar - Memluklu Sanat Levha 20- Konya Alaeddin Camii, avlu, Bitmemiş Türbe. Levha 21- Ermenek Tol Medrese, taçkap, kemer, ayr nt. Levha 22- Kahire Baybars Camii, taçkap (Meinecke 1992). 148

19 Nermin ŞAMAN DOĞAN Levha 23- Aksaray Zinciriye Medresesi, ana eyvan. Levha 24- Aksaray Zinciriye Medresesi, ana eyvan, ayr nt. 149