Gelişim Psikolojisi 2 Kapsadığı Konular

Transkript

1 GELİŞİM PSİKOLOJİSİ ( 1) Alpay KÖSE GELİŞİM PSİKOLOJİSİ ( 1 ) 1. Gelişim Temel Kavramları 2. Gelişim Görevleri ve İlkeleri 3. Bedensel Gelişim 4. Kişilik Gelişimi 5. Maslow un İhtiyaçlar Piramidi Gelişim Psikolojisi 2 Kapsadığı Konular

2 GELİŞİM TEMEL KAVRAMLAR DEĞĠġME/DEĞĠġĠM DeğiĢim farklılaģma sürecine iģaret eder. Bu farklılaģma istenenen ya da istenmeyen yönde olabilir. Örneğin: Bir çocuğun okula baģladığında yazı yazabilir hale gelmesi olumlu bir değiģme iken bir insanın aldığı bir ilaçtan kaynaklı zehirlenip felç olması ise olumsuz bir değiģmedir. DeğiĢim/ DeğiĢme ; Düzenli, ardıģık, olgunlaģma ve öğrenme etkileģimi ile olabileceği gibi, düzensiz, tesadüfi de olabilir. GELĠġĠME/ GELĠġĠM Organizmanın, büyüme, olgunlaģma ve öğrenmenin etkileģimiyle sürekli olarak ilerleme kaydeden değiģmesidir. YAPI, ÖRGÜT ve ĠġLEYĠġ AÇISINDAN BĠREYĠN ĠLKEL BĠR AġAMADAN DAHA YETERLĠ AġAMAYA GELMESĠDĠR. Organizmanın döllenmeden başlayarak, bedensel, zihinsel, dil, duygusal, sosyal alanlarda belli aşamaları ve şartları olan sürekli ve düzenli değişimlerdir. GeliĢim / GeliĢme: daima sistemli, sürekli, ardıģık yani yordanabilirdir. GeliĢim tesadüfi olamaz ya da tesadüfi olan durumlar geliģim sayılmaz Bir değiģikliğin geliģme / geliģim olarak sayılabilmesi için normatif olması gerekmektedir. Yani belli bir kural ve sistematik çerçevesinde oluģması; büyüme, olgunlaģma, hazırbulunuģluk ve öğrenme gibi süreçleri içermesi gerekir. Büyüme OlgunlaĢma Hazırolma Öğrenme Vücudun sadece boy, kilo, hacim olarak artmasıdır. Büyüme değiģik organlarda değiģik hızlarda gerçekleģebilir Büyüme yapısal bir artıģtır. Bendenle ilgili değiģmelerdir. Canlıyı oluģturan çeģitli hücreler ve görevlerin büyüyüp çoğalması sonucu yapı ve iģleyiģte baģ gösteren nicelikle ilgili değiģmeler büyüme anlamına gelir. Büyüme döllenme ile baģlar. GeliĢim psikolojisi ergenliğin sonuna kadar olan büyümelerle ilgilenir. Örneğin bir obezite hastasının ya da bir alkoliğin 35 yaģından sonra göbek salması geliģim psikolojisini ilgilendiren bir büyüme değildir. Vücut organlarının kendilerinden beklenen fonksiyonu yerine getirebilecek düzeye gelmesi için öğrenme yaģantılarından bağımsız olarak, genetik yapının etkisiyle geçirdiği biyolojik değiģmedir. Organizmanın türe özgü genetik yapı tarafından önceden belirlenmiģ bir plan dâhilinde yaģantılardan bağımsız, olarak ortaya çıkan biyolojik geliģmeleridir. Öğrenmenin ön Ģartıdır. Organizmanın; bir davranıģı yapabilmesi için gerekli olgunluğa eriģmesi, o davranıģı yapabilmek için önbilgiye sahip olması, davranıģı yerine getirmek için isteklilik ( Motivasyon) ve ilginin olması ve genel sağlık durumunun o davranıģı yerine getirebilmeye elveriģli olmasıdır. HazırbulunuĢluk bir öğrencinin eğitim pazarına getirdiği tüm ürünlerdir HazırbulunuĢluk arttıkça öğrenme de artar. Öğrenme bireyin çevresiyle etkileģimi sonucu meydana gelen nispeten kalıcı izli davranıģ değiģiklikleridir. GeliĢim tek baģına büyüme ve olgunlaģma değildir. GeliĢimin olması için mutlaka ÖĞRENME de gereklidir. Çevre etkileģimi ( deneyim ) öğrenme için olmazsa olmazdır. Hayatında hiç Kuala görmemiģ biri Kuala resmi çizemeyecektir

3 Büyüme Büyüme büyük ölçüde kalıtımın etkisindedir. Tabii ki büyüme üzerinde çevrenin etkileri de vardır. ( Hormonlar, beslenme, spor vb. ) Büyümenin en hızlı olduğu dönem anne karnıdır; sonra bebeklik dönemidir. Büyümenin en yavaģ olduğu dönem sonçocukluktur ( 7 11 yaģ ) Ergenlikte büyüme tekrar artar. Bir bebeğin baģ ve ense bölgesindeki büyümeler çocuğun zeka geliģimine de iģarettir. Örneğin anne karnında yapılan ölçümlerde çocuğun ensesi hızlı baģı ise yavaģ büyüyorsa çocuk alınabilir.çünkü zeka geriliği olabilir. ÖRNEK: Bir çocuğun parmaklarının uzaması, baģ çevresinin artması, kilo olması örnekleridir. Hücrelerin bölünüp çoğalması da büyümeye örnek verilebilir. büyüme Büyüme anne karnından itibaren kontrol edilmelidir. Doğumda, doğumdan 48 saat sonra, 15 gün sonra temel kontroller vardır. Sonra 1. ayda ve 2 yaģına kadar yaklaģık her ay kontrol edilmelidir. 2 yaģından sonra büyüme nisbeten yavaģladığı için yılda bir kez kontrol edilmesi yeterlidir. OlgunlaĢma OlgunlaĢa kalıtıma dayalı bir davranıģ değiģikliğidir. Süreci kalıtım tarafından ĢekillenmiĢtir ve çevresel faktörlerden ( Normal Çevresel Faktörler) yakın vadede etkilenmez. OlgunlaĢma kavramı ile ilgili en büyük yanılgı olgunlaģmanın çevresel faktörlerden asla etkilenmeyeceğini düģünmektir. Tabii ki normal çevresel koģullardan yakın dönemde etkilenmez ancak radyasyon, uzun süreli deneyim yoksunluğu gibi normal olmayan durumlarda olgunlaģmanın seyri değiģir mutasyonlar ya da körelmeler gözlenebilir. Basit bir örnekle açıklayalım Ģu an hepiniz görme olgunluğuna eriģmiģ bireylersiniz. Yani normal Ģartlarda kör olmanız beklenmez. Ancak gözlerininizi 10 yıl boyunca kapalı tutup sonra açın bakalım ne oluyor. Bu durumda uzun süreli deneyim yoksunluğu nedenli ile kazanılmıģ görme olgunluğu körelmiģtir. OlgunlaĢma uzun vadede çevresel faktörlerden etkilenebilir. KliĢe bir örnek vardır. Kutuplarda ergenliğe geç girilir ekvator bölgesinde erken girilir. Doğrudur. Diyelim ki 11 yaģındaki Ahmet, Türkiye den Ekvator bölgesine gitti, Ahmet normalde girmesi gereken ergenlik dönemi yaģına daha mı erken girecektir. DüĢünsenize havaalından iniyor ve ergenliğe giriyor. Böyle bir Ģey yok tabii ki. Ahmet değil ama onun bilmem kaçıncı dereceden torunu ancak erken ergenliğe girebilir. Yani olgunlaģma normal çevresel Ģartlardan yakın vadade değil uzun vadede etkilenmektedir. OlgunlaĢma bir organın kendisinden beklenen görevi yapacak duruma gelmesidir. Bir insanın hangi organının ne zaman olgunlaģacağı onun genetik planında yazar ve bir gün çevresel bir destek olmasa bile ortaya çıkar. Örneğin yürümek çoğu kiģi yürümeyi öğrenme sanır. Halbuki yürüme yani ayakları üstünde dikelme olgunlaģmadır ve bir çocuğa yürüteç alsanız da almasanız da yürür. Hatta önce emekler sonra yürür. Parmaklardan beklediğimiz görev nedir; tutma, yazma vs. Bir bebek istendiği kadar uğraģılsın parmak kasları olgunlaģmadan kalemi parmak uçları ile tutamaz önce avuçları ile tutar sonra parmakları ile. Beyin organından beklenen görevlerden biri de soyut düģünmedir. 5 yaģındaki bir çocuk anormal bir durum yoksa soyut düģünemez. Çünkü beyin organı daha yeteri miyelin kılıfları ile bürünmemiģtir ve hızlı soyut düģünecek olgunlukta değildir. O halde olgunlaģma biyolojik bir davranıģ değiģikliği olup bir organın yaģa bağlı olarak kendisinden istediğimiz görevi yapabilecek duruma gelmesidir. OlgunlaĢmamıĢ bir organa istediğiniz kadar antrenman yaptırın sonuç elde edemezsiniz ya da yeteri sonuç alamazsınız. Bir ilkokul öğretmeni düģünün öğrencisine x ve y gibi sembollerle matematik anlatsın ama baģarılı olmasın ve durumu öğrencinin zeki olmamasına bağlasın. Bu öğretmene ne dersiniz? A) Yöntemi değiģtir olgunlaģmamıģ olsa bile yöntem değiģtirirsen öğrenir. B) Ne yapıyon sen olgunlaģmamıģ çocuğa ne yaparsan yap öğretemezsin. Bu durumun zeka ile alakası yoktur. ( Doğru Yanıt )

4 Hazırolma Are you ready? ( Hazır mısın? ) ġimdi sana bisiklet sürmeyi öğreteceğim ancak önce bacak ve kol kaslarının bu bisikleti sürebilecek düzeyde olup olmadığını inceleyelim ( OlgunlaĢma ) evet yaģın 7 iki tekerlekli bir bisikleti rahatlıkla sürebilecek düzeydesin; bisiklette gördüğün Ģu parçalar ne ve ne iģe yarar pedal, direksiyon vb... hiç bisiklet süren birilerini izledin mi evet, tamam ön bilgin de var, peki bisiklet sürmeyi gerçekten evet istiyorum ( motivasyon ilgi ) bakalım kolun bacağın gözün yerinde mi yani genel sağlık durumun bisiklet sürmeye elveriģli mi evet o da tamam o halde ( Hazırsın ) Bir bireyin bir konuyu tam olarak öğrenebilmesi için o konunun gerektirdiği geliģim ve güdülenme düzeyine ulaģması gerekir. Kör birinin araba sürememesi, ya da kalp rahatsızlığı yaģayan birinin futbolcu olamaması, baģı ağrıyan bir arkadaģımızın ders dinleyememesi hazırbulunuģluğunun düģük olması ile ilgilidir. Çünkü genel sağlık durumu buna müsade etmiyor. Bir öğrencinin matematikte çarpmayı öğrenmesi için toplama bilgisi olmalıdır. (önbilgi) Bir çocuğun bisiklete binmeyi öğrenmesi için bunu istemesi gerekir. (Ġlgi-tutum-güdü) 8. Sınıf öğretmeni öğrencilerine 7. sınıf konularından düzey belirleme testi yapması hazır bulunuģluğu ölçmeye yöneliktir.( önbilgi) 7 yaģındaki bir çocuğun okumayı öğrenmeyi istemesi iyi bir tutum geliģtirmesi. (ilgi tutum-güdü) Öğrenme : Öğrenme için çevresel süreçlerin ( yaģantının) olması gerektiğini söylemiģtik. Öğrenme bireyin yaģantı yoluyla davranıģlarında ya da potansiyel davranıģlarındaki kalıcı izli ( nisbeten) değiģikliklerdir. ÖĞRENME KONUSUNU DAHA AYRINTILI ĠġLEYECEĞĠMĠZ ĠÇĠN BURDA BĠRKAÇ ÖRNEK VERĠP GEÇĠYORUM... Bir çocuğun bacaklarının uzaması ( büyüme ) bacaklarının ve kollarının tırmanma davranıģını yapabilecek duruma gelmesi ( OlgunlaĢma ) çocuğun tırmanma davranıģını yapması öğrenmedir. Bazı öğrenmeler reflekslere çok yakındır bunları ileride klasik koģullanma konusunda iģleyeceğiz. Örneğin, Bir köpeğin eti yediğinde ağzının sulanması öğrenme değil iken eti görünce ağzının sulanması öğrenmedir. Çünkü etin görüntüsü ona tadını çağrıģtırmaktadır. HapĢırmamız öğrenme değil iken hapģıran birine çok yaģa dememiz öğrenmedir. ÖNEMLĠ BĠRKAÇ NOKTA Gelişim büyüme ile karıştırılmamalıdır. Büyüme daha çok fiziksel özellikler için kullanılırken, gelişim fiziksel özelliklerin yanı sıra diğer ( psikolojik) özellikleri de kapsayacak şekilde kullanılır. Örneğin kişilerin vücutları büyür aynı zamanda gelişir de; zihinleri gelişir ama büyümez. Bir değişiklik önceki duruma göre üç durumu ifade edebilir. Eğer daha kötü bir duruma geçişi gösteriyorsa gerileme, aynı düzeydeki başka bir duruma geçişi veya değişikliğin olmadığını ifade ediyorsa duraklama, daha iyi bir duruma geçişi ifade ediyorsa gelişme olarak değerlendirilir. Bu açıdan baktığımızda gelişim kendi içinde bir değer bildirir bu da: Gelişim iyidir! Gelişim tek yönlü bir süreçtir bu yön de daima ileridir. Aksi halde gerileme olur. Psikolojik anlamda ele aldığımızda gelişimin sonucu kazanılan özellikler kazanılmamış duruma dönemezler. Ancak bazı olağanüstü kaza durumlarında normal dışı bir şekilde bu durumdan söz edilebilir. Normal yollarla böyle bir durum meydana gelmez. Olgunlaşma ile büyüme karıştırılmamalıdır. Olgunlaşma bir potansiyelin açığa çıkma durumudur. Örneğin çocuğun elinin ve parmaklarının sırtına yetişmesi büyümedir ancak sırtını kaşıması için bu olgunluğa erişmesi gerekmektedir. Bunun için de el kol parmak kaslarının gerekli olgunlaşma seviyesinde olması gerekir.

5 GELĠġĠMĠ ETKĠLEYEN FAKTÖRLER KALITIM ÇEVRE TARĠHSEL ZAMAN KRĠTĠK DÖNEM KALITIM: En yalın söylemiyle bireyin anne ve babasından ( atalarından) aldığı biyolojik kalıt( miras) ve özelliklerdir. Yumurta ve spermdeki 23 er adet kromozomun birleģmesi sonucu zigot çekirdeği oluģur. Zigotta 46 tane kromozom bulunur. Bu kromozomlardan 22 çifti otozom, 1 çifti ise gonozomdur. Otozom: Vucut özellikleri ile ilgili genleri taģıyan kromozomlardır. Gonozom : Cinsiyetle ilgili bilgi taģıyan kromozomlardır. Gonozom sayısı 2 (1 Çift) tanedir, ikiye ayrılır : X gonozomu Y gonozomu. Genotip: Döllenme anında bireyin belirlenmiģ olan güncel, kalıtsal yapısını belirtir. BaĢat özelliklerdir. Fenotip: Genler birbirini etkileyip organizmanın genotipini oluģtururken, genotiple çevresel etmenlerin etkileģimi sonucu organizmanın herhangi bir andaki gözlenlenebilir özellikleridir. KALITIMLA GEÇEN DURUMLAR: a) Cinsiyet : Erkeğin cinsiyet kromozomları XY kadının ilse XX olarak dizilir. Her Ģartta anneden X kromozomu gelir. Bu durumda doğacak çocuğun cinsiyetinin babadan gelen kromozom belirler. Babadan X gelirse XX olur kız çocuk; babadan Y gelirse XY olur erkek çocuk dünyaya gelir. b) Zeka Kapasitesi: Çocuğun zeka kapasitesini kalıtım belirler. c) Bazı haslalıklar: Kalp rahatsızlığı, Ģizofreni ( Çevresel tetikleyiciler de olabilir kalıtsal da olabilir ) akdeniz anemisi, down sendromu d) Bedensel özellikler: Boy uzunluğu, yüz ve beden yapısı vb. e) Göz ve ten rengi : Baskın göz rengi kahverengi, baskın ten rengi ise sihaytır. Örneğin mavi gözlü bir baba ile kahverengi gözlü bir annenin birleģmesinden doğacak çocuğun kahve rengi gözlü olması beklenir. Ya da siyahi bir baba ile beyaz tenli bir anneden doğacak çocuğun siyahi tene yakın olması daha muhtemeldir. Aksi durumlar da olabilir. f) Mizaç : Mizaç bireyin büyük ölçüde kalıtsal bir kiģilik özelliğidir. g) Yetenekler: Müzik, spor, sayılsal vb yetenekler kalıtımla gelir. Bazı arkadaģlarda anne karnında olan her Ģeyi kalıtımla açıklama eğilimi görmekteyiz. Kalıtım tüm makyajını döllenme anında tamamlar ve sonra döllenmiģ yumurtayı çevrenin etkisine bırakır. Bu yüzden anne karnının da bir çevre olduğu unutulmasın. Örneğin çocuğun annesinde bazı teratojenler bulunsun ( ÇeĢitli bulaģıcı hastalık virüs mikrop gibi zararlı maddeler ) Bu mikrop ya da virüslerin anne karnında ya da doğum esnasında kan yolu ile çocuğa bulaģması kalıtım ile açıklanamaz. SORU : Annesi ve babası AIDS olan bir çocuğun ( hatta Ģöyle yapalım çocuğun yedi sülalesi AIDS olsun ) AIDS olması sizce kalıtımla mı açıklanır? Bu sorunun yanıtı ÇEVRE olmalıdır. Çünkü hiçbir bulaģıcı hastalık kalıtımla geçmez. Kalıtımla geçen hastalıklar bulaģıcı hastalık değil kronik rahatsızlıklardır. Annesi ve babası grip olan bir çocuğun grip olması nasıl kalıtımla açıklanmıyorsa bu durum da açıklanamaz. UNUTMAYIN!!! Kalıtımla geçen bir özelliğin ranjı ( erim aralığı ) dardır. Örneğin yetenekler kalıtımla gelir ve çevre ile çok az değiģtirilebilir. Buna karģılık ilgiler çevre ile geliģir ve yaģantılara göre değiģmeye çok açıktır bu yüzden ranjı geniģ olarak adlandırılır.

6 ÇEVRE: Spermin yumurtayı döllemesinden itibaren bireyin içinde yaģadığı ve etkilendiği tüm dıģ uyaranlar çevreyi oluģturur. Çevre; doğum öncesi, doğum sırası ve doğum sonrası bir zaman dilimini kapsar. Çevresel etkenler çok geniģtir. a) Anne karnınındaki teratojenler ( zararlı maddeler virüs mikrop ) Annenin kullandığı ilaçlar ( Antidepresan ) sigara, alkol vb. b) Doğum sırasında yapılan müdahaleler c) Doğum sonrasındaki Çevresel uyarıcılar, beslenme, yorgunluk, hastalık, kazalar ve savaģlar, iklim ve mevsim, aile çocuk iliģkisi, anne babanın tutumları, çocukların doğum sırası ( Ġlk çocuk olmak ortanca olmak son çocuk olmak), akran grupları, sosyo-ekonomik ve sosyo kültürel düzey, kitle iletiģim araçları vb KAN UYUġMAZLIĞI. Ġnsanlar kan uyuģmazlığı çok farklı bilirler en büyük yanılgı ise anne ile babanın kanlarının uyuģmadığını sanma hatasıdır. Halbuki uyuģmayan Ģey anne ile çocuğun kanıdır. Somutlamak adına Ģöyle bir örnek ile baģlayalım. Damarlarınıza bir mikrop enjekte etsek ne olur. Tabii ki vücudunuz bu virüsü bir tehdit olarak algılayıp onunla savaģmaya baģlar. Ve mikropları yok eder. Kan uyuģmazlığı da buna benzer bir Ģeydir : Bazı insanların kanlarında Rh faktörü bulunmaktadır ( Siyah ırkın %100 ü beyaz ırkın ise % 85 i) Bu durumda kanları Rh ( +) olarak tanımlanır. Kanda Rh faktörü yoksa Rh ( -) olarak adlandırılır. Kanında Rh fakötürü olmayan biri Rh faktörü bulunan birinden kan alırsa kiģinin savunma sistemi bu fakötür bir saldırı olarak algılar ve antikor üretmeye baģlar. Annesi Rh ( - ) kendisi ise Rh ( +) olan bir bebeğin anne karnında içinde bulunduğu plesentadaki bir sızıntı nedeni ile kanı eğer annesinin vücuduna girerse anne bu Rh ( +) maddesini bir mikrop ya da virüs gibi algılayıp antikor üretir. Ürettiği antikorlar önce kendi kanındaki Rh ( +) maddesini yok edip plasentadan geçip çocuğu da yok etmeye baģlar ve düģük gözlenir. Bu duruma kan uyuģmazlığı denir. Kalıtım ve çevrenin geliģim üzerinde ortak etkileri vardır. Yetenek, mizaç, beden yapısı gibi özelliklerde ağırlıklı olarak kalıtım; ilgi, zekayı kullanma, karakter özellikleri gibi durumlarda ise çevre ağırlıklı olarak etkilidir. Sonuç olarak kalıtımın ve çevrenin insan geliģiminde ortak etkisi vardır. SORU 1 : Kalıtım ve çevrenin ortak etkisi var ise bu ortaklık %50 ye %50 midir? Bu konuda bazı konu anlatım kitaplarında ifade hatası vardır. Tabii ki kalıtım ve çevre eģit derecede önemlidir ama etkileri %50 ye %50 değildir. ġöyle açıklayalım. Bir bilgisayar düģünün bu bilgisayarın kasası, klavyesi, ekranı var bir de bilgisayarlarda kibrit kutusu büyüklüğünde çip setleri olur. Sorunuz Ģu bilgisayarınızın monitörü mü daha önemlidir çip seti mi? Tabii ki bu noktada ayrım yapamayız ikisi de önemli deriz. Çünkü biri olmazsa diğerinin de hükmü yoktur. Ama bilgisayarın %50 si çip seti geri kalan %50 si de monitör değildir. Bu noktada ifade hatası yapılmamalıdır. Genel itibarı ile geliģimde kalıtım da çevre de eģit öneme sahiptir diyebiliriz. Son bir örnek vereyim X özelliğinin %99 u kalıtımla %1 de çevre ile Ģekillensin. Bu durumda kaltım daha etkili baskın diyebiliriz ama daha ÖNEMLĠ diyemeyiz!!! ÖNEMLERĠ EġĠTTĠR. YAġANTI ( DENEYĠM ): YaĢantı kavramı da çevre kavramı içinde rahatlıkla ele alınabilir. YaĢadıklarımız deneyimlerimiz bizim geliģimimizde etkilidir. Örneğin yaģantılarımız değiģtikçe ilgilerimiz de değiģmektedir. Farklı bir Ģehre gittiğinizde değiģen çevre yaģantılarınızın da değiģmesine dolayısıyla yeni ilgiler kazanmanıza yeni bilgiler edinmenize yol açacaktır. Öğrenme, ilgi ve tutumlarımızdaki değiģmeler yaģantılar ile ilgilidir. Ġlgilerin zamanla kararlı hale gelmesi ( yani ilgilerin daha oturaklı hale gelmesi, kolay kolay değiģmemesi ) YAġ ile ilgilidir. YetiĢkin bireylerin ilgileri çocuklara nazaran daha zor değiģir. Bu da YAġ ile beraber ilgilerin kararlı olduğunu gösterir.

7 TARĠHSEL ZAMAN: Bireyin yaģadığı toplumda ya da dünyada o zaman diliminde olan olay ve olgulardan etkilenmesini ifade eder. SavaĢlar, geliģen teknoloji, doğal afetler, büyük ölçekli kazalar ( Çernobil Patlaması gibi ) vb tarihsel ve sosyolojik olaylar insanların bedensel, biliģsel, sosyal vs geliģimlerinde etkilidir. Tarihsel zaman etkisii KUġAK ÇATIġMALARI da yaratabilir. Örneğin geliģen teknoloji ile birlikte günümüz gençlerinin bilgisayar ve internet karģısında geçirdikleri zaman daha fazladır. Kendi gençik yıllarında bilgisayar ile bu kadar iç içe olamayan anne babalar ile çocukları arasında çatıģmalar olabilir. COHORT ETKĠSĠ BÖLÜK ETKĠSĠ: Bölük etkisi kavramı ile tarihsel zaman kavramları birbirine çok benzerler. BÖLÜK ETKĠSĠ Kavramını açacak olursak: YaĢanan tarihsel bir olayın o olayı yaģayan kuģaklardan ( Bölüklerden) bir ya da birkaçını diğer kuģaklardan daha çok etkilemesidir. ÖRNEĞĠN ; 1980 de darbe olduğunda 5 yaģında 10 yaģında 15 yaģında ve 20 yaģında olan 4 kuģağı incelersek. Darbe olduğunda hepsi darbeyi yaģamıģ olsa da sizce bu darbe 5 yaģ kuģağı ile 20 yaģ kuģağını aynı derecede etkilemiģ midir? Yoksa 20 yaģ kuģağı darbeden daha mı çok etkilenmiģtir. Tabii ki 20 yaģ kuģağı darbeden daha çok etkilenmiģtir. ĠĢte bu duruma BÖLÜK ETKĠSĠ adı verilir. Örneğin HiroĢima da yaģanan patlama bebek, çocuk, genç, yaģlı dinlemeden ( kuģak ayırmadan) anne karnındaki bebeği hatta daha anne karnında olmayanların bile geliģimini olumsuz etkilemiģtir. Bu durumda yaģanan olay tüm kuģakları hatta sonraki kuģakları bile etkilemiģtir. Tarihsel zaman etkisi diyebiliriz ama bölük etkisi ifadesi kullanmak güç olacaktır. KRĠTĠK DÖNEM ( DUYARLI DÖNEM ZAMANLAMA) : Ġnsan geliģiminde belli dönemler ( Özellikle anne karnındaki ilk 3 ay ) oldukça hassastır. Bu hassas dönemlere kritik dönem denir. Kritik dönemle ilgili ilginç bir örnek verelim. Anti-depresan ( SakinleĢtirici) kullanan anneler üzerinde yapılan bir araģtırmanın sonuçlarına göre gebeliklerinin 5 ve 6. haftalarında bu ilaçları kullanan annelerin bebeklerinin kolsuz ya da bacaksız doğdukları buna karģılık aynı ilacı gebeliğin 7 ve 8. haftasında kullandıklarında ise bebeklerinde sorun gözlenmediği ortaya çıkmıģtır. Buradan anlaģılacak durum Ģudur kol ve bacak geliģiminde 5 ve 6. Hafta çok önemli yani kritik dönemdir. Bu dönemde çevrenin etkisi geliģimi doğrudan etkiler. Zaten kritik dönem organizmanın çevrenin etkilerine en açık olduğu dönemdir. ġu an bir sakinleģtirici içseniz kolunuza ve bacağınıza bir Ģey olmaz ancak 5 haftalıkken bırakın bizi annemizin bu ilacı içmesi nasıl sonuçlar doğuruyor. Demek ki çevrenin etkisine o dönemde daha çok açığız. Yine iç organların geliģiminde kritik dönem anne karnındaki ilk 3 aydır. Bu dönemde annenin iyi beslenmesi çocuğun iç organ geliģimi için oldukça önemlidir. Annenin gebeliğinin 7 ve 8 aylarında iyi beslenmesi karnındaki bebek için ilk 3 aydaki gibi önemli değildir. Kritik dönem ile yaģantı kavramları birbirine çok yakındır. ġöyle bir örnekle ayrım yapalım : Yazı yazma çalıģmalarına anaokulunda ( 4 yaģ ) baģlayan ve Ģu an 10 yaģında olan bir çocuk ile yazı yazmaya 30 yaģında baģlayan Ģu an 60 yaģında olan bir adam düģünün. Çocuk mu daha iyi yazı yazar adam mı? Bu noktada verilecek yanıt çocuktur. Adamın deneyimi daha fazla olabilir ( 30 yıldır yazıyor) ama yazı yazmaya kritik dönemde baģlamadığı için yazısı kötü olacaktır. Biliyorsunuz ki yazı yazma ince motor kas becerileri ile ilgilidir ve ince motor kas geliģiminde kritik dönem ilkçocukluk ( 2-6 yaģlar) dönemidir. O halde her deneyim kritik dönem olmayabiliyor. Kritik dönemde önemli olan deneyimin ne zaman yaģandığıdır. Kritik dönem sadece anne karnındaki dönemler değildir. Örneklere kritik dönemleri ele alalım: Görme için kritik dönem 0 6 yaģ aralığıdır. Bu yaģ döneminde görme açısından sorunlu geçiren kiģilerde ileride telafisi güç durumlar oluģabilir. Duyguların ya da mizacın kontrolü için kritik dönem 1-5 yaģ aralığıdır. Bu dönemde duygularını kontrol etmeyi öğrenemeyen bireylerin bunu ilerde öğrenmeleri zor olabilir. YaĢıtları ile sosyal iliģki kurma için kritik dönem 3-7 yaģ aralığıdır. Bu dönemdeki deneyimler ilerde yaģıtları ile iyi sosyal iliģkiler kurmasına yardımcı olacaktır. Dil geliģimi için kritik dönem 1 yaģ civarı olup 7 yaģa kadar devam eder. Kritik dönemler Ģu Ģekilde algılanmalıdır. Örneğin bir çocuk yazı yazmayı 7 yaģ civarında öğrenir. Ancak yazı yazma çalıģmalarının kritik dönemi 4-5 yaģ civarıdır. Yani kritik dönem kavramı erken deneyimdir. Bu yüzden kritik dönem Ģu Ģekilde algılanmaldır: Bir dönemde yaģadığımız deneyimler sonraki dönemde öğreneceğimiz davranıģların geliģimini etkiler.

8 GELĠġĠMĠN TEMEL ĠLKELERĠ GeliĢim süreklidir ve belli aģamaları vardır: GeliĢim sistematik bir ilerleyiģi ifade eder ( Normatiftir). GeliĢim döllenmeden baģlayıp ölüme kadar devam eden bazen duraklamalar olsa da sürekli artıģ gösteren bir süreçtir. GeliĢimin aģamaları bellidir. Örneğin biliģsel geliģimde bir çocuğu ele alalım. 4 yaģ civarında sezgisel akıl yürüten çocuğumuz 8 yaģ civarında somut akıl yürütmeye 12 ya civarında da soyut akıl yürütmeye geçer. Bu yaģlar değiģse de aģamalar değiģmez. GeliĢim dönemleri arasında kesin çizgiler konamaz, dönemler arası geçiģ ani nicel sıçramalarla değil yavaģ yavaģ gerçekleģir. GeliĢim hem kalıtımdan hem de çevreden etkilenir: GeliĢimde kalıtımın ve çevrenin önemi eģittir. Biri diğerinden üstün değildir. Bazı alanlarda kalıtım daha baskın olurken ( yetenek zeka kapasitesi cinsiyet beden yapısı vs) bazı alanlarda da çevre daha etkilidir ( ilgi karakter sosyal iliģkiler vb ) Ancak her ne olursa olsun insan geliģimini genel düģündüğümüzde kalıtım ve çevre eģit öneme sahiptir. Örneğin mizaç konusunda kalıtımın etkisi daha baskın olsa da çevrenin de etkisi vardır. GeliĢimde her aģama kendinden öncekine dayanır ve kendinden sonrakini hazırlar. Bu yüzden geliģim dönemleri birbirinden kesin çizgilerle ayrılmaz. GeliĢimin her bir aģaması bir sonraki aģama için hazırlık iģlevi görmektedir. Bu aģamada kazanılan özellikler sonraki aģamaya geçiģi ve o aģamadaki görevlerin yerine getiriliģini kolaylaģtırmakta, desteklemektedir. GeliĢim bir bütündür: GeliĢim alanları ( Bedensel geliģim, biliģsel geliģim, dil geliģimi, sosyal geliģim, ahlak geliģimi vs ) birbiri ile etkileģim halindedir. Bir geliģim alanındaki olumlu ya da olumsuz bir değiģme diğer geliģim alanlarını da etkiler. Örneğin: Yürümeye erken baģlayan bir çocuk (bedensel geliģim) çevreyi yürüyerek keģfetmeye baģlar ve birçok uyarıcı ile karģılaģır, yeni Ģemalar edinen çocuk dünyayı daha iyi algılamaya baģlar ( biliģsel geliģim) yürümenin ve etrafı keģfetmenin hazzı ile neģe ile gülümsel ve sevinç çığlık atar ( dil geliģimi ) Örnekte de görüldüğü gibi bedensel geliģimdeki olumlu bir değiģme diğer geliģim alanlarını da olumlu etkilemiģtir. GeliĢim bir bütündür ilkesi ile yordanabilirlik ilkesi birbirine benzer. Ayrımı Ģu Ģekilde yapacağız. Yordama ilkesinde bir geliģim alanında hızlı ya da yavaģ olan bireyin ilerki yıllarda zamanlarda o geliģim alanı noktasında hızlı ya da yavaģ olacağı tahmin edilir yani vurgu sonraki zamana yapılır. Bütünlük ilkesinde ise vurgu bir geliģim alanının diğer geliģim alanına olan etkisinedir. GeliĢim yordanabilir bir sıra izler: Yordama kelimesi tahmin demektir. GeliĢim sistematik olarak ilerlediği için bireyin Ģu anki geliģimine bakarak ilerdeki geliģimi hakkında da tahminde bulunabiliriz. GeliĢim düzensiz rastgele tesadüfi olsaydı yordama yapamazdık. Nesne sürekliliğini erken kazanmıģ bir çocuk korunumu da erken kazanır. Açıklarsak nesne sürekliliği bebeklik döneminde kazanılır yaklaģık 8 ayda baģlayan bu süreç 2 yaģına kadar sürer. Eğer bir çocuk nesne sürekliliğini erken kazanıyorsa biliģsel geliģimi de hızlıdır biliģsel geliģimi hızlı olursa 7 yaģ civarında kazanılacak olan korunumu da erken kazanır. Erken emekleyen bir bebek erken yürür, erken yürüyen bir birey ergenliğe erken girer. Açıklarsak emekleme ve yürüme bedensel geliģimle ilgilidir. Bir bebek erken emekleyip yürüyorsa bedensel geliģimi hızlıdır bu hızla devam ederse yine bedensel geliģimin alanına giren ergenliğe de erken girer tahmininde bulunuruz. GeliĢimde kritik dönemler vardır: Kritik dönem kavramından daha önce bahsetmiģtik. GeliĢim nöbetleģe devam eder: Bazı dönemlerde bir geliģim alanı hızlanırken diğerleri yavaģlayabilir. Örneğin doğumdan sonraki 1,5 yılda bedensel geliģim öteki geliģim alanlarına göre biraz daha hızlıdır. Sonra dil geliģimi hızlanır bu zaman da bedensel geliģim biraz yavaģlayabilir. 3-6 yaģ döneminde bedensel geliģim biraz yavaģlamıģ olsa da sosyal geliģim atağa kalkmıģtır. Hangi dönemde hangi geliģim alanının hızlı olacağı kalıtım tarafından belirlenmiģtir.

9 GeliĢimde belli eğilimler vardır: Bazı geliģim psikolojisi kitaplarında geliģimde belli eğilimler vardır ilkesi ile yordanabilir sıra izler ilkesi aynı kabul edilmiģtir. Hata yoktur. Biz yaygın görüģ üzerinden geliģimdeki belli eğilimleri anlatacağız. a) Bedensel geliģim baģtan ayağa doğrudur: BaĢ ve çevresinin geliģimi döllenmeden itibaren diğer organlara göre daha hızlıdır. Bu yüzden bebekler önce baģlarını dik tutmayı daha sonra yatar durumdayken baģları ile birlikte göğüslerini de kaldırmayı daha sonra emeklemeyi ve en son yürümeyi öğrenirler. Dikkat ettiyseniz baģ ve çevresi ile baģlayan kontrol süreci ayaklara doğru ilerlemiģtir. b) Bedensel geliģim iç organlardan dıģ organlara doğrudur: Döllenmeden itibaren iç organların geliģim hızı dıģ organların geliģim hızından yüksektir. Bir soru yönelteyim size anne karnındaki bir bebeğin önce kalbi mi yoksa derisi mi oluģur. Bu sorunun yanıtını bilmiyor olabilirsiniz ancak bu ilke sayesinde çok rahat yanıt veririz belki kalbin 3. haftada derinin ise haftada geliģtiğini bilmeyebiliriz ama geliģim içten dıģa doğru ise önce kalbin oluģması gerekir. BaĢka bir örnekle ele alalım beyin ve kafatası; beyin içorgan kafatası ise beyne göre dıģ organ durumundadır. Yeni doğmuģ bir bebeğin kafatası hala yumuģaktır. Bıngıldak denen bu yapı zamanla sertleģir. Buna karģılık beynin büyüme hızı daha yüksektir. c) GeliĢim genelden özele doğrudur: Yukarıdaki ilk iki maddede bedensel geliģim ifadesi kullandım ama burda geliģim ifadesi kullandım. Önce bunu anlatayım yukarıdaki iki ilkemiz sadece bedensel geliģimle ilgilidir. Ancak genelden özele ilkesi bedensel, dil, ahlak, biliģsel geliģim gibi birçok geliģim alanında olan bir durumdur. - Kasların geliģimi kaba motor kaslarından ince motor kaslarına doğrudur. Bu yüzden bir çocuk bir motor beceriyi sergilerken önce kaba kaslarını ilerleyen yıllarda ince kaslarını kullanır. 1 yaģındaki bir bebeğe çubuk kraker verdiğinizi düģünün çocuk çubuk krakeri eliyle avuçlar ancak 2 3 yaģ civarında çubuk krakeri parmakları ile tutabilir. BaĢka bir örnek 1 yaģındaki çocuk bir topu elleri kolları ve göğsü ile tutar ancak 4 yaģındaki bir çocuk sadece elleri ile tutar. Bu da gösteriyor ki çocuklar ilk baģta kol ve göğüs gibi kaba motor kasları ile edim ortaya koyarken ilerde daha ince zarif hareketler yapıyor ( Bedensel geliģimin genelden özele olması) - Bir bebek önce dilinin tümce( cümle) yapısını kavrar daha sonra sözcükleri öğrenir. Bu söylediğim garip gelebilir ama böyledir. Bu da gösteriyor ki önce geneli yani cümleyi sonra özeli yani sözcükleri kavrıyor. ( Dil geliģiminin genelden özele olması ) - Bir çocuk önce tüm Ģeyler için genel bir biliģsel Ģema oluģturur. Örneğin uçağa, kuģa, kelebeğe kuģ der. Daha sonra uçan nesneleri ayırt edip kuģ uçak kelebek hatta daha sonra kuģları ayırt edip serçe güvercin vs Ģemalar oluģturur. ( BiliĢsel geliģimin genelden özele olması ) - 7 yaģındaki bir çocuk olayları değerlendirirken ahlaki açıdan ya doğru ya da yanlıģ diye ayırır. YaĢı ilerledikçe olayların sadece doğru ve yanlıģ değil kısmen doğru bazen doğru gibi çok karmaģık olduğunu anlar. ( Ahlak geliģiminin genelden özele olması ) GeliĢimde bireysel farklılıklar / ayrıcalıklar vardır: GeliĢimin genel kuralları ve ilkeleri olsa da her bireyin kalıtımı ve çevresel yaģantıları farklı olduğu için geliģim idiyografik bir gösterir yani her birey için öznel durumlar vardır. ġimdi size bir soru yönelteceğim. Ġki insanın birbirine benzeyen yanları mı daha fazladır benzemeyen yanları mı? Bu soruya genelde arkadaģlar Ģöyle yanıt veriyor: Tabii ki benzemeyen yanlarımız daha fazla Bu çok büyük bir yanılgıdır. ġöyle açıklayalım bir fare ile insanın benzer yanları %90 civarıdır. DüĢünsenize bir fare ile bile ne kadar birbirimize benziyoruz peki fare ile böyle ise bir insanla benzer yanlarımız nedir nerdeyse %99. Hemen bir arkadaģım Ģöyle diyor Eee madem bu kadar benziyoruz bu bireysel farklılık ne iģ o zaman Evet bireysel farklarımız var ama bu benzeyen yanlarımızdan daha az. Farklı yanlarımız az ama ÇOK hatta ÇOK ÇOK ÇOK etkili ve önemli. O yüzden farkımız az ama bu az fark geliģim psikolojisinde çok önemlidir. Özetlersek insanların birbirlerine benzeyen yanları çoktur farklı yanları ise azdır ama az olan bu farklılıklarımız geliģimde oldukça önemli bir belirleyendir. Bireysel farklılıkların nedenleri: a) Anne baba tutumları b) Ekolojik perspektif ( Öğrencinin yakın çevresinden - yani anne babası- uzak çevresine -yani toplum ve dünya- kadar uzanan etkenler) c) Sosyo ekonomik düzey d) Kültür e) Çocuk bakım uygulamaları f) Doğum sırası ( ilk çocuk ortanca çocuk son çocuk olma durumu) Bireysel farklılıklar nelerdir: a) Zeka ( En önemli bireysel farklılıktır ) b) Ġlgi, tutum, yetenek vs. c) BiliĢsel stil d) Algılama stilleri e) Bilgi iģleme stilleri f) DüĢünme stilleri g) Öğrenme stilleri h) Denetim odağı i) Cinsiyet rolü j) Özsaygı Bireysel farklılık konusunda benzeyen yanlarımızın daha fazla olduğunu söylemiģtik. Bu yüzden bireysel farklılıklar grafik olarak ifade edilmek istense çan eğrisi ( Normal dağılım eğrisi) kullanılır. Ne demek istiyoruz Mersin deki tüm çocukların ya da Mersin i yansıtan bir grup örneklem çocuğun zekası ölçülse ve tüm zeka verileri kaydedilip grafiğe dökülse oluģacak grafik çaneğrisidir. Bu bilgiyi unutmayın!!! Bazı geliģim psikolojisi kaynakları genelden özele doğru ilkesi ile basitten karmaģığa doğru ilkesini eģ anlamlı kullanmaktadır. Sonuna kadar saygı duyarım çünkü doğrudur.!

10 GELĠġĠM GÖREVLERĠ MODELĠ HAVĠGHURST Havighurst geliģimin görevleri modelinde, bebeklik, ilkçocukluk, sonçocukluk, ergenlik, genç yetiģkinlik, yetiģkinlik ( orta yaģ) ve yaģlılık dönemlerinde kazanılması yerine getirilmesi gereken bazı evrensel geliģim görevlerini ortaya koymuģtur. Havighurst un söylemek istediği Ģudur: GeliĢim sürecimizi bütün olarak düģündüğümüzde her dönemde değiģik görevler vardır. Ve her dönemin görevi bir sonraki dönem için alt görevdir; yani ergenlik dönemindeki görevleri yerine getirmemiz yetiģkinlik dönemine hazırolmamızı sağlar. Bu yüzden her geliģim ödevinin ait olduğu geliģim döneminde yerine getirilmesi gerekliliğini vurgulayan Havighurst kritik dönem kavramına vurgu yapmaktadır. Her dönemin gerektirdiği geliģim görevleri kazanılmadığında bir sonraki dönemde kazanılması zordur. Bir dönemde kazanılması gereken davranıģ kazanıldığında sonraki dönemlerde, baģarıya ve mutluluğa ve çevreye uyuma yol açtığını kazanılmadığında ise mutsuzluğa ve çevreye uyumda zorluğa yol açtığını söylemiģtir. YaĢamın belirli bir döneminde öğrenilecek görevleri belirleyen faktörler Fiziksel Olgunluk Toplumsal beklenti ve talepler Kişisel değerler ve beklentiler İdiyografi GeliĢim Görevlerinin Ġlkeleri Bireysel büyüme ve gelişim süreklidir. Bireysel büyüme belirleme amacıyla dönemlere veya evrelere ayrılabilir. Her yaşam evresindeki bireyler genelde sahip oldukları belli genel özelliklerle nitelenebilirler. Belli bir kültürdeki bireylerin çoğu benzer gelişim evrelerinden geçerler. Toplum bireylerden bazı taleplerde bulunur ve bu talepler toplumun tüm üyeleri için nispeten benzerdir. Toplumun bu talepleri birey, gelişim sürecinde ilerledikçe evreden evreye değişir. Birey şimdiki davranışlarını değiştirme talebiyle karşılaştığı ve yeni bilgiler edindiği sürece gelişim krizleri ortaya çıkar. Gelişim krizlerini karşılar ve çözerken kişi olgunluğun bir gelişim evresinden diğerine geçer Gelişim görevi bir evrede saf bir biçimde ortaya çıkar ( Bulanık ve belirsiz değildir ) Gelişim krizlerini veya gelişim görevlerini çözme hazırlığı, çözülmesi gerektiği evreden önceki evrede meydana çıkar. Kişi verdiği kararı gözden geçirmek zorunda kaldığında, gelişim krizi ya da görevi daha sonraki evrede farklı bir biçimde tekrar ortaya çıkabilir. Kriz veya görev, birey başarılı bir şekilde sonraki gelişim evresine geçmeden çözülmelidir. Bir görev veya krizi karşılamada başarısızlık toplum tarafından hoşgörüsüzlüğe yol açar. Belli bir gelişim görevinin her birey için biricik olan bir anlamı bulunmaktadır. İDİYOGRAFİ Gelişim görevleri bir araya gelerek bir örüntü oluştururlar. Tekil gelişim görevi olarak değil bir dönemdeki gelişim görevleri bütünü olarak ele alınırlar.

11 GELĠġĠM GÖREVLERĠMĠZ ( ÖDEVLERĠMĠZ ) BEBEKLĠK ( 0 2 yaģ ) : Nefes alma ( Nabız ve solunum sisteminin düzene girmesi) Yürüme ( Dönemin ortaları ) KonuĢma Uyku düzeni Katı yiyecek yeme DıĢkı kontrolünü sağlamaya baģlama ( Dönemim sonları ) Sosyal çevreyle ilk iliģkileri kurabilme ( Anne baba vs ) ĠLK ÇOCUKLUK ( 2-6 yaģ ) : Çevresindeki bireylere iliģkin duygularını fark etme Okuma yazma ve temel okul becerilerine hazır hale gelme ( Dönemin sonu) Cinsiyet farklılığını kavrama ( 3 yaģ ) Bu dönemde çocuk cinsiyetinin kız ya da erkek olduğunu öğrenir. Cinsiyetleri ayırır ancak daha çok dıģ görünüģe yani Ģekle göre ayrım yapar. Örneğin kısa saçlılar erkek uzun saçlılar kız gibi Özbakım becerileri ( Üstünü giyinme yemeğini yeme vs) Doğru yanlıģ kavramlarını ayırt etmeye baģlar ( Dönemin sonları ) Vicdan geliģmeye baģlar ( Dönemin sonu dönemin baģlarında çocukta vicdan yoktur ) CĠNSEL GÖSTERĠġSĠZLĠĞĠ ( cinsiyetini teģhir edici davranıģlar yapmamak) öğrenmelidir. Dili anlaģılır Ģekilde kullanma; daha çok fiziki çevre ile ilgili kavramlar geliģtirme ÖzdeĢime dayalı cinsiyet rolü edinme SON ÇOCUKLUK / ORTA ÇOCUKLUK ( 6 12 yaģ ) : Gündelik oyunlar için gerekli fiziksel becerileri ustalıkla yerine getirebilme Büyüyen bir organizma olarak kendine karģı yararlı bir tutum oluģturma YaĢıtları ile iyi iliģkiler kurma ( Bir önceki dönemde benmerkezci olmasındak kaynaklı sadece yaģıtları ile iliģki kuran çocuk bu dönemde benmerkezcilikten uzaklaģtığı için yaģıtları ile iyi iliģkiler kurar. ) Uygun erkeksi ve kadınsı sosyal rolü öğrenme ( Bir önceki dönemde cinsiyetini fark etmiģ olan çocuk bu dönemde cinsiyetine uygun davranmayı öğrenir Ġlk çocuklukta cinsiyet farklarını öğrenen çocuk bu dönemde cinsiyet sosyal rollerini kavrar. Ġlk çocuklukta cinsiyette fiziksel görünüģ ağırlıkta iken bu dönemde davranıģ ağırlıktadır. ( Erkekler Ģöyle yapar, kızlar Ģöyle yapar gibi ) Okuma, yazma ve hesap ile ilgili temel becerileri geliģtirme Gündelik yaģam ile ilgili kavramları geliģtirme Vicdan, ahlak ve değerler sistemi geliģtirme ( 6 yaģ civarında geliģmeye baģlayan vicdan bu dönemde büyük ölçüde geliģir; ancak dıģa bağlı vicdan ve ahlaki değer sistemi hakimdir. Yani anne ve babasından aldığı gibi. Ergenlik döneminde ise birey kendi ( kiģisel ) vicdan ve ahlaki değerler setini oluģturacaktır ) KiĢisel bağımsızlığa ulaģma ( Ġlk çocuklukta hareket özgürlüğü ve özbakım becerilerini kazanmıģ olsa da kendi baģına davranmayı henüz pek baģaramaz; bu dönemde artık kendi baģına davranıģ ve giriģimlerde bulunabilir en yalın söylemi ile okula kendi gidip gelebilir. ) Sosyal grup ve kurumlara karģı tutum geliģtirme ( Ülkelerinde ve dünyada olup bitenler hakkında fikir üretebilirler; toplumsal kurum ve kuruluģlara karģı artık bir tutumları vardır ) ( Dönemin sonlarına doğru )

12 ERGENLĠK / ADÖLANS DÖNEM ( ) Akranları ile olgun iliģkiler kurma Hızlı geliģen bedenini kabul etme ve etkili Ģekilde kullanma YetiĢkin kadın erkek kimliğine ve cinsiyet rolüne sahip olma Duygusal bağımsızlığa ulaģma Kendisine ait ahlak ve vicdani değerler sistemi oluģturma Evliliğe ve aile kuramaya hazır hale gelme Bir mesleğe yönelme ya da hazırlanma Toplumsal açıdan sorumlu davranıģı isteme ve kazanma Kimlik edinme çabaları ve kimliği edinme GENÇ YETĠġKĠNLĠK ( ) EĢ seçme EĢiyle yaģamayı ( evli) öğrenme ( Çapkınlığa veda ) Aile kurma ( Yukarıdaki iki geliģim görevini kapsar ayrıca toplumsal bir birim olan ailenin önemini anlamayı içerir) Çocuk yetiģtirme Ev idare etme ( Ev ekonomisi ve cinsiyet rolleri açısından bakıldığında erkek evin yöneticisi kadın ise çekip çevirenidir; bu roller değiģebilir ya da tartıģılabilir) Bir iģe girme / baģlama VatandaĢlık sorumluluklarını yerine getirmeye baģlama ( Askerlik oy kullanma vergi vs ) Toplumla uyumlu bir sosyal grup kurma ( Üniversitedeki rockçı, heavy-metalci ve benzeri olan arkadaģlara veda artık topluma uyacan ve arkadaģların da evli mutlu ve çocuklu olacak ya da adam akıllı bir derneğe üye olabilirsin! ) Bir de mesleki kariyerini de planladın mı tamamdır. YETĠġKĠNLĠK / ORTA YETĠġKĠNLĠK ( ) Ekonomik bir yaģam standartı kurma ve sürdürme ( Artık yazın Antalya da 5 yıldızlı otelde tatil yok, efendime söyleyim dıģarda yemek yeme yok, kredi kartına yüklenme yok herkes bütçesine göre bu arada bir ev ve araba alabilirsen süper ) YetiĢkin vatandaģlık ve toplumsal sorumluluğuna eriģme Çocuklarına yol gösterme ve onların da örnek birer birey olmasında rehber olma YetiĢkin boģ zaman etkinlikleri geliģtirme ( Hobiler geliģtirebilirsin emekli olunca sıkılmazsın; ama hazırlığa burda baģla ki emeklilikte rahat edersin ) Kendini bir kiģi olarak eģiyle iliģkilendirme ( EĢiyle kendini bir görme her kararı eģini de düģünerek alma vs ) Orta yaģın fiziksel değiģikliklerini kabullenme YAġLILIK / ĠLERĠ YETĠġKĠNLĠK ( 60 +) Azalan fiziksel ve biliģsel güce uyum sağlama Azalan gelire uyum sağlama EĢin ölümüne uyum sağlama YaĢ grubu ile yakın bir iliģki kurma ( Kendi yaģ grubu daha çok zaman geçirme ) Doyurucu fiziksel yaģam düzenlemesi yapma ( Evini ve eģyalarını azalan fiziksel gücüne göre düzenleme örneğin apartmanın katında ev satın alma ) GeliĢim görevlerini incelediğinizde BENZER GELĠġĠM GÖREVLERĠNĠN farklı YAġ DÖNEMLERĠNDE de olduğunu dikkatinizi çeker. Bu durum gayet normaldir. Bir geliģim görevi bir dönemde pat diye baģlayıp bitmez. AyrıcakiĢi geliģim görevlerini içinde bulunduğu yaģ döneminde yerine getirmeye çalıģır. Son olarak bu görevlerin ĠDĠYOGRAFĠK ( öznel) olduğunu bir kere daha vurgulamak iyi olacaktır.!!!

13 BiliĢsel GeliĢim Dil GeliĢimi Bedensel GeliĢim GeliĢimin Alanları KiĢilik GeliĢimi Benlik GeliĢimi Ahlak GeliĢimi Fiziksel ve Psiko-motor GeliĢim Büyüme ve gelişim yaşamın başlangıcından sonuna kadar devam eden dinamik bir süreçtir. Fiziksel( Bedensel) gelişim bütün bir gelişimin temelini oluşturduğu için gelişimin öteki alanları üzerinde önemi bulunmaktadır. Psiko-motor( Devinişsel) gelişim bireyin kol, bacak ile tüm organlarını kullanmada güç ve hız kazanmasına, beden organları arasında eşgüdüm sağlanmasına ve onları denetim altına almada becerikli duruma gelme sürecini ifade eder. Psiko-motor gelişim sadece kas- sinir sistemi ile açıklanmaz, vücut organlarının eşgüdümlü çalışmasını ifade ettiğinden BEYİN-KAS KOORDİNASYONU olarak da değerlendirilebilir. Fiziksel gelişim, gelişimin daha çok kalıtsal özelliklerini içerir. İnsan vücudunun büyümesi, motor gelişimi, vücut ve duyu sistemindeki değişiklikler; cinsel gelişim, sağlık, beslenme, uyku gibi fiziksel gelişimle ilgili süreçleri kapsar.

14 FĠZĠKSEL VE PSĠKOMOTOR GELĠġĠM DÖNEMLER DOĞUM ÖNCESĠ: Döllenmeyle baģlayan bu dönem anne karnından çıkıģa kadar olan süredir. Doğum Öncesi Dönem Üç Evreye Ayrılır Zigot ( Dölüt ) (0-2 Hafta ) Embriyo ( 2 8 Hafta) Fetus ( 9-38 Hafta) Bebeğin temel organları ilk üç ay içinde büyük ölçüde tamamlanır ( Embriyo Dönemi) Aynı zamanda bu evrede üç ayrı hücre tabakası geliģir. En dıģtaki tabakaya ektoderm, ortadaki tabakaya mezoderm ve en içteki tabakaya endoderm denir. Ektodermden sinir sistemi ve deri; mezodermden iskelet ve kaslar; endodermden sindirim sistemi ve yaģam için önemli olan organlar ( Akciğer, Sidik torbası, karaciğer, pankreas vb. ) Fiziksel gelişim en hızlı olduğu dönem doğum öncesi dönemdir. ( Özellikle ilk 3 ay) Bebeğin anne karnında geliģimini olumsuz yönde etkileyecen bazı durumlar: Sigara, alkol, epilepsi ilaçları, antidepresanlar, radyasyon, annenin iyi beslenmemesi, annenin çok genç ya da yaģlı olması, annenin yoğun stres altında olması vb. Devre Zaman DeğiĢiklikler DOĞUM ÖNCESİ GELİŞİM DEVRELERİ Dölüt 0-4 Günler Döllenme; hücre bölünmesi; zigot fallop borularından dölyatağına (uterusa) doğru hareket eder. 4-8 Günler Zigot dölyatağına yerleģmeye baģlar Günler Zigotun döl yatağına yerleģmesi tamamlanır Emriyo 2. Hafta Plesenta oluģmaya baģlar 3-4. Hafta Kalp atmaya baģlar; gözler, kan damarları ve sinir sistemi geliģmeye baģlar 5-6. Hafta Kollar ve bacaklar oluģmaya baģlar; gonad( cinsel salgı bezi) oluģmaya baģlar 8. Hafta Önemli organların geliģimi tamamlanır. Fetus Hafta Cinsel organların görünümü tamamlanır; bacak ve kol hareketlerini yapmaya baģlar; dolaģım sistemi çalıģır. 10. Hafta Uyarıcıya tepki verir Hafta Deri ve saç geliģir; iskelet yapısı güçlenir 20. Hafta Kalp atıģı duyulabilir; etkin olarak hareket eder Hafta Kilo almaya baģlar; emme hareketleri görülür 26. Hafta Gözler açılır 28. Hafta BoĢaltım sistemi olgunlaģır 30. Hafta Deri altında yağ tabakası oluģur Hafta Dölyatağı dıģında yaģayabilir 38. Hafta Normal Doğum

15 BEBEKLĠK ( 0 2 ) : Bebeğin doğumdan sonra yaptığı ilk hareket nefes almadır. YaklaĢık ilk 1 aylık döneme yenidoğan adı verilir. Sindirim Sistemi: Yeni doğan bebeğin sindirim sistemi yalnızca anne sütü ve onun bileģimine yakın gıdaları sindirebilecek durumdadır. Solunum Sistemi: Bebekler yetiģkinlerden daha hızlı soluk alıp verirler ( Dakikada ) Ayrıca solunum yolları yetiģkinlerinkinden daha kısa ve dardır. Kalp ve DolaĢım Sistemi: DolaĢım sistemi doğum öncesine göre değiģiklik gösterir. Her Ģeyden önce göbek kordonu ve plasenta ile bağlantısı kalmamıģtır. Kanında kalıcı hemoglobin bulunur. Bebeklerin kalbi de yetiģkinlere göre fazla atar ( Dakikada ) Beyin ve Sinir Sistemi : Bebeğin sinir sistemi ve beyni geliģtikçe reflekslerin yerini bilinçli ve istemli hareketler alır. BağıĢıklık Sistemi: Yeni doğan bebeklerin bağıģıklık sistemi zayıftır. Anne sütü ile anneden bebeğe geçen antikorlar birçok hastalığa karģı bebeği korur. BoĢaltım Sistemi: Böbrekler doğuģta iģlevini yapabilecek olgunlukta iken, idrar torbası bu olgunluğa ulaģmamıģtır. Bebeklerin yeni doğduklarında tüm hareketleri refleksiftir yani irade dıģı. YaĢı ilerledikçe psiko-motor becerileri artar iradesiz hareketler azalır yerini iradeli edimlere bırakır. 1. Ay: Büyük ölçüde yüzüstü ya da sırtüstü yatar. BaĢını sağa sola çevirir. YavaĢ hareket ettirlen nesneleri takip eder. (Görme becerileri yeterince iyi değildir) Elleri genelde yumruk Ģeklindedir. 2. Ay: Kucağa alındığında 5 saniye kadar baģını dik tutabilir. Eller açılmıģtır ve eline verilen çıngırağı iki elini birleģtirerek tutar. 3. Ay: Yüz üstü yatarken ön kollarının desteği ile baģını 90 derece kaldırır. 4. Ay: Yastıkla desteklenirse kısa süre oturur. Sırt üstü yatarken yan dönebilir. ( Benim çocuk 4. Ayda böyle döne döne salondan mutfağa kadar gitti ) 5. Ay: Desteklenmeden 1 dakika süreyle oturabilir. Nesneleri tek eli ile tutup rahatlıkla ağzına götürür. Ġnce motor becerilerini kullanmaya baģlar ama çok yetersizdir. 6. Ay: Mama sandalyesinde oturur. Emekleme pozisyonundan oturma poziyonuna geçer. Dizlerini kıvırıp açarak yaylanma hareketi gösterir. 7. Ay: Çıngırağı sallayarak ses çıkarabilir, ayağını ağzına götürür. 8. Ay: Uzağına konan nesneleri düģmeden eğilerek alır, elleri ile desteğe tutunarak ayağa kalkabilir, ceee bay bay el çırpma gibi oyunları oynamaktan hoģlanırlar, nesneleri ileri geri sürüklerler nesneleri atıp birinin ona vermesinden hoģlanırlar. 9. Ay: Ayakta dururken oturma poziyonuna geçer. Yukarılara tırmanabilir, elektirik prizlerine parmağını sokmaya çalıģır. 10. Ay: Eline aldığı küpleri bardağa bırakır. Duvara tutunarak yana doğru yürür. 11. Ay: ĠĢaret parmağı ile bir nesneyi gösterebilir. Eline verilen kalemi kavrar rastgele resim çizer 12. Ay: Ġlk desteksiz deneme adımlarını atar Ay: Büyük bir topu taģıyarak yürür, yere doğru bakarak hızlı yürür ( koģar gibi) topa tekme vurmakta güçlük çekerler, telefonla konuģurlar ( taklik Ģeklinde) Ay: Yürürken aniden döner, elinden tutulduğunda merdiven çıkar, çift ayakla zıplar, tek ayak üzerinde kısa süre dengede kalırlar. Ġlk iki yılın içinde geliģen tüm motor beceriler karmaģık ve dinamik bir süreçtir. Bebeğin bu becerilerin kazanılmasında baģarılı olabilmesi için temel ihitiyaçlarının karģılanması gerekir. Bebek kendini güvende hissetmeli, sevgi ve ilgi görmeli, yeterli uyku uyumalı, iyi beslenmeli ve uygun zamanda uygun uyarıcı çevrede deneyim kazanması sağlanmalıdır. Bebekler bu dönemde bazı deviniģsel hareketleri birçok denemeden sonra öğrenirler. Bebekler yaptıkları hareketin doğruluğundan iyice emin olmadan baģka bir harekete geçmezler. Motor geliģim ilk aylarda bütünüyle sinir bağlantılarına, beyin merkezine ve kemik yapısına bağlıdır. Bu yapılar yeterince olgunlaģmadan çocuğa sürekli alıģtırma yaptırmakla geliģim SAĞLANMAZ.!!! ANCAK çocuk olgunlaģtıktan sonra yapılan egzersizler becerileri artırır. Bu da olgunlaģma ve öğrenme arasındaki etkileģimi ifade eder.

16 BEBEKLERDE GÖZLENEN BAZI REFLEKSLER VARKALMA REFLEKSLERĠ Nefes alma: Kökünü arama ( Kökseme Rooting) : Yanağa dokunulduğunda yüzünü dokunulan yöne doğru çevirme. Emme: Damak ve dil kullanılar yapılan güçlü emme hareketi. Yutma: Gözkırpma ( Blinking) : Göze doğru gelen nesne ya da parlak ıģıkta gözkapaklarını kapama vs Gözbebeği : Parlak ıģıkta gözbebeğinin küçülmesi karanlıkta ise büyümesi. Daha iyi görmeyi sağlar ĠLKEL REFLEKSLER Moro ( Ġrkilip - Kucaklama) : Ani gürültü ya da yüksek bir yerden düģerken bebeğin irkilmesi ve kollarını önce iki yana açıp göğsünde kucaklar gibi birleģtirmesi. 6. aydan sonra ortadan kalkar ama irkilme ( baģlangıç tepkisi) devam eder. Babinski: Ayak tabanı uyarıldığında ayağın bükülmesi ve ayak parmaklarının yukarı doğru yelpaze gibi açılması Babkin : Avuç içine bastırıldığında gözlerin kapanması, ağzın açılarak baģın çevrilmesi Rage : Hareketi engellendiğinde ya da ağzı örtüldüğünde bebeğin ağlaması ve kurtulmak için çaba göstermesi Knee jerk: Diz kapağına hafifçe dokunulduğunda ayaklarını yukarı kaldırması Palmer gasp: Parmaklarından tutulup kaldırıldığında bebeğin asılı durmaya çalıģması Tonik boyun: Sırt üstü yattığında baģın yana dönüp bir kolun baģın döndüğü tarafa çevrilerek diğer kolun ise asimetrik olarak tesi yönde kaldırılması. ( Bir eskrimci duruģunu andırır kafanızda canlanmadı ise internette görsellerde arayın ) Ġlkel refleks diyip geçmeyin. Bebeğiniz bu saydığımız reflekslerden birini göstermiyorsa ( doğduğunda) ciddi sinir ya da beyin hasarına iģaret olabilir doktora gösterilmelidir. ĠLK ÇOCUKLUK DÖNEMĠ ( 2-6 ): Bedensel geliģim 0-2 yaģ dönemine göre azalmıģtır. Sinir sistemi geliģimini büyük ölçüde tamamlamıģtır. 4 yaģında boy uzunluğu doğum boyunun 2 katına ulaģmıģtır. DiĢer 4 yaģında tamamlanır, 6 yaģından itibaren süt diģleri düģmeye baģlar. Küçük kaslarda geliģmeler hissedilir, örneğin 2-3 yaģ arasında çatalla yemek yiyebilir, 5 yaģında kalemi acemice tutabilir, 6 yaģta harfleri yazacak duruma gelir. ( ANCAK YĠNE DE ĠNCE KASLAR TAM OLARAK OLGUNLAġMAMIġTIR. ) Kalp atış hızı 6 yaşına kadar çok hızlı iken 6 yaş ve sonrasında giderek yavaşlar ve yetişkinlerinkine yakın bir değer alır. ( 6 yaşından küçük çocuklara kalp masajı yapılması durumunda yetişkinlere dakika başına yapılan masajdan daha fazlası yapılmalıdır.) Başın vücuda oranla olan büyüklüğü bu dönemde ortadan kalkar ve çocuk bebeklik görünümünden uzaklaşır. ( 1/4 ten 1/6 ya ) Okul öncesi dönemde kaslarda ciddi gelişmeler gözlenir. Ancak kaba motor hareketleri sağlayan kaslar ince motor hareketleri sağlayan kaslardan daha fazladır. Bu dönemde erkekler kızlardan daha ağır ve uzun olmalarına karģın kızlar ince motor kaslarının geliģimi erkelerden daha ileridir. Bu durum göz önüne alındığında aynı yaģlardaki çocukların ince motor beceri gerektiren düğme iliklemek, makas kullanmak gibi iģlerdeki baģarılarını kıyaslamamak gerekir. Hatta bu durumun aynı cinsteki çocuklar arasında da olabileceği yani bireysel farklılıkların olabileceği asla unutulmamalıdır. Bu dönemde çocuklar uzun süreli oturmalardan hoģlanmaz, koģmak, zıplamak ve oynamak isterler. El- göz uyumları bu dönemde yetersizdir; ancak koordinasyon süreci baģlamıģtır. El-göz koordinasyonu okuma yazma için önemlidir. Bu dönemden sonra geliģecektir. Bu dönemde çocuklar aynı zamanda gözlerini küçük nesneler ve ayrıntılar üzerinde odaklamak için de yeteri olgunlaģma düzeyine eriģmemiģlerdir. Bu durum el-göz koordinasyonun geliģmediğinin de göstergesidir. ( Görme duyuları geliģmemiģtir) El-göz uyumunun sağlanması bir olgunlaģmadır.

17 NOT AL

18 SON ÇOCUKLUK ( OKUL DÖNEMĠ) ( 6-12 ) : Okul döneminde bedensel geliģim ilk yıllara göre yavaģ bir geliģim gösterir. Küçük ve ince motor kas geliģimleri oluģmuģtur. Daha zarif ve ince hareketler yapabilirler, küçük nesneleri kullanabilirler. Ġlk çocuklukta büyük ölçüde tamamlanan sinir sistemi burada artık tamamlanmıģtır. BaĢın vücuda oranı yetiģkin seviyesine gelmiģtir 1 / 8 Kemik geliģimi kas geliģiminden daha iyi durumdadır; bu yüzden büyüme ağrıları oluģabilir. Bel, kol ve bacak kemikleri ağır iģleri yapmaya uygun değildir yaģlarına kadar erkekler daha iri olurken yaģlarında kızlar daha iri olur. El-göz uyumu sağlanır. Okuma yazma becerisi geliģir yaģ döneminde erinliğe girerler ve hormonal değiģiklikler görülür. Bu dönem çocuklarında iç salgı bezleri oldukça önemlidir. Gırtlağın iki yanında bulunan tiroid bezi yeterince salgı üretmezse bedensel ve zihinsel geliģimde yavaģlama görülecektir. ERGENLĠK ( ) Ergenlik dönemi 3 evrede ele alınır. 1. Ön ergenlik ( Erinlik ) 2. Ergenlik 3. Son Ergenlik Ergenlikte fiziksel değiģim hızlıdır. Bu yüzden bedensel değiģimlere ayak uydurmak kolay değildir. Üreme olgunluğu oluģmaya baģlar. Ayrıca hızlı kemik kas geliģimi vücut koordinasyonunu zorlaģtırır, sakarlık gibi davranıģlar gözlenmesine neden olur. Ortalama olarak ergenlik dönemine kızların erkeklerin yaģları arasında girdikleri kabul edilmekle birlikte bu dönemin kesin sınırları yoktur. Ergenliğin baģlama ölçütleri genel olarak Ģu üç belirtiyle ortaya çıkmaktadır: 1. Kızlarda ay hali, erkeklerde gece boģalması 2. Ġdrarın kimyasal analizleri sonucu ortaya çıkan belirtiler 3. Kemik geliģiminin röntgenle belirlenmesi Erinlik ve ergenlik evrelerinde kızlar yılda ortalama 5-10 kilo, erkekler ise yılda ortalama 7,5-12 kilo almaktadırlar. Kızlar ergenlik dönemine GENELLĠKLE erkeklerden önce girer. Ancak kimi durumlarda (genetik- çevresel faktörler) bazı erkek çocukları çevrelerindeki kız arkadaģlarından daha önce ergenlik dönemine girebilir. Ergenlikte Ortaya Çıkan Büyüme DeğiĢimlerinin YaĢlara GöreDağılımı YaĢ Kızlar YaĢ Erkekler Ġç organların geliģiminde kritik dönem Ġç organların geliģiminde kritik dönem Göğüslerin ve kalça kemiğinin büyüme-sinin baģlaması Kasıklarda kıllanmanın baģlaması Kasıklarda kıllanmanın baģlaması Koltuk altı kıllarının geliģimi ve regl( ay hali) görülmesi DiĢi biçim ve fiziğin tamamlanması Kas geliģiminin yoğunlaģması ve koltuk altı kıllarının geliģimi Cinsel organın büyümesi sperm üretimi Yüzde kıllanmanın baģlaması Erkek biçim ve fiziğinin tamamlanması

19 NOT AL

20 Son dönemde genellikle kız çocuklarında görülen ANOREXĠA NEVROSA hastalığı ergenlik döneminde baģlayan psikolojik nedenli iģtahsızlık ve aģırı derecede kilo kaybı ile belirlenen, oldukça nadir oluģan bir bozukluktur. Zayıflama isteği ile perhiz yapılması ve bunun giderek aģırı bir Ģekilde uygulanması bu rahatsızlığa yol açan bir nedendir. BULĠMĠNA NEVROSA: Sürekli aģırı yemek yeme davranıģı ile baģlayan ardından bireyin bu davranıģının normal olmadığını fark edip, yemek yemeyi durduramayacağı korkusunun ortaya çıkması ve buna bağlı olarak girilen depresyon hali olarak tanımlanır. ġahıs bu rahatsızlıkta yemek yeme davranıģını telafi etmek için kusma yapabilir, bazı ilaçlar kullanabilir. Geç OlgunlaĢma ( GO) Erken OlgunlaĢma (EO) EO erkek çocuklar akranları tarafından daha çok ilgi görmektedirler. Lider durumundadırlar. Daha dışa dönük, karşı cinsle daha ilgilidirler. Kültürel normlara daha kolay uyum sağlarlar. GO erkek çocuklar yaşıtları arasında pek popüler değildirler. Ancak çok hareketli ve enerjiktirler. EO kız çocuklar, yetişkinlik döneminde yaşıtları ile karşılaştırıldıklarında daha çekingen olurlar. Sosyal ve kişilik özellikleri açısından da ortalama düzeyin altındadırlar. GO kız çocuklar, kendilerine daha güvenli, daha dışa dönük ve yaşıtları arasında daha popülerdirler. Yukarıda bahsedilen özellikler genellenilebilir yargılar değildir. Hatta bu yazdığımız ifadelere karģı çıkılması doğal ve doğrudur. Yukarıda bahsedilenler doğulu toplumlar ( Asya ülkeleri vb) için geçerli olabilir ancak Batılı toplumlar için tam doğru olmayabilir. Genel kabulün yukarıdaki gibi olduğu bilin ancak bu anlatılanları tam doğru kabul etmeyip hep esneklik bırakın. En basit örneği Ģu Ģekilde olsun erken olgunlaģmıģ bir erkek çocuğu düģünün yukarıda anllattıklarımızda erken olgunlaģma erkek çocuklar için bir avantaj gibi görünmektedir. Ancak bu çocuk suç oranının yüksek olduğu bir mahallede yaģıyorsa erken olgunlaģması çete üyeliği, donjuanizm ( yaģça büyük kadınlara aģırı ilgi ), uyuģtucu kullanma gibi olumsuz sonuçlar da doğurabilir. Birincil ve Ġkincil Cinsiyet Özellikleri CĠNSEL OLGUNLAġMANIN BAġLAMASI PÜBERTE DÖNEMĠ BĠRĠNCĠL CĠNSĠYET ÖZELLĠKLERĠ: Birincil cinsiyet özellikleri üremedeki belirleyici geliģimlerle ilgilidir. Kızlarda, yumurtalık, rahim, vajina; erkelerde ise, testisler(yumurtalık) penis ve sperm birincil cinsiyet özelliğidir. ĠKĠNCĠL CĠNSĠYET ÖZELLĠKLERĠ: Vücutta doğrudan doğruya üreme faaliyetleri ile ilgili olmayan değiģikliklerdir. Kasıklarda kıllanma, sakal, kol ve bacaklarda kıllanma, sivilce, yüzde yağlanma, sesin kalınlaģması göğüslerde kabarma, sertleģme ve göğüs düğümcükleri. Ġkincil cinsiyet özelliklerinin ergenlik dönemindeki bireyde aģırı olması ( Kızlarda aģırı sivilceleģme- kıllanma göğüslerin büyüklüğü erkeklerde aģırı göğüs büyümesi jinekomasti-göğüs düğümcükleri aģırı kıllanma DUYGUSAL GELĠġĠMLERĠNĠ olumsuz etkileyebilir. Kadın cinsiyet hormonu olan östrojen ve erkek cinsiyet hormonu olan testosteron hormonu anne karnından itibaren salgılanır. Yani bu hormonlar ilk kez ergenlik döneminde salgılanmaz. Ayrıca bir erkek östrojen bir kadın da testosteron salgılayabilir. Bu hormonlar cinsiyet hormonu olsalar da birincil ya da ikincil cinsiyet özelliği değildirler; ama birincil ve ikincil cinsiyet özelliklerimizin oluģmasında etkilidirler.

21 KİŞİLİK GELİŞİMİ FREUD ve PSĠKO-ANALĠZ PSĠKO-SEKSÜEL GELĠġĠM KURAMI BĠLĠNÇ SINIFLAMASI ( TOPOGRAFĠK KĠġĠLĠK KURAMI) Freud a göre bilinçlilik 3 bölümden oluģur. 1. Bilinç: Farkında olduğumuz yaģantıların bulunduğu yerdir. DıĢ dünyadan ya da bedenin içinden gelen algıları fark edebilen zihin bölgesidir. Bilinç; düģünce, duygu ve davranıģlar arasındaki bağın olduğu bölümdür. 2. Bilinç öncesi : Bilincinde olmadığımız ama biraz düģününce ya da ufak bir çabayla hatırlayabildiğimiz yaģantıların olduğu yerdir. 3. BilinçdıĢı: Bilinçli algılamanın dıģında kalan tüm zihinsel olayları içerir. BilinçdıĢında yer alan yaģantılar ancak özel tekniklerle bilinç düzeyine çıkarılır ( Hipnoz, telkin vs ) Freud a göre kiģiliği büyük ölçüde bilinçdıģı süreçler belirler. BilinçdıĢı kısım sansürlüdür. KiĢi orayı gizler ancak; rüya serbest çağrıģım hipnoz anormal ruhsal belirtilerde bu sansür kalkar ve bilinçdıģı açığa çıkar. BĠLĠNÇDIġI buz dağının GÖRÜNMEYEN kısmıdır. Yani kiģiliğin belirlendiği davranıģların yönlendirildiği en önemli zihinsel bölümdür YAPISAL KĠġĠLĠK KURAMI ĠD: KiĢiliğin ilkel yanıdır ve sürekli olarak haz arar. Gerçek dıģı ve karģılanmaz istek ve arzuları vardır. Ruhsal enerji kaynağıdır ve kiģiliğin biyolojik yanını oluģturur. Bireyde bulunan iki içgüdü ( LĠBĠDO= Cinsel enerji ve saldırganlık ) id kaynaklıdır. Freud a göre id ; iyi kötü ya da ahlaki bakımdan hiçbir değer yargısı bilmeyen bir kaynayan duygular karmaģası olarak tanımlar. Ġd kiģiliğin en erken geliģen bölümüdür ve temel biyolojik ihtiyaçları( cinsellik, açlık, acıdan kaçma vs ) içerir. KĠġĠLĠĞĠN TEMEL SĠSTEMĠDĠR SÜPEREGO: Ġdin aksine bireyin çevresinden ( anne babatoplum ) öğrenmiģ olduğu toplumsal kuralları, gelenekleri vicdan ve ahlaki değerleri, idealleri kapsar. Tüm davranıģları ahlaki kuralları ve baģkalarının görüģlerini dikkate alarak değerlendirir. Ahlak ve kusursuzluk ilkesine göre çalıģır. Süperego nun en önemli görevi idin kabul edilemeyecek isteklerini bastırmaktır. EGO: KiĢiliğin gerçeklik ilkesine göre hareket eder. DıĢ dünya ( süper ego) ile id arasında arabuluculuk yapar. Ego hem idin isteklerini karģılamak zorundadır hem de süperegonun beklentilerine yanıt vermek zorundadır. KiĢiliğin karar organıdır. Akılcı ve mantıklıdır. Ġd in isteklerini dikkate aldığı için plan yapma, erteleme gibi çalıģmaları vardır. EGO; id ile süperegonun çatıģmasıyla baģ edemezse SAVUNMA MEKANĠZMASINA baģvurur Ġd Haz ( Hedonizm ) ilkesine göre çalıģır. ( Birincil Süreçleri kullanır refleks ya da rüyalar) KiĢiliğin ilk geliģen yanıdır. Toplumsal ahlaki değerleri olmayan, saldırgan ve cinsellik düģkünü insanlar Ġtaat ve Ceza Saf Çıkarcılık Ego Gerçeklik ilkesine göre çalıģır. Ġd le beraber geli- Ģir.Varlığını 1 aylıkken hissettirir. BaĢta id ile tek baģına savaģır. Süperego daha yok. Sağlıklı kararlar alabilen, id in ve süperegonun isteklerini dengeleyebilen bireyler. Sosyal SözleĢme Evrensel Ahlak Süperego Vicdan ve ahlak ilkesine göre çalıģır. YaklaĢık 6 yaģ civarında geliģir. (Varlığını ilk kez 3 yaģ civarında hissettirir) BaĢkalarının ve toplumun değerlerini aģırı önemseyen, ahlaki değerlere çok bağlı kiģiler Ġyi Çocuk Kanun ve Düzen

22 Freud a Göre KiĢilik Tipleri Erotik Tip Sevgi kaybetme korkusu ile yaģarlar. Kendisinden sevgiyi sakınanlara bağımlı yaģar. - Başkaları ile olmayı sever - Kalabalığı sever - Kendisini ve başkalarını popüler doğru olanı yapmak toplumsal baskı gibi değerlerle ölçer - Abartmayı sever Obsesif Tip Vicdanı ile mücadele eder, takıntılı tipler diyebiliriz. - Eleştirir, şüphecidir - Kolay kolay etkilenmez - Rasyonel ( akılcı ) olmakla övünür - Basit olayları karmaşık bir biçimde yorumlar Narsist Tip Kendini yaģatma ve var etme savaģındadır. - Kusuru başkalarına atar - Başkalarıyla ilişkilerinde kendini beğenir - Kendisiyle ilgili endişelerin farkında değildir - Kendisinden memnundur ĠD EGO SÜPEREGO KARġILAġTIRARAK DERĠNLEġTĠRELĠM ĠD ( Alt Ben): KiĢiliğin temel sistemidir. Ego ve süperego ondan ayrımlaģarak geliģir. Kalıtsal olarak gelen, içgüdüleri içeren, doğuģtan var olan psikolojik eğilimlerin tümüdür. Egonun ve süperegonun çalıģması için gerekli enerjiyi üretir ( Yani id yoksa ego ve süperegoya da gerek yoktur) Ġd, biriken enerjisini bir an önce boģaltmak ister ( SABIRSIZDIR) Kırmızı ıģıkta durmuģsunuz daha sarı yanarken arkadan kornaya basan sabırsız Ģoförlerde id egemendir deriz. Cinsel ve saldırgan itkilerini denetleyemeyen bir an önce boģaltmak isteyen kiģilerde id egemendir. EGO ( Ben) : KiĢiliğin karar organı, mantıklı sürecidir. Pratiktir. Gerçekliğin yol gösterenidir. Uyum sağlar Ego nun aynı zamanda ketleyici bir özelliği de vardır. Yani id i baskılayarak savunma mekanizması üretmek gibi. Ancak bu iģlevi bilinçdıģıdır ( Yani ego savunma mekanizması yaptığında organizma bunu bilinçli olarak algılamaz; daha net bir ifade ile çoğu kez yaptığımız savunma mekanizmalarını fark etmeyiz. SÜPEREGO ( Üst Ben) : Anal dönemde temelleri atılır ( 3 yaģ ) fallik dönemde tam olarak Ģekillenir ( 6 yaģ) Ödül ve ceza mekanizmasına sahiptir ( Organizmanın yaptığı davranıģları ahlaki değerlere uygun bulursa ödüllendirir, uygun görmezse de korku vicdan azabı vb Ģekilde cezalandırır. ġimdi anlatacakların garip ya da saçma gelebilir. ( Derdinizi Freud Amca ya anlatın) Ama dikkatlice okuyun. Süperegonun bilinçdıģı cezalandırma süreçleri de vardır. Hiç, suç iģledikten kısa bir süre sonra mesela birkaç gün sonra baģınıza kötü bir Ģey geldi mi? Geldi ise Freud bunu Ģu Ģekilde açıklıyor. Diyelim ki annenizin cüzdanından para caldınız ve bunu çatır çatır yediniz. Hiç de piģman değilsiniz ve içiniz rahat ( SĠZ ÖYLE SANIN) Ancak süperegonun bilinçli algılama dıģında kalan bir kısmı daha vardır ki burası siz fark etmeseniz de yaptığınız davranıģtan ötürü vicdan azabı çeker. Anneninizin parasını çaldınız ve yakalanmadınız, yani ceza almadınız. Süperegonuz sizi dalgınlaģtırır, sinirlileģtirir ve sokakta giderken birine çarparsınız, karģınızdaki kiģi dikkat eder misin der ve siz de sanane be kardeģim dersiniz ( sinirlisiniz ya ) ve bir güzel dayak yersiniz. Bu Ģekilde annenizin vermediği cezayı sokaktaki kiģi verir. Freud buna süperegonun bilinçdıģı cezalandırması der. GARĠP ama GERÇEK Bir nevi süperegonun bizden intikamı. Bizi o kiģiden dayak yemeye zorladı. Ama farkında değiliz.! Süperegonuzu SĠNĠRLENDĠRMEYĠN!