TİYATRO NEDİR? Bir öyküyü,sahne olarak ayrılmış bir yerde,oyuncuların göz ve hareketleriyle canlandırma sanatıdır.

Transkript

1 İÇİNDEKİLER 1. Giriş Tiyatro Nedir? Tiyatronun Kökeni Tiyatronun Gelişimi.3 3. Yunan Tiyatrosu Mimari Yunan Tiyatrosu Hakkında Genel Bilgi Tiyatronun Bölümleri Oturma Basamakları Sahne Binası Orkestra Efes Antik Kenti Efes Tiyatrosu Mimari Kaynakça

2 1.GİRİŞ Antik tiyatrolar, arkeolojik çalışmaların bilinçli ve sistemli olarak yürütülmeye başlandığı 19.yüzyıldan bu yana, çeşitli disiplinlerden bilim insanlarının ilgi ve merakını uyandırmaktadır. Eski uygarlıklara ait yapıların gizemleri çözüldükçe, bu toplulukların yaşam biçimleri, kültürleri ve teknik bilgi ve becerileri gün ışığına çıkmakta; bizden önceki uygarlıkların birikimleri bugüne ışık tutmaktadır. Türkiye nin üzerinde yer aldığı Anadolu yarımadası, çağlar boyunca medeniyetlerin beşiği olmuştur. Anadolu yarımadasında, Yunan ve Roma dönemlerinden kalma, bir kısmı halen kullanılmakta olan elliden fazla antik açık hava tiyatrosu bulunmaktadır. Bu tiyatroların çoğu Roma döneminde inşa edilmiş olup, Yunan dönemi tiyatrolarının pek çoğu da Roma döneminde yapılan yenileme veya değiştirme çalışmalarıyla, özgün Helenistik özelliklerini yitirmişlerdir. Anadolu daki antik tiyatrolar, yoğun olarak Türkiye nin güney ve batı bölgelerinde yer almaktadır. Arkeolojik çalışmaların popülerleşmesi sonucunda ortaya çıkartılan antik tiyatrolar, ilk başta antik tapınaklar veya antik heykeller gibi, eski çağlara ait mistik kalıntılar olarak görülmüş,sergilenmesi gereken objeler gibi ele alınmışlardır. Ancak bu tiyatrolarda yapılan gözlemler sonucunda, bu yapıların şaşırtıcı bazı akustik özellikleri olduğu gözlenmiştir. Tamamen öznel gözlemlere dayanan bulgular, bu tiyatroların oturma kapasitesi ne kadar büyük olursa olsun, dinleyici bölümünün büyük kısmı için olumlu akustik koşulların varlığını ortaya koymuştur.bu olumlu akustik koşullar sayesinde, antik tiyatroların birçoğu, günümüzde bile konserler,operalar ve diğer kültürel etkinliklere başarıyla ev sahipliği yapmaktadır. Söz konusu akustik koşulların, konunun uzmanları tarafından incelenmesi, ancak 20. yüzyılın son çeyreğinde gündeme gelmiştir. Ancak, bu çalışmalar, dönemin teknik olanaklarının el verdiği ölçüde yapılmış ve ayrıntılı akustik ölçümlerle desteklenememiştir. Günümüzde, ilk ortaya çıkarıldıkları yıllardan bu yana, hem bilim çevrelerinde, hem de onları ziyaret edenlerde hayret uyandıran antik tiyatroların akustik özelliklerini bilimsel olarak ölçmek ve değerlendirmek olanaklıdır. Bu alanda daha önce yapılan çalışmaların yetersizliği ve güncelliğini yitirmiş olmasından dolayı, dünyanın çeşitli yerlerindeki akustik uzmanları,modern teknolojinin de yardımıyla gözlerini antik tiyatrolara çevirmişlerdir. Bu projede amaç Türkiye de İzmir de bulunan Efes antik tiyatrosunun tarihçesine ve mimarisine de değinerek, akustik koşullarını değerlendirip, çeşitli örnekler sunarak bilgilendirmek. 2

3 TİYATRO NEDİR? Bir öyküyü,sahne olarak ayrılmış bir yerde,oyuncuların göz ve hareketleriyle canlandırma sanatıdır. Tiyatro sözcüğü Yunanca da seyirlik yeri anlamına gelen Theatron dan türetilmiş,dilimize İtalyanca daki teatro sözcüğünden geçmiştir.günümüzde modern bir tiyatro binası başlıca üç bölümden oluşur. -İzleyicilerin oturarak oyunu izlediği oditoryum; - Oyunun sergilendiği sahne; - Sahnenin iki kenarında ve arkasında, çeşitli dekor ve gereçlerin bulunduğu sahne arkası yada kulis. TİYATRONUN KÖKENİ Tiyatro da başka sanatlar gibi dinsel törenlerden doğmuş, sonra dinden bağımsızlaşarak sanatlaşmıştır. Kökeninde, ilkel insanın doğa olaylarını kendi bedensel hareketleriyle simgesel olarak temsil etme çabaları yatar. Avrupa'da Üst Paleolitik Çağdan (İ.Ö bin yıl önce) kalma mağara resimlerinde, ellerine ve yüzlerine hayvan postları geçirmiş insanların ritmik hareketler yaptığı görülmektedir. Bunlar, maske ve köstüm kullanımının, dolayısıyla tiyatronun ilk örneği sayılır. Maske, kişinin kendi kimliğinin aşarak başka kimlikleri ve daha genel varlık biçimlerini temsil etmesinin en etkin yollarından biridir. İlkel toplulukların animist inançlarına göre, yinelenen doğal olayların ruhları, kişilikleri vardı; bu kişiler, sonradan tapınma nesnelerine, tanrılara dönüştü. İnsanlar, belli zamanlarda yapılan törenlerde bu tanrıları temsil eden maskelere bürünerek kendi yaşamlarını etkileyen doğa olayları üzerinde denetim kurmaya çalıştılar. Yağmur yağdırmak ya da avda başarılı olmak için yapılan törenler danslar, Kurallı oyunun ilk örneğiydi. Eski inançların hemen hepsi görülen "ölme ve yeniden dirilme" teması da, insanlara verdiği kılık değiştirme ve kişileştirme olanaklarıyla, tiyatronun çıkış noktalarından biriydi. Mevsimlerin dönüşü, kışın bahara dönüşmesi gibi yinelenen doğa olayları, eski yılı temsil eden kralın yeni yılın kralın karşısında yenik düştüğü bir törensel boğuşmayla temsil ediliyordu. Başlangıçta canlı insanların kurban edildiği bu boğuşma ve ölümler zamanla simgeleşti, iki ayrı gücün çatışması da yerini tek bir gücün ölüm ve yeniden dirilme törenine bıraktı. Bazı başka kuramlara göre ise tiyatronun kaynağı şamanist inançlardır. Şamanist törenlerin özelliği, izleyici ya da katılımcılara, tanrısal gücün simgesi yerine kendisini göstermesiydi. Bu törenlerde belirli kurallara uygun davranışlarla kendinden geçen şaman, öte dünya ile bu dünya arasında bir aracı rolü üstlenmektedir. Tiyatro, bugün de kökenindeki bu iki eğilimin izlerini taşır, bu iki eğilim arasındaki gerilimden güç alır: Bir yanda doğa güçlerini simgesel olarak canlandırma, temsil etme işlevi; öte yanda, doğaüstü güçlerin görünmesine aracılık etme işlevi. TİYATRONUN GELİŞİMİ 1- Antik Çağ 2- Roma Tiyatrosu 3- Ortaçağ 4- Rönesans 5- Orta Sınıf Tiyatrosunun Doğuşu Yüzyıl ve Romantizm 7- Çağdaş Tiyatro 3

4 1.YUNAN TİYATROSU Mimari Yunan tiyatrosunda, orkestra dairesinin icine koşeleri daire cevresi uzerinde bulunan ve bu koşeler arasındaki yayların eşit uzunlukta olduğu uc kare cizilir. Skene nın en yakınında olan ve dairenin kavisini kesen kare kenarı bu cizgi ile proscenion un A, B sınırlarını belirler. Bu cizgiye paralel olarak cizilen ve dairenin dış cevresini teğet olarak gecen (CD) doğrusu skene nin on sınırıdır. Orkestra dairesinin merkezinden gecen ve AB doğrusuna paralel bir doğrunun daireyi kestiği E ve F noktalarından sıra ile birisi merkez diğeri yay başlangıc noktası alınarak proscaeniumun on doğrultusuna yaylar cizilir. Bu yayların AB doğrusunu kestiği H ve G noktaları bulunur. Bu uc merkezli plan sonucunda Yunan tiyatrosunda daha geniş bir orkestra ve geriye cekilmiş bir skenenin yanı sıra, derinliği daha az olan sahne vardır. Seyircileri oturma yerlerine goturecek merdivenlerin başlangıc noktaları, daire cevresi uzerindeki cavea tarafındaki sekiz adet kare koşeleridir. Diozomanın ust tarafında aşağıdan gelen bu merdivenler yukarıya doğru aynen devam ederken, bunların tam ortasına gelecek şekilde ilave merdivenler yerleştirilir. Yunan Tiyatrosu Hakkında Genel Bilgiler Yunan tiyatrosunun başlangıcı, Dionysos ayinlerine uzanır. MO 7.yuzyılda Dionysos şerefine yapılan gosteriler giderek hem edebi,hem de dini bir tur olarak gelişti. Bir korobaşı tarafından yonetilen,satir kılığına girmiş koro elamanları raks eder ve ilahiler soylerlerdi. İlk tiyatrolar son derece basitti. Duzeltilmiş toprak bir alan, tahtadan yapılmış seyirci basamakları ve gene tahtadan bir sahne.taştan yapılan tiyatrolar ilk defa MO 4. yuzyıldan itibaren gorulmeye başladı. Dram sanatı Atina da MO 5. yuzyılda tiran Peisistratos un 534 de duzenlediği ilk dram yarışmasından sonra gelişti. Şefleri Silenos tarafından yonetilen ve mitolojiyle kaba gulduru danslarının birbirine karıştığı trajediler,komediler ve dramlar temsil edilirdi. Dionysos ayinlerinden doğan trajedi, MO 6. yuzyılda kendiside ilk tiyatro oyuncularından olan Atina lı Thespis tarafından yaratıldı. Trajedinin en onemli temsilcileri Aiskhylos, Sophokles ve Euripides dir. Eserleri mitolojik oğeleri icerse de, her vatandaşın vicdanında duyduğu, aklından gecirdiği sorunları dile getirmekten de geri kalmaz. Bir Yunan trajedisi, bir prologdan (parados, yani sahneye girdiği sırada koronun soylediği şarkı), koronun danslı şarkılarıyla birbirinden ayrılan bolumlerden ve koronun cıkışından (eksodos) oluşur.komediyse (Dionysos onuruna duzenlenen gosteri yuruyuşu ve ayin şarkısı komos kelimesinden gelir) yer yer konuşmalı ve lirik ifadeleri icerir, ama icinde mutlaka bir kavga sahnesi (agon) vardır.bu sahneyi de yazarın koroya soylettiği uzun bir nutuk (parabasis) izler. Aristophones le Atina nın siyasal ve toresel taşlamalarına donuşen komedi, MO 3. yuzyıl başlarında Menandros la da entrika komedisine donuştu. Tiyatroda butun rolleri erkek oyuncular oynardı. Aynı oyunda bircok rolu oynayabilen oyuncular,canlandırdıkları kişileri belirleyen kostumler giyerlerdi. Aynı zamanda maske de takar ve tabanı yuksek ayakkabılar (kothornos) kullanırlardı. Ucretli ve profesyonel oyuncuların onemi ve sayısı giderek arttı (sayıları Sophokles zamanında uce cıkarılmıştır). Yunan tiyatrosu daima denize veya dağlara bakar. Bu manzara dekorun doğal bir parcasını oluşturur. 4

5 Antik Yunan Tiyatrosu Plan Şeması Yunan mimarlığının en orijinal buluşu olan tiyatro da aynen tapınak gibi fonksiyonuna uygun olarak inşa edildi.m.e. 6-5 yüzyıllarda tiyatrolar ahşaptan yapılıyordu.m.e. 4 yüzyıldan itibaren taştan inşa edilmeye başlandılar.yunan tiyatrosu 3 bölmümden meydana gelir.bunlar;kolion,orkestra,skena.bunlardan üçü de bağımsızdır.ilkin en önemli yer,kalabalık bir korunun dini olarak şarkılarla yorumladığı yuvarlak orkestra alanıydı. Aktörler daha yüksek olan Skena nın üstünde bulunurlar ve halk yarım daire biçiminde sıralanmış olan basamaklarda otururdu.fakat trajedi ve komedi sanatları gelişince,aktörlerin sayısı ve önemi artığından koronun rolü azaldı ve orkestra da öneminden kaybetti.4 yüzyılda büyük taş tiyatroların inşaatı sırasında,skena bölümü yeniden ele alınarak,seyircilerin karşısına anıtsal bir bina yapıldı. Dar dikdörtgen bir bina olan Skena nın uzunluğu,orkestra çapına eşit veya daha fazlaydı.skenanın seyircilere karşı olan cephesi Logeion,sütunlarla ve bunların araları dekoratif panolarla süslüydü.aktörler bu cephenin üstünde bir platoda,bulunuyorlardı.bu durumda skena ile orkestra arasındaki sıkı ilişki kaybolmuştu. Logeion un altında hiposkenion veya arkasında bulunan odalar herhalde kulislerdi.sahnenin iki yanında,yan kanatları meydana getiren küçük binaların üstünde paraskenia lar bulunurdu.bunların neye yaradıkları kesinlikle bilinmiyor.sahnenin önünde ondan bir yolla parados ile ayrılan seyirciler blümü kolion yer alıyordu,bunun yanında bazen anıtsal bir kapı olurdu.genellikle doğal bir yamaca yaslanan kolion un üst bölümü gerektiğinde taş bir duvarla yükseltilebilirdi.kolion,orkestranın çevresinde yarım daire biçiminde yamaca yayıldığından,seyirci trafiğini kolaylaştırmak için birkaç geçitle diazoma,bölünürdü. Tiyatro dar ve dik merdivenlerle sektörler ayrılmıştı kerkides bunlar orkestradan en tepeye kadar ulaşır ve üst bölümlerde sayıları çiftleşirdi.kolion dışarıdan bir duvarla analemma,çevriliydi.bu duvar bütün yarım daireyi sarar ve orkestranın bulunduğu uçlara 5

6 doğru dönerdi.bu duvara bazen kapılar da açılmakla birlikte,asıl seyirci trafiği,orkestra tarafındaki parados u izleyerek akardı.oturma yerleri,kayaya oyulmuş veya taştan yapılmış sıralardı. Tiyatro binasının üç bölümü de bağımsız olduğu halde, binada birlik vardır.zira her bölüm özel olarak gösterinin düzeni için planlanmıştı.akustiği bugün dahi kusursuz olan bu tiyatrolarda,her detaya önem verilmişti.sıraların altı bacakları kıvırabilmek için içeriye doğru oyulmuş, üst sıralar sahneden fazla uzaklaşılmasını önlemek için daha dik yapılmış,yağmur yağdığında suların dışarı akması için orkestranın çevresinde bor oluk açılmıştır.mutlaka tiyatroya yakın bir yerde inşa edilen portikler de halkın şiddetli yağmurdan korunmasını sağlıyorlardı. TİYATRONUN BÖLÜMLERİ Bir Yunan veya Roma tiyatrosu 3 temel bölümden meydana gelir. 1-Oturma basamakları (Cavea:seyircilerin oturduğu bölümün tamamı) Theatron: Yunanca seyretmek, görmek, işitmek kökünden gelen Theatron, Yunan tiyatrosunda dinleyici bölümüne verilen addır. Theatronu ışınsal olarak parçalayan merdivenlerin oluşturduğu dilimlere kerkides denir. Theatron, ayrıca, diazoma olarak adlandırılan ve dinleyici alanını enlemesine dolaşan bir koridorla, bölümlere ayrılır.oturma basamakları merdivenlerle parçalara ayrılmıştır bu bölümlere Cunei deniyor. Efes antik tiyatrosunda diazomalar,mermerli panellerin olduğu kısımlar. (3 Diozomalı) Knidos Küçük Tiyatro Diazoma:Oturma basamaklarını(cavea) yatay olarak bölen yürüyüş yolu.normal bir tiyatroda iki tane diazoma olur,büyük tiyatrolarda fotoğraftaki Efes tiyatrosundaki gibi üç diazoma vardır.fotoğrafta bu yürüyüş yolu arkasındaki mermer duvarla daha iyi görülmekte.en üstteki diazomanın sağ ve solunda çoğunlukla seyirci giriş ve çıkışları vardır. (Parados deniyor) 2-Sahne binası (Antik adı Skene) Skene: Oyunun bir yöne doğru oynanması sonucunda, oyun alanını tanımlayacak ve koroya fon oluşturacak, üzerine dekorların da asılabileceği bir öğeye ihtiyaç duyulmuştur. Bu öğe, ilk başta, oyuncuların içinde giyindikleri çadır veya kulübe olarak ortaya çıkmıştır. Bu nedenle, sahne binası anlamına gelen skene, çadır anlamına gelen skenas tan türemiştir. Skene, 6

7 önceleri çadırdan ibaretken, zamanla ahşap bir strüktür halina gelmiş, en sonunda kalıcı bir taş yapı olarak Yunan tiyatrosundaki yerini almıştır. Sahnede birden fazla mekanı canlandırabilmek ve oyunlara derinlik kazandırmak için, skenenin önüne proskenion adı verilen, genellikle 3 4m. yüksekliğinde, iki yanında öne doğru çıkan odalar bulunan, iki veya üç katlı yapı eklenmiştir. Proskenion, modern tiyatro terminolojisi anlamında bir sahnedir. Oyuncuların oyunlarını oynadıkları kısım, bu kısım günümüze gelen tiyatroların bir çoğunda yıkılmış vaziyettedir. Efes Tiyatrosu 3-Orkestra Orkhestra: Orkhestra kelimesi, Yunanca da dans edilen yer anlamına gelir. Yunan tiyatrosunun odağı olan orkhestra, üzerinde dans edilen veya izleyiciye sunulan gösterinin sahnelendiği, geleneksel olarak daire planlı bir alandır. Dairesel plan, daha önce de değinildiği gibi, Dionysos sunağı çevresindeki dansların dayattığı bir biçimdir. Ancak gösteri sanatları geliştikçe, oyuna koronun dışında oyuncular katılmaya başlamış, daha önceleri seyirciler koroyu çepeçevre sararak oyunu izlerken, oyuna birden fazla oyuncunun katılması, oyunun belli bir yöne doğru oynanması zorunluluğunu beraberinde getirmiştir. Bu nedenle, orkhestra alanının yalnız bir yarısı çevresinde birbirine paralel dairesel dinleyici sıraları, yani theatron yer almıştır. Orkestra yarım daire biçimindeki kısımdır, koro burada bulunur,önemli kişilerin oturduğu yerler de burada bulunur. 7

8 Knidos Küçük Tiyatro Alabanda antik tiyatrosunda tiyatronun en üst kısmında sağ ve sol köşelerinde yer alan,seyirci giriş ve çıkışlarında kullanılan tonozlu kısımlar. Kerkides:Antik yunan tiyatrosunda seyirci oturma yerlerini dikine kesen merdivenli kısımlar. 8

9 Bouleuterion (meclis binası) :Bouleuterion'lar kentler için önemli mekanlardı, devlet işlerinin tartışıldığı, görüşüldüğü bu yerler de fotoğraftaki Efes Bouleuteion da olduğu gibi küçük bir tiyatro biçimindedir.yarım daire bir meydan ve buna uygun sıralanan oturma basamakları. Her yerde böyle günümüze sağlam gelmişini bulmak zor,çoğunun sadece duvarları kalmış.efes'teki bu yapı aynı zamanda konserler için de kullanılmaktaydı. Odeon:Odeonlar müzik gösterilerinin yapıldığı,zaman zaman kısa oyunlarında oynandığı tiyatroyu andıran daha küçük yapılar. Gymnasium:Antik çağda bedensel ve zihinsel etkinliklerin yapıldığı yapılar.o çağların okulları. Stratonikeia'da çok büyük bir mermer gymnasium var.anlaşıldığı kadarıyla açık bir avlu ve onun etrafında odalar bulunmakta.üstü açık olan bu avluda spor faaliyetleri yapılırdı,küçük erkeklerle gençler ayrı bölümlerde çalışırdı.kapalı mekanlar derslikler,soyunma odaları ve diğer işler içindi. 9

10 EFES ANTİK KENTİ İlk çağın en ünlü şehirlerinden biri olan Efes, Küçük Menderes nehrinin sularını boşalttığı körfezin yakınında kurulmuştur. Tarıma elverişli toprakları, Doğu ya açılan büyük ticaret yolu oluşu, gerek putperestlik gerekse Hıristiyanlık döneminde çok önemli bir dini merkez oluşu, tarihe büyük bir kent olarak geçmesini sağlamıştır. İlim ve sanat Dünyasında da adını duyurmuş, ünlü kişiler yetiştirmiştir. Bunlar rüya tabircisi Ardemidotus, şair Callinos ve Hipponax, filozof Heraklitos, Ressam Parrhasius, gramer bilgini Zenodotos, hekim Soranos ve Rufus tur. Efes in tarihi M.Ö.6000 lere uzanmaktadır ki bunu, son yıllarda Arvalya ve Çukuriçi höyüklerinde ele geçen buluntular ortaya çıkarmıştır. Ayasuluk Tepesinde yapılan kazılarda burada Erken Tunç Çağından günümüze kadar kesintisiz yerleşmenin varolduğunu göstermiştir. Bu da eski Efes in Ayasuluk tepesinde olduğunu, buranın Anadolu kavimleri ve Hititler tarafından iskan edildiğini ispatlamaktadır. Ayrıca Hitit yazılı metinlerinde Apasas olarak geçen kentin bu kent olduğu da kesinleşmiştir. Antik yazarlar Strabon ve Pausinias, tarihçe Herodot, Efes li şair Callinos gibi antik kaynaklar Efes in Amazonlar tarafından kurulduğuna ve yerli halkın Karyalılar ve Leleglerden oluştuğuna işaret etmektedirler. M.Ö.11 yüzyılda Atina Kralı Kodros un oğlu Androklos, diğer kolonistler gibi Anadolu ya gelmiş, Efes civarına yerleşmiştir. Söylenceye göre; Androklos yeni bir şehir kurmak için yol çıkmadan önce kahine danışır. Kahin ona şehri kuracağı yerin bir balık ve yaban domuzu tarafından gösterileceğini söyler. Adamlarıyla birlikte Anadolu kıyılarına adım adan Androklos yakaladıkları balıkları tavada pişirirken, tavadan fırlayan bir balığın sıçrattığı kıvılcımlar çalıları tutuşturur. Çalıların arkasında bulunan bir yaban domuzu alevlerden korkarak kaçmaya başlar. Bunu Andraklos kahinin söylediklerini hatırlar ve atına binerek yaban domuzunu takip eder ve onu öldürür ve yaban domuzunu öldürdüğü yere kentini kurar. Bu söylence Hadriyan Tapınağının frizlerinde betimlenmiştir. Bu kabartmaların orijinalleri ise Efes Müzesinde sergilenmektedir. Helenler buraya geldiklerinde Anadolu nun hemen hemen her yerinde olduğu gibi Ana Tanrıça Kybele yi baş tanrı olarak buldular. Yerli halkla anlaşabilmek için Artemis i ana 10

11 tanrıçayla bir tutarak aynı yerde tapınmaya başladılar. Artemis Efes te Anadolu nun ana tanrıçası Kybele nin yerini alarak bereket tanrıçası olmuştur. M.Ö. 625 yılında ilk Artemis tapınağı inşa edilir. M.Ö. 7.yy da kent Kimmerler in istilasına uğrar ve Artemis Tapınağı yerle bir edilir. M.Ö. 560 da Lidyalı lar tarafından Efes ele geçirilir ve kent Artemision çevresine taşınır. Bugün gezilen Efes Büyük İskender in generallerinden Lysimachos tarafından Bülbül ve Panayır dağları arasındaki vadide M.Ö. 3.yy da kurulmuştur. Kent Akdeniz in önemli deniz ticaret merkezlerinden biri olmuştur. M.Ö. 2.yy da Romalıların egemenliği altına giren Efes hızla gelişmeye başlamış ve Roma İmparatorluğunun Küçük Asya daki başkenti olarak M.S. 2.yy la kadar en parlak dönemini yaşamıştır. O dönemde kentin nüfusu 250 bin e ulaşıyordu. Yaşanan büyük depremler ve Bizans Döneminde Küçük Menderes in getirdiği alüvyonlarla dolan limanın büyük bir bataklık oluşturması ve sıtma salgınının baş göstermesi sonucunda kent terk edilir. Efesliler kentin ilk kurulduğu Ayasuluk tepesine yerleşirler yılında Selçuklu lar tarafından ele geçirilen kent 1426 yılında Osmanlı topraklarına katılır Ayasuluk adı Selçuk olarak değiştirilmiştir yılında İzmir in ilçesi olmuştur. EFES TİYATROSU MİMARİ Efes tiyatrosu Anadolu nun en büyük antik tiyatrosudur. Toplam 65 sırayı bulan tiyatro, iki orta yollu, üç kademelidir. Sağdan eğimli yolla birinci kademeye ulaşılırken hem sağdan hem de soldaki destek duvarının içinden yükselen merdivenli tonozlu geçitler iki orta yola başlarda açılmaktadır. Bu tiyatronun izleyici koyağı tepeye yaslandığı için tonozlu geçitler, Miletos Tiyatrosundan farklı olarak izleyici sıralarının altında devam etmeden hemen orta yolların başlarında çıkışlarla sonlanır. Erken dönemde tasarlanıp yapılmış olan tiyatro, Roma döneminde onarılıp büyütülse de izleyici koyağının yarıçapı 180 dereceden biraz büyük olarak kalmıştır. Sahne binası izleyici bölümünden ayrı, kopuk yapıldığı için izleyici koyağı 180 derecede kalsaydı ses izleyicilere ulaşmaz, aradaki yolun yarattığı boşluktan dolayı sağır bir tiyatro olurdu. İzleyici koyağı 180 dereceden biraz büyüyerek yanlarda iki yandan yelpaze kanadı gibi sahne binasını kucaklamakla sahne kaynaklı sesin dağılmadan, izleyici koyağına ulaşmasını kolaylaştıracağı düşünülmüştür. Bu nedenle oturma sıralarının yarıçapı hep180 dereceden büyüktür. Ayrıca, bu önlem de yetmediği için, orta yolun arkasındaki duvara yuvalar açılıyor ve içine canon müzik kurallarına uygun her biri ayrı nota tınısını veren ağzı yarık bronz küpler konuyordu. Roma mühendisliği bu durumu geliştirip, daha basit çözüm olan sırtlıklı sıraları orta yolun kenarına çepeçevre dizerek sesin yankısına yardımcı oldu. Uygulanması zor olan bu bronz küp düzeneğini ortadan kaldırdı. Aspendos örneğinde görüldüğü gibi sahne binasını birbirine bitişik inşa ederek kendi içinde kapalı izleyici koyağı 180 derecelik açısıyla kusursuz hale ulaştı. 11

12 Efes Tiyatrosu Efes Tiyatrosu Erken dönemde belki de tek kademe olarak tasarlanmış tiyatro, Efes in zengin bir ticaret kenti olarak gelişmesine paralel olarak büyüdü.. Yapı birkaç kez büyütülüp onarıldı, orkestra çukurunun kenarı yükseltilip gladyatör dövüşlerine hazırlandı. Orkestra alanına ulaşan aşağı yollar, eğik düzlem üzerinden birinci kademedeki sıralara ulaştırıldı. Ticari dövüşlerin öne çıktığı dönemde artık sesin yankısından çok görerek izleme öncelik kazandı. Aslı üç katlı olan sahne arkası binasının önündeki sahne döşemesini ayakta tutan mermer sütunlar yerindedir. Alttaki bodrum katı kısmen sağlamdır. Orkestra kenarındaki su toplama hendeğini örten mermer kapaklar yer yer kaybolduğu için akaçlama hendeğinin büyük bölümü açıktadır. Hendeğin taban genişliği iki ayaktır. Işınsal merdivenli yolların kenarlarında aslanpençeli sıra başı taşlarının güzel örneği sağ tarafta az da olsa günümüze ulaşmıştır. Bu taşlar, Bergama Aşağı Tiyatrosu ile Torbalı daki Metropolis Tiyatrosunun 12

13 merdiven kenarı taşlarına benzer. Bergama daki tiyatrolar gibi burada da oturma sıraları ince mermerle kaplanmıştır. Bu kaplamaların altındaki oturma sıralarının temellerinin bazı bölümleri kaba büyük taşlardan, bazı yerleri de horasan harcından oluşmaktadır. Orta yolun genişliği yedi ayaktır. Bu açıklıktaki genişlik, orta yolun önüne sırtlıklı koltukların konulmasını zorunlu kılar. Yerindeki izlerden anlaşıldığına göre orta yolların kenarına sırtlıklı koltuklar konulmuştu. Birinci kademede 12 ışınsal yol, ikinci kademede 23, üçüncü kademede ise aynı sayıda ışınsal yol vardır. Tiyatronun orkestra yarıçapı 56 ayak 13 parmaktır: Sahne binasının yüksekliğinin sağlamken yaklaşık 74 ayak olabileceği hesap hesaplanmaktadır. Güney batıya bakan tiyatronun eğimi 30 derecedir. Yaklaşık kişi kapasitelidir. Efes Tiyatrosu Seyirci Bölümü Efes Tiyatrosu 13

14 Efes Tiyatrosu 14

15 KAYNAKÇA 1-TiyatroTarihi.com Tiyatro Bilgi Sitesi 2-MİMARLIK TARİHİ DERS NOTLARI(PROF.Belkıs MUTLU) 3-ASPENDOS ANTİK TİYATROSUNUN MİMARİ VE AKUSTİK ÖZELLİKLERİ (Mimar Hakan DİLMEN F.B.E. Mimarlık Anabilim Dalı Yapı Fiziği Programında Hazırlanan Yüksek Lisans Tezi) 4-mimarlıkmüzesi.org 15