Web sayfanın amacı Anadolu Türklerinin, Azerilerinin, Kuzey Kafkasya ve Türkiye deki Karaçay Malkarlarının, Güney Batı ve Moğolistan daki Kazakların,

Transkript

1 Giriş Macar eski tarihinin ilginç bir özelliği dil ve müzik bakımından farklı bir arka plana sahip olmasıdır: Macar dili Fin Ugor dil ailesine ait olsa Macar halk müziğinin en eski tabakaları Türk halklarının halk müziğiyle benzerlik göstermektedir. Bu olgu Macar halk müziği araştırmacıları tarafından çoktan keşfedilmiş ve merak uyandırmıştır. Bu durum ciddi bir karşılaştırmalı çalışmaya vesile olmuştur. Sadece en meşhurlarından söz edersek Zoltán Kodály ilk olarak Çeremis ve Çuvaş paralelliklerine dikkat çekmiştir. Béla Bartók Anadolu halk müziğinin daha küçük kolleksiyonu temelinde bugüne dek geçerli tespitlerde bulunmuştur. Lajos Vargyas ise Volga Kama bölgesindeki halk müziği tarihini kabataslak, genel hatlarıyla anlatmıştır. Bence Szabolcsi bir yığın muazzam ezgiyi gözden geçirip daha geniş bir bakış açısı ile uluslararası müzik bağlarına rastlamıştır. i Katalin Paksa üç-dört ses üzerinde dolaşan türkülerimizin akrabalarını incelemiştir. László Dobszay tek başına ve László Dobszay Janka Szendrei ise yepyeni bir yaklaşımla Macar halk müziğini incelemiştir. Diğerleri arasından ağıt ve mezmur ağzı üslupların uluslararası ortamda incelemesini gerçekleştirmiştir. ii Sipos un Araştırdığı toprakların haritası: Anadolu ve Bulgaristan Türkleri, Azeri, Kuzey-Kafkaslar ve Türkiye deki Karaçay-Malkarlar, Güney-Batı daki ve Moğolistan daki Kazaklar, Türkmenler, Özbekler ve Kırgızlar

2 Macar halk müziği araştırmalarında, en güzel geleneklerine göre kuramsal incelemelerin doğruluğunun saha araştırmalarıyla belgelenmesi başlangıçtan beri süregelmektedir. Bunlar arasından, kendi arşivimizle de ilgili olan, en önemlileri şunlardır: Béla Bartók un 1936 daki Anadolu derlemesi, László Vikár ve Gábor Bereczki nin tarihleri arasında Volga- Kama-Byelaya bölgesindeki araştırması iii ve naçizane çabalarımla 1987 de başlatılmış Türk dünyası halk müziği araştırmalarım. Yukarıda bahsedilen araştırmaların amacı ilk başta Macar halk müziğinin doğu ilişkilerini tespit etmekti. Bu yavaş yavaş çok uluslu Volga Kama Byelaya bölgesi yerel halk müziği araştırmasına dönüştürülmüştü. Sonra ise kendi çalışmalarım sayesinde muazzam Avrasya topraklarında oturan ve Türk dilini konuşan halkların halk müziğininin karşılaştırıp incelemesine genişletilmiştir. Bu arada Macar eski tarihiyle bağlantılarının incelenmesine devam edilmiştir. Asya da Türk halkları çok eskiden beri üstün rol oynadıkları için onların halk müziği mutlaka incelenmelidir. Onun karşılaştırmalı incelemesini yapmadan Avrasya halk müziğini de anlamak mümkün olmaz. Araştırmayı daha da ilginç kılan, bu müziklerin hayrete değer oranda çok renkli olmaları ve dahası aralarındaki bağın konuştukları diller arasındaki bağdan bambaşka ve farklı olmasıdır. Çalışma sırasında Çin ile Doğu Avrupa ya uzanan muazzam sahada oturan Türk halklarının halk müziği haritası ortaya çıkmaya başladı. Bu kadar büyük bir bölgeyi araştıran saha çalışmalarını da içeren, benimkine benzer, halk müziğinin karşılaştırmalı analizini de içeren araştırma bu bölgede hiç yapılmamış, diyebiliriz. Araştırmamın uzun vadeli amacı Türk halkları ile komşu halkların halk türkülerinin müziksel sınıflandırılıp karşılaştırılmasıdır. Bu amaca uygun bir şekilde çalgılı halk müziğinden, sanatçıların gösterilerinden kaçınıp, halk müziğinin en yeni tabakalarına ya da sanat müziğine tezimde değinmedim. Ayrıca müziğin kültürel veya toplumsal rolüne de seyrek değindim. Türk dili konuşan halklar arasında sıkı bir bağ olmasına rağmen halk müzikleri birbirinden çok farklı olmaktadır. Aslında bu sürpriz değildir, çünkü söz konusu halkların çoğu en azından kısmen Türkleşmiştir ve bu sübstratum (alt yapısı) sayesinde birçok Türk olmayan halkla da genetik ve kültürel bağları vardır. Bu şekilde araştırmam dolaylı olarak kültürü, dili ve tarihi sayesinde akraba olan Türk halklarından başka komşu ve kısmen asimile edilmiş halkların üzerine de ışık tutmaktadır. Böyle bir temel üzerinde daha sonraki dönemde daha geniş çaplı bir karşılaştırmalı Avrasya halk müziği araştırmasını yapmak mümkün olacaktır. 2

3 Web sayfanın amacı Anadolu Türklerinin, Azerilerinin, Kuzey Kafkasya ve Türkiye deki Karaçay Malkarlarının, Güney Batı ve Moğolistan daki Kazakların, Türkmenlerin, Özbeklerin ve Kırgızların arasında gerçekleştirdiğim halk müziği araştırmaları sonuçlarından bir rapor elde edilmesidir. Burada ayrıntılı olarak sahadaki derlemelerim, analizim ve karşılaştırmamın safhaları ve sonuçları da yer almaktadır. Ne Azeri, Karaçay-Malkar, Kırgız, Aday ve Moğolistanlı Kazak, Türkmen ne de Sufi halk İslam müziği araştırmasında düzgün bir arşiv yoktu. Daha önceki Anadolu ve Kazak koleksiyonları erişilebilir değildir ve de içindeki malzemenin belgeleri eksik olup, içindeki müzikler arasında bazı önemli üsluplar, örneğin ağıt, ninni, ya da halk ilahilerinin ezgileri yer almamıştır. Bu yüzden de birçok Türk halkı arasında geniş saha çalışması yapmam uygun görüldü. Geçtiğimiz 28 senede hepsi toplamda yaklaşık on seneyi Türklerin topraklarında geçirip on bin ezgi derledim. Saha çalışmalarımın çoğunu daha küçük köylerde gerçekleştirdim. Bir halkta sadece daha önce kayıt ettiğim aynı ezgiler ya da varyantları tekrar öne çıkmaya başlayınca araştırmamı bitirdim. Oluşturduğum Türk Dünyası halk müziği arşivin Azeri, Kırgız, Karaçay ve Türkmen kısmı dünya çapında da ender sayılır. Bahsedilen bu halkların daha önemli ve incelenmiş koleksiyonları arasında yer almaktadır. Arşiv notaya alınmış ve analiz edilmiş olduğu için Anadolu ve Kazak kısmı da önemlidir. Bunca ezginin temelinde sağlam bir inceleme yapılabilir. Elde ettiğim sonuçlar da özel ve güvenli olduğu için temel ve bilimsel araştırma niteliğindedir. Volga-Kama bölgesi Macar araştırmacıları ve onların peşinden gidenlerinin çalışmalarından başka bazıları tarafımdan daha detaylı incelenmiş Türk halkının halk müziği konusunda makaleler, yoksa kitaplar çıkmışsa (Anadolu Türkleri, Kazaklar) bunlar genel olarak ya sadece notaları içermektedirler (Azeriler, Karaçay-Malkarlar, Kırgızlar) ya ondan bile yoksunlardır (Türkmenler). Yerli ve yabancı halk müziği araştırmacılarının Türk halk müziğiyle ilgili çalışmalarını da inceledim. Bunlar genel olarak ne gerçekten sınıflandırmalı ne analizli ne de karşılaştırmalıdır. Eserlere her Türk halk müziği konusunda ayrı ayrı temas edeceğim. Şimdilik sadece birkaçından söz edeyim, bunlar en az kısmen karşılaştırmalı yöntem kullananlardır: Lach ( ), Bartók (1976), Belyayev (1975), Vinogradov (1958) ve Reinhard (1957). Çalışmamda, halk müziği araştırmalarında uzun geçmişe sahip karşılaştırmalı yöntemden yararlanan büyük Macar geleneklerine dayandım ki hakkında László Dobszay (2010) üzülerek Karşılaştırmalı halk müziğinin yücelmesi ve fiyaşkosu adlı makalesinde yazı yazmıştır. Dobszay a benzer bir şekilde ben de söz konusu yönteme büyük bir önem 3

4 vermekteyim. Günümüzde dünyaca çok rağbet gören etnomüzikoloji yöntemi kültürel veya toplumsal antropolojik eğilimdir. Yalnız kendim bunları daha küçük toplumları, örneğin Sufi Tahtacı ve Alevi, Bektaşileri veyahut Aday ve Moğolistan Kazaklarını incelemek için uygun bulmuştum. Derlemeler sırasında çalgıcı ve türkücülerle de birçok röportaj yaptım ama bunların itinalı işlenmesi henüz elimden gelmedi. Derlediğim ezgileri notaya alıp ustalarımın çalışmalarını temel alarak Türk halk müziklerine uygulayıp sınıflandırdım. iv Macar halk müziğiyle karşılaştırdığımda öncelikle Dobszay Szendrei (1992) üslup konsepsiyonunu göz önünde bulundurmuştum. Kullandığım kısaltma ve işaretlerinin açıklamasıyla müzik analizimin prensiplerini Akademi doktora tezimin üçüncü bölümünün girişinde tanıtmaktayım. Aynı yerde incelediğim halk müziklerini niçin farklı ele alıp sınıflandırdığımı da ayrıntılı açıklamaktayım. Şu anda bu konuyla ilgili sadece analiz ettiğim halk müziklerinin birbirinden bir hayli farklı olmalarından dolayı başka başka tertiplemeye ihtiyaç gördüğüme dikkat çekmek istemekteyim. Bir örnekle aydınlatayım: Bir taraftan birkaç komşu sesten ibaret kısa melodi dizilerini kullanan Azeri, Türkmen ya da Özbek türküleri, diğer taraftan ise büyük ses genişlikli inici dört dizeli pentaton bir beşli aşağıya göcürücü türküleri. Sınıflandırmamın ana kriteri ezginin seyri idi. Diğer özelliklere göre (ritim formülü, hecelerin sayısı, ambitus vb.) genellikle melodiyi daha az nitelendirir ve onların temelindeki gruplandırma birer cetvelde de yazılabilir. İncelediğim Türk halk müziklerini Türk halklarının müzik folkloru bölümünde arkadaki sıra ile tanıtmaktayım: Anadolu Türkleri, Trakya daki Bektaşileri, Azeriler, Türkmenler, Özbekler ve Taciklar, Karaçay-Malkarlar, Kazaklar, Kırgızlar. Bundan sonra aşağıdakilerinin çalışmalarına dayanarak incelememe Volga-Kama-Byelaya bölgesi Türk halklarının halk müziğini de dahil etmiştim. Mümkün olduğu kadar bu halk müziklerinin komşu halkların müziğiyle ve de Macar halk müziğiyle mevcut bağlarına da dikkat çekmekteyim. Macar halk müziğinin doğu bağlantıları bölümünde Macar pentaton beş sesli aşağıya göçürme üslubun, ağıt ve psalmodik ve çocuk türkülerinin Türk ilişkilerinden söz etmekteyim. Türk halklarının müzik folkloru adı altında Türk halklarının müziğine ilgi duyanlara bir özetleyici genel bakış ve araştırmamın sonuçları sunulmuştur. Atıf yaptığım kitapların listesi bibliyografyada bulunur. i Kodály ( ), Bartók (1937a, 1976), Vargyas (1953, 1980, 1981, 2002), Szabolcsi (1933, 1934, 1936, 1940, 1947, 1956) ii Paksa (1982), Dobszay (1983, 1984) Dobszay - Szendrei (1977, 1992) iii Vikár (1969a-b, 1979, 1982, 1993), Vikár Bereczki (1971, 1979, 1989, 1999) iv Kodály ( ), Járdányi-Kerényi (1961), Vargyas (2002), Dobszay Szendrei (1977) ve Dobszay (1983) 4

5 5

6 Türk halkların arasında derlediğim halk müziği arşivime dair Macar halk müziği doğu araştırmasıyla ilgili 1936-dan beri saha çalışmaları da yapılmaktadır. Bunlardan en önemliler 1. B. Bartók un Anadolu da; 2. László Vikár Gábor Bereczki nin Byelaya bölgesindeki; 3. ve kendi Orta-Asya, Kafkasya ve Anadolu derlemelerimdir. İlk başlangıçtan beri arşivlerin oluşumu ve bilimsel işlenmesinde ortak bir özellik derleme, notaya alma, inceleme, sınıflandırma ve karşılaştşrmalı analizdir. Arşivlerin dijitalizasyonu, kataloklaşması ve bilimsel işlenmesi de yüksek seviyededir. Arşivlerin ve onlarla ilgili bilimsel çalışmaların değerini birçok halkın halk müziği ilk defa araştırılmış, bazen ise bugüne dek tek bilimsel inceleniş olduğu yükseltmektedir. Bu halk müziği örnekleri ve ilgili bilimsel makalaler ayrıca Macar halk müziğinin en eski tarihiyle tabakalarına ve Macar halk müziğinin doğu ilişkilerine de sağlam bir zemin oluşturmaktadırlar. Kendim Türkiye deki Türkler arasında 1987-den beri (yaklaşık 3000 ezgi), Azeri lerden (600 ezgi), Kafkas ve Türkiye de oturan Karaçaylı lardan (1200 ezgi), Batı ve (Doğu) Moğolistan daki Kazak lardan (600 ezgi), Kırgız lardan (1300 ezgi), Türkmen lerden (500 ezgi), Kuzey.Amerika Kızılderili lerinden (700 ezgi), ve farklı Sufi cemiyetlerinden (Bektaşi, Tahtacı, Alevi ve dığer) (700 ezgi) derlemeler yaptım. Araştırmama aynı topraklarda oturan Türk olmayan halkları da dahil ettim (örneğin Tat, Zahur, Kürt, Musevi cemaatleri onlardan tahminen 1350 ezgi derlemiştim). Bu ezgilerin çoğu video kayıtlarımda, derlemelerimin çoğu dijitalize olup kataloklanması sürdürülmektedir. Derlediğim Anadolu Türk, Azeri, Karaçay - Malkar, Kazak, Kırgız, ve Türkmen melodileri notaya alındıktan sonra onlardan bol seçme yapıp çıkartılmış kitaplarımda neşrettim, ekte hem ses hem video kayıtlarımdan bol bol örnek vermekteyim. Kitap ve makalelerimin internete yerleştirmesi sürdürülmekte, bunların birçoğuna MTMT sayfasında ya da kendi ( sayfamda ve de academia.edu da ulaşmak mümkündür Derlemelerin çoğunu kendim yapıp, bazı durumlarda yanımda eşim Éva Csáki de arşivimizin zenginleştirmesinde katkıda bulunmuş arasi kendi kaynaklarımız 1993-ten ise Batılı burslarıyla, 1999-dan beri ve hala Ulusal Bilimsel Araştırma Fonu (OTKA) araştırmamın maddı kaynaklarını sağlamaktadır.

7 Arşivimizdeki malzemede yer alan kısımlar: 1. Türkiye deki (halk müziğin yanı sıra Sufi dini müziği) 2. Aday Kazak ve Moğolistan lı Kazak, 3. Azeri, 4. Kafkas ve Türkiye deki Karaçay-Malkar, 5. Kırgız, 6. Türkmen, 7. Amerikalı Siu ve Navayo derlemeleri. Türk Dünyası halk müziği arşivimize dair Türk Dünyası ndan oluşturduğum bu büyük Türk sesi ve video kayıtları ile fotoğraflardan ibaret arşivim Azeri, Karaçay ve Kırgız halk müziği bakımından numune ve rastlanmadıktır. Anadolu daki Türk ve Türkmen halk müziği bakımından da önemlidir. Ezgilerin çoğu notaya alınmış vaziyette bunun için arşivimize bir geniş Türk Dünyası nota koleksiyonu da katılmaktadır. Arşivimizde yer alan dijitalize edilmiş malzemeler: İşaretler, açıklamalar Sıra numarası Derleme verileri CD VIDEO DAT Katalok Kıtap, notaya alma 1-6. = Türk halkları arasında derlemelerim; 7. = Amerika Kızılderilileri arasındaki derlemelerim Derlemenin mekanı; derleyicinin adı yoksa koleksiyonun adı, (ayrı bir not etmesek malzeme János Sipos un derlemesidir). CD-lerin numarası ve uzunluğu (çoğunlukla 1 saat sürer) v/h = video kasetinin numarası ve kasette bulunan kayıtın uzunluğu saat olarak. D/h = DAT kasetlerin numarası ve kasetteki kayıtın uzunluğu saat olarak. - Hazır olan kataloğun file ismi ve - Tutanak ve kayıt = katalok tutanak ve derleme defterlerindeki verilerinden hazırlanabilir K = derlemeler temelinde kıtap da yazılmışsa, N = kayıttaki ezgiler tarafımdan notaya alınmıştır. Sıra numara sı derleme verileri CD VIDEO DAT katalok Kitap, notaya alma 1.1 Türkiye a. Anadolu derlemesi, b. Muzaffer Sarısözen derlemesi, Adana, 1938 ve c. 1.1d. Bartók Béla derlemesi, Adana, 1936 Konya Selcuk Üniversitesi Arşivinden, a. Anadolu kat 1988 N, K b. Sarısözen kat N 2 Bartók 1976 N, K 8 1.1d. Konya kat N 1.1e. Arşivlerden, öğrencilerimizden, araştırmacılardan ezgiler 33 tutanak ve kayıt 1.2 Türkiye, Sufi guruplar 60v/84h 12

8 1.2a. Trakya Bektaşileri, v/66h 1.2a. Trakya kat N, K 1.2b. Ankara çevresi Alevileri alevik, 1989, c. Antalya çevresi Tahtacılar, 1990, v/ 6h tutanak ve kayıt - 6v/10h tutanak ve kayıt - 1.2d. Eskişehir çevresi Aleviler, 6v/ 6h tutanak ve kayıt e. Hacibektaş, Aleviler, v/ 2h tutanak ve kayıt Türkiye, Sünniler 1 64v/62h 1.3a. Malatya, v/ 2h tutanak ve kayıt - 1.3b. Trabzon, v/ 7h tutanak ve kayıt - 1.3c. Gaziantep, v/10h tutanak ve kayıt - 1.3d. Burdur, v/ 9h tutanak ve kayıt - 1.3e-1 Osmaniye, v/16h tutanak ve kayıt - 1.3e-2 Osmaniye, v/ 5h tutanak ve kayıt - 1.3e-3 Osmaniye, v/ 3h tutanak ve kayıt - 1.3f. Kars, v/10h tutanak ve kayıt - 2. Kazakistan 11 19v/ 15h K 2.1 Almatı, Kazak Almati kat Aday ve Moğolistan 9 1v/ 1h 2.2. Kazak Bayan Kazakları, Ölgiy+Moğ. kat Mangistaw_kat 2.3 Kazak jırçıları 9v/9h tutanak ve kayıt 2.4 Turkestan, v/ 5h tutanak ve kayıt - 3. Azerbeycan 12v/18h 15D/22h K 3.1 Azeri video, v/18h 15D/22 h 3.1. azeri video kat 3.2. Azeri DAT kat N N 4. Karaçay-Malkar 5 22v/36h 9D/14h K 4.1 Karaçay-Malkar, v/ 9h 9D/14h 4.1. Karaçay kat 4.1. Karaçay video kat 4.2 Karaçay-Malkar, 2001, v/13h tutanak ve kayıt N 4.3 Karaçay-Malkar, v/16h tutanak ve kayıt N 4.4 Tamara Bittirova CD-leri, tutanak ve kayıt N 5. Kırgızstan 46v/32h K 5.1 Kırgız, v/ 6h 5.1. Kırgız 2002 kat N 5.2 Kırgız, v/16h 5.2. Kırgız 2004 kat N 6. Türkmenistan v/19h tutanak ve kayıt N 7. Kuzey-Amerika Kızılderilileri v/30h 7.1 Los Angeles, Dakota, 17v/17h 7.1. Dakota+LA kat Navayo, v/10h 7.2. Navayo kat Willard Rhodes derlemeleri, tutanak ve kayıt N 1. şekil János Sipos ses ve video kayıtlarının arşivi N N 13

9 1. Türkiye derlemeleri Türkiye derlemelerimin temelini 1988-de başlatılmış ve hala sürdürmekte olan Anadolu derlemelerim oluşturmaktadır. Ayrıntılı olarak en önemli kısımları bunlardır: 1.1a. János Siposun arası Anadolu derlemeleri. Bu kısım özellikle ve çoğunlukla Türkiyenin Türkmen kabileleri mesken ettikleri güney tarafından, ve diğer bölgelerden, örneğin Kara deniz ya da Ege denizi bölgesi yoksa İç Anadoludan kayıtlardan ibarettir. Bu derlemenin bilimsel işlenmesi bayağı iyi sayılır, ezgilerin çoğu notaya alınmış olup, onlarla ilgili beş kitap ve bir çok makale yazdım. Arşivimdeki 9 CDde János Siposun Türk Halk müziği I-II adlı kitabındaki sıra ile seçilmiş ezgiler yer almakta. Bu CD-ler ile Türk Halk müziği I-II adlı kitaplarım Anadolu halk müziğinin tabakalarını temsil etmektedir. derlemenin kataloklaşma ve dijitalizasyonu tamamlanmıştır. Katalok Excel-cetvelinde ve birçok ezginin metini de yazılmış vaziyette. Anadolu halk müziğini içeren CDlerin şimdiki sıra numarası bu şekilde verilmiş: János Sipos arası derlemesi: SJ 1 57, toplamalı CD-leri: ezgi 1 9; katalok: Kat_Anatólia Türkiye derlemelerimiz hala devam etmektedir. 1.1b. Muzaffer Sarısözen 1938-lı ve 1941-li Adana-çevresinden derlemeleri. Meşhur Türk halk müziği derleyici Muzaffer Sarısözen 1938 ile 1941-de aynı bölgede daha önce Bartók (1936) daha sonra (1987) ise kendim birçok defa derleme yapmıştık. Derlediği malzemede 1936 senesinde Bartók tarafından da kayıt edilmiş ezgiler var, ancak Sarısözen ki ses kayıtları daha yüksek kalitelidir. Sarısözen in Adana çevresindeki derlemelerini Ankara daki Hacettepe Konservatuvar o zamanki müdürü Profesör Dr Ahmet Yürür den 1999da aldım. Ezgilerini notaya alıp kısmen yayımlattım. Malzemeyi içeren CDlerin sıra No su SJ 75-78, Kataloğu Kat_Sarisözen. 1.1c. Bartók Anadolu derlemesi. Bu malzemenin ayrıntılı açıklaması tanıtımı nota ve analiziyle Bartók un Anadolu derlemesini içeren kitaplarında örneğin Bartók (1976da) bulunmaktadır. 1.1d. Konya Selcuk Üniversitesi Arşivinden ezgiler de Konya Selcuk Üniversitesi Rektörü Profesör Saim Sakaoğlu nun izniyle tarafımdan 260 ağıt, uzun hava (acıklı) ezgi, ninni, oyun havası ve röportajlar üniversite arşivinden kopyalanmıştşr. Dikkate değer bu arşiv Türkiyenin birçok tarafından derlenmiştir. Özellikle de serbest ritim ve parlando ezgileri bakımından zengin bu koleksiyon çok kıymetlidir. Ezgilerin metinlerini yazdım, ezgiler de tarafımdan notaya alınmış vaziyette. Şimdiki sıra No su: SJ 67 74, kataloğu ise: Kat_Konya. 14

10 1.1e. Öğrenciler, araştırmacılar ve diğerlerden alınmış ezgiler Türkiye de kaldığımız zaman Ankara Radyosu bazı ünıversite arşivleri, Ankara Üniversitesi DTC Fakültesi Hungaroloji bölümündeki öğrencilerimizű benimle çalışan araştırmacılar, tanıdıklarımız v.s.den de halk müziği örneklerini aldım. Bunlar arasında Türkiye de oturan azınlıklara (Kürt, Laz, v.s.) ait ezgiler de yer almakta. Kayıtların ayrıntılı kataloğu hazırlanmış, fakat tarafımdan ezgilerin çoğu daha notaya alınmamıştır. Bunlardan özellikle Ankara Konservatuvarı ve Ankara Radyosu ndan kopyalanmış 20ncı yüzyılın ortasında kaydedilen serbest sunan uzun hava ezgiler çok kıymetlidir. CD-lerin sıra No su: SJ János Sipos ve Éva Csáki derlemeleri Sufi lerden Trakya ve Anadolu da 1.2a. Türkiye nin en batısındaki Trakya da Éva Csáki ile Bulgaristan dan 20nci yüzyılda buraya göç etmiş Bektaşi lerden 1999-da 17 saat 2003-te ise Topçular da derleme yaptık. Daha sonra Éva Csáki 2002-de 16 saat, 2003-te de Newruz da derlemeler yaptı. Kayıt edilmiş ezgi ve metinleri yazdık, katalok da hazırladık. Audio CD-lerin sıra No su SJ Trakya daki Bektaşi ler arasındaki araştırmamızın sonuçlarını bir kitapta ve birçok makalede açıkladık. Diğer Sufi derlemelerimizden en önemlileri 1.2b. Ankara çevresindeki Alevi (1989, 2010 ve 2011 senesinde, 3 saat), 1.2c. Antalya çevresindeki Tahtacı (1990 ve 2011 yıllarda, 10 saat); 1.2d. Eskişehir çevresindeki Alevi (2012-de, 5 saat). Bu derlemelerin detaylı çalışması hala bizi beklemekte, yalnız araştırmamızı devam ettirmeye kararlıyız. 1.2e. Hacibektaş köyünde yaptığım Alevi derlememi de buraya dahil etmem gerekir (2012-de 2 saat) János Sipos un diğer Türkiye derlemeleri Arşivimizde yukarıda sözü edilenlerden başka derlemelerim bulunur: 1.3a. Malatya çevresinden (2011, 2 saat); 1.3b. Trabzon çevresinden (2011, 7 saat); 1.3c. Gaziantep yöresindeki Barak lardan (2006, 10 saat) ve 1.3d. Antalya ile Burdur yöresinden (2011, 9 saat). 1.3e1-3. Béla Bartók 1936-lı derlemesi mekanları olan, Osmaniye yöresirnde derlemeler yaptım: 2006-da (16 saat), 2007-de yönetmen János Domokos un Bartók-filmi çekimi sırasında (5 saat), 2010-da Osmaniye-deki Bartók-müzesi açılışından sonra (3 saat) ve de başka bir Bartók-filmi çeken Türk ekibiyle (3 saat). 1.3f. En son Türkiye deki saha çalışmamı 2014-te Doğu-Türkiye deki Kars yöresinde oturan bir azınlık arasında Karapapah-larda gerçekleştirmiştim (10 saat). Türkiyeden derlediklerimiz durmadan ve sürekli zenginleşmektedir. 1 1 Ticari kasetler. Basmakalıp arz edilen şarkıların tersine (SJ ) çalgılı halk müziği kasetlerinde genellikle iyi ve otantık ezgilerin kayıtları yer almaktadır. Bu da mucize değil, çünkü Türkiye de bugün bile TV, 15

11 Türk derlememizle ilgili en önemli kitaplarım: Sipos János (1994a), Török Népzene I. (Műhelytanulmányok a magyar zenetörténethez 14), Budapest: MTA ZTI. Sipos János (1995), Török Népzene II. (Műhelytanulmányok a magyar zenetörténethez 15), Budapest: MTA ZTI. Sipos János (1997a), Bartók Béla törökországi gyűjtése egy nagyobb anyag fényében, Budapest: PhD disszertáció az MTA Bartók Archívum könyvtárában [Macar Bilimler Akademisi Bartók Arşivinde bulunan doktora tezim. Sipos, János (2000a), In the Wake of Bartók in Anatolia (Bibliotheca Traditionis Europeae 2), Budapest: Európai Folklór Intézet. Sipos János (2002a), Bartók nyomában Anatóliában, Budapest: Balassi Kiadó. Sipos, János (2005a), Comparative Analysis of Hungarian and Turkic Folk Music Türk-Macar Halk Müziğinin Karşılaştırmalı Araştırması, Ankara: TIKA (Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı) és az Ankarai Magyar Nagykövetség kiadványa [ve Macaristan Ankara Büyükelçiliği ortak yayını]. Sipos, János (2009a), Bartók un izinde Anadolu da, İstanbul: Pan. Sipos, János Csáki, Éva (2009), The Psalms and Folk Songs of a Mystic Turkish Order (CD-ek), Budapest: Akadémiai Kiadó. 2. Kazak derlemelerim Kazak derlemelerim çeşitli Kazak topluluklardan kayıt edilmiş te Almati çevresinde derleme yaptım (SJ , 2 saat) de kendim Kazakistan güneybatısındaki Mangislak ta (SJ , 6 saat), 1996-da Batı - Moğolistan Bayan-Ölgiy vilayetinde oturan Kazaklar arasında ise Dávid Somfai Kara (SJ , 2 saat), 1997-de ise Éva Csáki Ulanbator çevresindeki eskiden Nalayh a sürgün edilmiş Kazaklar arasında araştırma gerçekleştirmiş (SJ , 3 saat). Arşivimizde her üç kaynaktan derleme mevcuttur Bunlara 2006-lı Kazakistan seyahatımdan birçok akin kayıdı ekledim (9 saat), ve ayrıca li Turkestan daki halk müziği derlemem (2 saat). Video kayıtlarım: Kazak_1997, Kazak_2006 ve Kazak_2011. Kazak derlemelerime dayanan en önemli makale ve kitaplarım: Sipos, János (2001c), Kazakh Folksongs from the Two Ends of the Steppe, Budapest: Akadémiai Kiadó. Sipos János (2001d), Népdalok a kazak sztyeppe két végéről, Magyar Zene 39:1, pp ; 39:2, pp ; 39:3, pp ; 39:4, pp Sipos, János (2005a), Comparative Analysis of Hungarian and Turkic Folk Music Türk-Macar Halk Müziğinin Karşılaştırmalı Araştırması, Ankara: TIKA (Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı) ve Macaristan Ankara Büyükelçiliği ortak yayınıdır. radyo ve halk ekiplerin yanındaki çalgıcılar en çok evde, müziğin orijinal fonksiyonunu öğrenmişlerdendir. Arşivimizde on tane böyle kaset bulunmaktadır (SJ ). Bundan başka 21 tane, farklı Türk Sufi cemiyetlerden kaydedilmiş kaset de var (SJ ), 16

12 3. Azeri derlemelerim 1999-da Azerbeycan da çok büyük çaplı bir topraklarda önemli bir saha çalışma sırasında 600 ezgi kaydetmiştim. Azerbeycan sakinlerinin bir kısmı Türkleştirilmiş İranlıdır. Arkaik güney İranlı lehçe konuşan Tat-lardan da birçok kayıt yaptım. Onların müziği basıt ve şaşırtıcı homojen Azeri müzik repertuardan farklı değildir. Azerbeycan kuzeyinde, Kafkasların eteğinde birçok halk yanyana oturmakta, kimi şehirlerde 24 farklı ulustan nüfus da bulunur. Aralarında Avar halkı da var, yalnız Karpatlar Havzasında Macarlardan önce bulunmuşlarla bir tek adları aynıdır. En azından dilleri Türk değildirö büyük bir ihtimalle Moğol, ya da İranlıdır. Azeri derlemelerim sırasında birçok Avar halk müziği örneğini de kaydetmiştim. Onların müziği diğer Azeri bölgelerde bulunan halk müziğinden daha çok Macar halk müziğiyle benzer ve yakınlık göstermekte. Azeri DAT kayıtların CD kopyaları: SJ (yaklaşık 26 saat). Ezgi ve metinlerin transkripsiyonu tamamlanmıştır lı derlemem (3 saat) ve 2009-lu (11 saat) kayıtlarımın çoğunda Azeri ve diğer halkların mugam sunumları yer almaktadır. Azeri video kayıtlarının Nosı: Azeri_1997, Azeri_2006 ve Azeri_2009. Azeri derlemelerim temeline dayanan en önemli yayımı: Sipos, János (2004a), Azeri Folksongs At the Fountain-Head of Music, Budapest: Akadémiai Kiadó. Sipos, János (2004b), The Central Style of Azeri Folksongs, Journal of Turkic Civilization Studies 1, Bishkek: Kyrgyz-Turkish Manas University Center for Turkic Civilization Studies, Kyrgyz-Turkish Manas University Publication: 62. Sipos, János (2005a), Comparative Analysis of Hungarian and Turkic Folk Music Türk-Macar Halk Müziğinin Karşılaştırmalı Araştırması, Ankara: TIKA (Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı) ve Macaristan Ankara Büyükelşisi ortak yayını. Sipos János (2009c), Azerbajdzsáni népzene a zene forrásainál (CD-vel), Budapest: European Folklore Institute. Sipos János (2010a), Az azeri népzene kapcsolata a magyar illetve más török népek zenéihez, In Dévényi K. (szerk.): Varietas Delectat, Tanulmányok Kégl Sándor emlékére (Keleti Tanulmányok Oriental Studies), Budapest, pp Karaçay-Malkar derlemelerim 4.1. Kafkaslarda oturan Karaçay-Malkar derlemelerimin temelini 2000-de Gergely Agócs ile beraber gerçekleitirdiğmiz saha çalışmalarım sağlar (9 saat video ve 14 saat DAT kayıdı) , 2002 ve 2005-te Éva Csáki ile Ankara, Afyon, Konya ve Eskişehir çevresindeki köylerde Türkiyedeki Karaçaylardan derledik (27 saat). Buradaki video kayıtlarımızın adı 17

13 KB_2000, KB_2001, KB_2002 ve KB_2005; 4.4. Bunu Dr. Tamara Bittirova Malkar folklor araştırmacının Kafkaslardaki Malkar koleksiyonunu ekleyebiliriz (5 saat). Kafkastan gelmiş audio kayıtlarının No sı SJ Kafkaslar ve Türkiye Karaçayları arasından derlediğim ezgileri tarafımdan notaya alıp inceledim, ve metinleri yazılmış kısmen Macarcaya çevirilmiş. Karaçay-Malkar derlemelerim temeline dayanan en önemli yayımlarım: Sipos, János (2001b), Report on my Expedition in the Caucasus, In Károly, László Kincses Nagy, Éva (eds) Néptörténet Nyelvtörténet, A 70 éves Róna-Tas András köszöntése, pp Szeged: SzTE BTK Altajisztikai Tanszék. Sipos, János Tavkul, Ufuk (2012), A régi magyar népzene nyomában - A kaukázusi karacsájok népzenéje, Budapest: l Harmattan. Sipos, János Tavkul, Ufuk (2015), Karachay-Balkar Folksongs, l Harmattan MTA BTK ZTI (e-book şeklinde de). 5. Kırgız derlemelerim ve 2004-te Kırgızstan Isık köl, Narın ve Talas vilayetinde ve başkent Bişkek yöresinde birçok saha çalışmasını gerçekleştirdim. Hepsi toplam 37 saatlık videokayıdı bugünkü Kırgız halk müziğini iyi temsil etmekte. Kırgız halk müziği tahlil eden özetleyici bir monografi seviyesindeki çalışma daha önce hiç yazılmamıştır. Malzemenin şifresi Kirgiz_2002, veya Kirgiz_2004. Tarafımdan derlenmiş yaklaşık 1300 ezgi notaya alınmış ve metinlerini Gülzura Cumakunova deşifre etti. Arşivimizdeki koleksiyonumuza dayanarak Kırgız monografisimi çıkarttım: Sipos, János (2014a), Kyrgyz Folksongs, Budapest: l Harmattan MTA BTK ZTI (ekıtabı şeklinde de). 6. Türkmen derlemem 2011-de Türkmenistan Balkan vilayetinin köylerinde yaklaşık beşyüz ezgi derledim (19 saat). Koleksiyonumun önemini Türkmen halk müziği hakkında az bir şeyin çıkmış olduğu yükseltmekte. Şimdilik ayrıca araştırmacıların sahaya çıkması da sakıncalı gördüklerinden izin neredeyse hiç verilmez. Tarafımdan derlenmiş ezgilerin dijitalizasyonu bitirdikten sonra notaya alıp analize ettim, metinlerini yazdırdım. Şifreleri Türkmén_2011. Bununla ilgili neşrettiğim: Sipos János (2012), Népzenegyűjtés a zemzemek földjén Türkmén expedíció, Folkmagazin XIX:1, pp ; XIX:2, pp

14 7. Kuzey - Amerikalı Kızılderili derlemeler Her ne kadar Amerika lı Kızılderili ler Türk halkalarıyla akraba değilmişse, bazı kabilelerin halk müziği pentatondur. Bu olgu ve birçok araştırmacının iddiası olan Asyalı kökenlerine dayanarak belki de bazı grupları genetik bağlarla pentaton müzikli Asyalı Türk halkıyla birleşmiş olabilir. Kuzey-Amerikalı Kızılderili malzemem (hepsi toplam 700 ezgi) ikiye ayrılıyor: János Sipos 2004-lü Navayo ve Dakota derlemesi li Los Angeles Üniversitesi Fulbright profesörü bursu sayesinde Dakota (14 saat) ve Navayo Kızılderilileri (16 saat) arasında derledim. Koleksiyonumun kataloğu hazırlanmış, fakat ne metinleri ne de notayı yazdım. Şifresi Dakota_2004, ve Navaho_2004. Willard Rhodes meşhur Amerikalı etnomüzikoloğun Kuzey-Amerikalı Kızılderililer arasındaki derlemeleri. Bu zengin koleksiyonu te UCLA arşivinden kopyaladım. Ezgilerini notaya alıp sınıflandırdım, ve metinleri de yazılmıştır. Koleksiyonun şifresi: Rhodes_UCLA. Kuzey-Amerikalı Kızılderili halk müziği hakkında yazdıklarım: Sipos János (2005c), A sziú indián dalok ázsiai kapcsolatairól. In Birtalan Ágnes Rákos Attila (eds)(2005): Bolor-un gerel. Kristályfény. Tanulmányok Kara György professzor 70. születésnapjának tiszteletére I-II, Budapest: ELTE, Belső Ázsiai Tanszék MTA Altajisztikai Kutatócsoport, pp Sipos, János (2010f), Dakota Folk Songs and their Inner-Asian Connection, Acta Ethnographica Hungarica Vol. 55, No. 1/June 2010, Budapest: Akadémiai Kiadó, pp

15 Doğu daki derlemelerimle ilgili kitaplarıma dair Türk halkları arasında yaptığım derlemelerin ciddi Macar evveliyatı vardır, ve bu önçalışmalardan pek çok tecrübe kazanmakla beraber bunlar bana yol da gösterdi. Béla Bartók (1936, 1976, 2002) daha kısıtlı araştırmalara dayanarak Volga-Kama-Byelaya bölgesi ve İç Anadolu halk müziği ile ilgili bugün dahi geçerli olan sonuçlara varmıştır. Zoltán Kodály ( ) Çeremiş, Çuvaş, ayrıca o alanda yaşayan diğer halkların müziğini inceleyip analize ederek ve buna dayanarak doğudaki benzer halk müzik çemberini genişletmiştir. László Vikár (1969a, b, 1979, 1982, 1993) ayrıca Vikár- Bereczki (1971, 1979, 1989, 1999) Çeremiş, Çuvaş, Mordvin, Tatar ve Başkurt halk müziği hakkında yayınlanmış oldukları makaleler yerinde gerçekleştirilmiş derlemelere dayanarak daha geniş, daha gerçekçil bir tablo çizmişler. Lajos Vargyas (1953, 1980, 1981, 2002) Volga-Kama-Byelaya bölgesinin halk müziğinin geniş kapsamlı tarihçesini de yazmıştır. Bence Szabolcsi ise (1933, 1934, 1936, 1940, 1947, 1956) devasa bir melodi hazinesi (olağan üstü sayıda melodi) incelenmesinin ardından daha geniş çaplı uluslararası müziksel bağlantılara işaret etmiştir. László Dobszay (1983) kendisi ayrıca László Dobszay ve Janka Szendrei (1977, 1992) yeni bir bakış açısı kazandırıp Macar ezgileri, Macar psalmodik ve ağıt ezgilerin uluslararası düzeyde incelenmesini gerçekleştirmişler. Katalin Paksa (1982) ise küçük ses genişliğindeki dört veya beş sesten oluşan türkülerimizin doğudaki akrabalarını bulup analize etmiş. Bu sürecin devamı olarak benim arasında Anadolu da yaptığım derlemeleri, ayrıca Kazak, Azerbeycanlı, Kafkas, Türkmen ve Kırgız derleme çalışmalarımı da katabiliriz. Türk halklarının halk müzikleri 1

16 ile ilgili İngilizce, Macarca, Türkçe ve Azerice dillerinde pek çok kitabım yayınlandı, ve bunlar çoğunlukla kendi derlediğim, notalandırıp analize ettiğim ezgilere dayanarak yazılmıştır. Béla Bartók un Türkiye de yaptığı araştırmanın değerlendirilmesi daha geniş kapsamlı bir derleme ışığında arasında Türkiye de Ankara Üniversitesi Dil, Tarih ve Coğrafya akültesi nin Hungaroloji Anabilim Dalında öğretim görevlisi olarak ders veriyordum, ve bu zaman içerisinde 1500 den fazla ezgi derlemiştim. Bartók un bitirdiği noktada, aynı bölgede araştırmalara başladım ve yeni ezgi tiplerine rastlamayınca gitgide Batı ya doğru yöneldim. Bunun yanı sıra ulaşılabilir Türk melodi yayınlarını da inceledim ve onları süzgeçten geçirip eleştirdim, böylelikle kendi derlemelerime 3000 ezgi daha katmış oldum. Türkiye dev bir ülkedir, ve burada Türklerle beraber farklı etnik kökenli gruplar da yaşamaktadır. Ben şahsen başlangıçta Toros-dağlar boyunca yerleşik olan Türkler le derlemelere başladım, fakat bunu takiben TRT nin yayınladığı notaların yardımıyla Türkiye nin başka bölgelerinin müziğini de kattım araştırmalarıma. İlk başta kendilerini Türk sayan insanların söylediği türküleri derleyip inceledim, ama ilerdeki aşamada düzene farklı etnik kökenli grupların ezgilerini de ekledim. Nihayetinde elimde gerektiği kadar çok melodi birikmişti, ve Bartók un 1936 da yaptığı Anadolu derlemesi ve onun sayesinde yaptığı saptamaların hangileri hala geçerli, hangileri daha zayıf olduğu, ve yanıldığı tespitlerin olup olmadığı hakkında bir kitap yazabilirdim. Birinci bölümde Bartók un Anadolu da yaptığı derlemenin evveliyatından bahsederim, Türkiye yolculuğunu, ve eserin meydana 2

17 gelmesinin koşulları ve ortamını anlatırım. Bunu Bartók un İngilizce yazmış olduğu girişin ve notalara ve metinlere eklediği açıklamalar ve gözlemlerin Macarca çevirisi takip eder. İkinci bölümde Macar halk müziğinin sınıflandırılmasını tanıtıyorum. İlk başta kısaca Bartók un sınıflandırma yönteminin son halinden bahsederim, sonra ise Macar halk müziğin sınıflandırmasıyla ilişkin değişik denemeleri, öncelikle de Járdányi-düzeni ve tipleme tanımlamasını, Lajos Vargyas ın bilimsel sonuçlarını özetleyen makalesini ve László Dobszay ile Janka Szendrei nin stil düzenini tanıtırım. Kısaca Türk halk müziğinin derlemesinden ve Türk halk müziği sınıflandırılması ile ilgili teşebbüslerden de bahsederim. Üçüncü bölümde kendi derleme çalışmalarımdan söz ederim. Derlemenin nasıl yapıldığını tanıttıktan sonra derlediğim ezgilerin analizi takip eder bu sırayla: mikro sesler, ıskalalar ve ses takımları, simetrik ve asimetrik ritimler, hece sayısı, şekiller, kadans, ses genişliği, nağme/melodi dizilerinin yüksekliği, nakaratlar ve eklemeler. Dördüncü bölümde Anadolu ve Macar halk müziğin karşılaştırmalı incelemesine bir teşebbüste bulunuyorum. Gözden geçirdiğim, analize ettiğim Türk ezgilerin tümünü bir tiplemeyle, stillere göre belli gruplara ayırıyorum, ve ardından Macar ve bazen başka etnik grupların halk müziği ile olan bağlarını inceliyorum. Beşinci bölüm ezgilerin metinlerini, ve metin ile ezgi arasındaki bağlantılarını içermektedir. Anadolu halk ezgilerin metinlerinin kısa tanıtımından sonra Bartók un Anadolu derlemesinde yer alan ezgilerin metninin lehçe incelemesiyle devam ederim. Bunu takiben ise metinlerin eleştirsel incelemesine geçip melodi ile metin arasındaki bağlantının bazı özelliklerine dikkat çekerim. 3

18 Altıncı bölümde Macar ve Türk halk müziği karşılaştırmasının tarihi geçmişini ele almaktayım. Kısaca Türk halklarının İç Asya daki ve Doğu- Avrupa daki eski tarihini, ayrıca Macar boylara iştirak eden Türk boylarından bahsederim. Bu bölüm ve kitap da bu özetle sona erir. Appendix ismini verdiğim ekte Ahmet Adnan Saygun un tarafından Béla Bartók un sınıflandırmasına dair yaptığı düzeltme önerilerini tanıtmakla beraber pek çok Macar eşi veya benzeri olan Anadolu ezgisinin notasını da göstermekteyim. Türk halk müziği I II senesinde László Dobszay Türk halk müziği I. ve Türk halk müziği II. isimli ciltlerimin MTA ZTI (Macar Bilimler Akademisi Müzik Bilimleri Enstitüsü) Műhelytanulmányok a Magyar Zenetörténethez adlı serinin parçası olarak yayınlanmasını üstlemiş. Bu ciltlerde en başta şu soruların cevabını aramaktaydım: Türk ve Macar halk müziğinde aralarında sıkı bir bağ olan ezgi tipleri, ezgi sınıfları mevcut mudur? Tabi bunun yanı sıra bu kitabımda altı sene boyunca sürdürdüğüm Anadolu daki derleme çalışmalarımı da özetlemiş bulunuyorum pek çok ezgiyi tanıtarak. Bu kitaplarımda tanıttığım derleme çalışmalarım 1988 senesinde başlayıp 1993 başına kadar sürdü. Üç merkez seçtim Toros-dağların boyunca: Antalya, Mut ve Adana. Bu merkezlerden yola çıkarak civardaki küçük, kuş uçmaz kervan geçmez köylere gittim araştırmalarımı gerçekleştirmek için. Tam tamına sekiz büyük sefer yaptım, ve bu seferlerin her biri yaklaşık iki-üç hafta sürdü. Bu yukarıda saydığım bölgelerin dışında ara sıra Türkiye nin farklı yörelerinde de derledim (mesela: Ankara, Denizli, Trabzon vb.) Ezgilerin büyük kısmını çiftçi ve çobanların evinde, çadırında 4

19 derledim, ve 233 kaynak kişiden 85 farklı yerde yaklaşık 1500 melodiyi kasetlerime kaydettim. Bunların arasından 1000 e yakın ezgiyi notalandırıp, aralarından 500 ezgi seçtim ki bunları 132 kaynak kişiden, 61 farklı yerde derledim. Ciltlerin bölümleri homojen değildir, ve her iki cilt acemi araştırmacının eksikliklerinin izini taşımaktadır. Buna rağmen bu kitaplarda yer alan ezgi tiplerinin büyük kısmı ilk defa yayınlanmıştır, ve analitik, karşılaştırmalar içeren bölümler muhakkak çok önemli yenilikler taşımaktadır. Türk halk müziği I. Bu cilt her şeyden önce Macar benzeri veya eşleri olan Türk ezgilerini, ezgi grupları ve ezgi stillerini ele almaktadır. Birinci ve ikinci bölümde Türk müziğinde mevcut özel ses yükseklikleri ve asimetrik ritimlerden bahsederim, ayrıca kurduğum düzenin ana ilkelerini, ve ezgi koleksiyonun musiki düzenini anlatırım. Üçüncü bölümde Anadolu da bulunan en büyük, zengin ezgi grupları tanıtırım. Bunlar şöyledir: 1) (so -fa)-mi-re-do çekirdekli, motivik yapılı ve diğer, bunlara eklenebilir ezgi tipleri, 2) ağıtlar 3) psalmodik ezgi stili 4) 5(5)b3 kadanslı AAAkB şeklinde olan ezgilerin sınıfı 5) Ses genişliği büyük olan parlando ezgilerin sınıfları Dördüncü bölümde Macar ve Türk ezgi gruplarını ve ezgi stilleri karşılaştırırım, çocuk oyunu ezgilerine ayrıca ağıt ve psalmodik stile büyük önem göstererek. 5

20 Ezgi antolojisi aşağı yukarı iki yüz ezgi içermektedir. Türk halk müziği I- II. ciltlerinde yayınlanmış olduğum beş yüz ezgiden I. cilt içine iki yüze yakın nağme seçmiş oldum. Bu seçilenler Macar ve Anadolu müziği arasındaki bağlantıyı en net şekilde yansıtan ezgilerdir. Antoloji ayrıca bir harita, kaynak kişiler ve derleme noktaların listesini, belli bir ezgi tipin otuzsekiz örneğinin tablosu, ve bir bibliyografi içermektedir. Appendix bölümünde eklenmiş ezgilerin metni ve bunların Macarca çevirisi bulunmaktadır. Cildin en sonunda bu kitapta yer alan makalelerin İngilizcesi yer almaktadır. Türk halk müziği II. Türk halk müziği II. bu kitabın evveliyatı olan Türk halk müziği I. cildin organik devamıdır. Birinci ciltte daha çok (so-fa)-mi-re-do ezgi çekirdeğine ilişkin, ve pek çok defa Macar ezgi gruplarıyla da yakınlık gösteren, hatta stillerle bile kıyaslanabilir Türk ezgi gruplarını incelerken, ikinci ciltte Türkiye de geçirdiğim neredeyse yedi senelik dönem boyunca derlediğim bütün ezgilerin tanıtımını ve incelemesini okuyuculara sundum. Birinci bölümde araştırmamın evveliyatından bahsederim, ve derleme boyunca kullandığım kavramları (ezgi tipleri, ezgi sınıfı vb.) açıklarım, tanıtırım. İkinci bölümde derlediğim ezgileri belli müziksel özelliklere göre analize ederim (ıskala, şekil, hece sayısı, ses genişliği, kadanslar, ritim, müzik ve metnin ilişkisi vb.). Bu analizler ve istatistiklerin ezgiler arasındaki ğlantıları farketmekte çok büyük katkısı var. Böylece yavaş yavaş ezgi tipleri ve ezgi sınıfları görülür hale gelirler. 6

21 Üçüncü bölümde nakarat ve sonda yer alan eklemeleri gözden geçirmekle beraber daha önce bahsettiklerimi tasvir ederek üç variant grubu gösteririm. Dördüncü bölümde müziksel düzenlemenin üç aşamasını tanıtırım: ilk adımda müziksel açıdan homojen ezgi grupları kurarım, ikinci etapta aralarında var olan bağlantılara göre sınıflar oluştururum. Üçüncü adım olarak da ezgi sınıfları arasındaki ilişkileri göstererek Anadolu da gerçekleştirdiğim derlemeyi detaylı bir şekilde anlatırım. Bu üçüncü aşamada birinci ve ikinci etapta anlattığım ilkelere dayanarak büyük bir ezgi antolojisini nasıl düzenlendiğini de görmüş olacaksınız. Appendix kaynak kişiler ve derleme noktaların listesini, ezgi metinlerin Macarca çevirisini ve bibliyografi içermektedir. Bunu kitabın makale kısmının İngilizce yazılan kısa özeti takip etmektedir. Cildi 298 ezgi içeren bir antoloji sonlanmaktadır. Bartók un izinde, Anadolu da Bartók un Türkiye de yaptığı yolculuğu hakkında yazdığım bildiri İngilizce, Macarca ve Türkçe olarak da yayımlandı. Bu kitaplar birbirinin daha geniş ve düzeltilmiş varyantlarıdır. Kitaplar az önce tanıtmış olduğum PhD doktora tezimle beraber Bartók un 1936 da gerçekleştirdiği derlemeyi de içermektedir daha sonra yapılan derlemelerin ve diğer, bir kısmını kendim derlemiş olduğum Anadolu ezgileri ve Macar ezgilerinin ışığında. Kitabın birinci bölümünde Bartók un Anadolu derlemesini ve onun en önemli sonuçlarını özet şeklinde tanıtırım. Sonra kendi derlememden ve Türkiye deki halk müziğinin şu anki durumundan bahsederim. 7

22 Kitabın ikinci bölümünde Anadolu da yaygın olan ve Macar benzeri bulunan ezgi gruplarını detaylı olarak tanıtırım. Bunlar örneğin çocuk oyunlarının ezgileri, ağıtlar, psalmodik stil, ve diğer, bu kadar belirgin özellikleri olmayan ezgi gruplar. Diğer halkların ezgilerini de bu analizime katarak Macar-Anadolu benzerlikleri daha geniş, uluslararası bir çevrede incelemek isterim. Ezgiler arasındaki benzerlikleri tanıtmanın yanında bu Anadolu ve Macar ezgi stillerin arasındaki benzerliğin neye dayandığını da açıklamaktayım. Bu benzerliklerin sebebi genel olarak insana, o bölgeye dair olabilir veya genetik akrabalık da söz konusu olabilir. Bunların dışında diğer, Macar ezgileriyle herhangi bir bağlantısı olmayan fakat bu bahsedilen Türk halk müziği gruplarıyla ilişkin Anadolu ezgilerini de ele almaktayım, ve Bartók un Anadolu derlemesinde yer alan pek çok ezginin de yakından veya uzaktan akrabası olan benzer ezgiler tanıtırım. Ciltte çok sayıda nota ve fotoğraf bulunmaktadır (bunlar kendi derlemelerimden), ve ekte ezgilerin metni Türkçe ve Macarca olarak da yer almaktadır. Avrupa Folklor Enstitüsü ve FONO Records un ortak yayımladığı iki CD de hazırladım, ve bunların yardımıyla okuyucu kitapta gösterdiğim örnekleri kendi kulaklarıyla duyma imkanı bulabilmektedir ( Türkiye de tasavvuf müziği Bu kitabımda Türkiye nin Avrupa daki bölgesinde yaşayan bir İslam topluluğu, Trakya Bektaşilerin muhabbetlerindeki dinî ezgileri ve onların halk müziğini ele almaktayım. Bektaşiler Türkiye de bulunan tarikatlar arasında belki de en önemlisidir senesinde Türkler Bizansa karşı Malazgırt muharebesini kazanmışlar, ve sonra Türkler yavaş yavaş Orta 8

23 Asya dan Anadolu ya yerleşmeye başladı, ve ortodoks İslam ile aynı zamanda Sufi İslam da yayılmaya başlamış. Sufi dînî toplulukların müziği henüz fazla araştırılmadı. Buna yönelik Türk çalışmalar da sadece son zamanlarda başladı. Bunun sebebi ise Sunni çoğunluk ve Alevi-Bektaşi azınlık arasında var olan gerginlik idi. Sufi tarikatları, Aleviler ve Bektaşiler ta 1990 lı yılların başına kadar yasaklanmıştı ve sadece gizli bir şekilde işleyebilmişler, faaliyetlerini yürütebilmişler. Eşim Éva Csáki ile beraber Türkiye deki Bektaşi liderleri olan babalar toplantısına beklenmedik bir yerden davet aldık, ve böylece saha çalışma ve derlemelerimiz 1999 Kasım ayında başlayabildi. O dönem önümüzde pek çok kapı açıldı arasında 900 den fazla ezgi kaydettik video cihazı aracılığıyla. Bunları Trakya nın 24 değişik köyünde 150 Bektaşi erkek ve kadından topladık. Bu derleme serisinin sonunda amacımıza ulaştığımızın kanaatine vardık: dînî ezgilerinin çoğunu kaydetmiştik, ve çok sayıda halk tarafından söylenen ve bilinen türküler kaydettik. Bunlar bu topluluğun müzik dünyasını tanıtmaya yeterli görünüyordu. Anadolu ve Macaristan arasında yaşayan Bulgaristan Türklerinin müziğinin analizi coğrafi olarak da çok güzel bir şekilde bu geniş kapsamlı karşılaştırmalı halk müziği araştırmaları çalışmalarına katkılar sundu. Trakya Bektaşilerinin ataları Anadolu dan Bulgaristan a göçmüşler, ve daha sonra, yüzyılda oradan tehditler nedeniyle farklı zamanlarda ve dalgalarda Türkiye ye kaçmışlardı. Böylece onların halk müziğinde hem Anadolu hem Türk halk müziği ile olan bağlantıları da incelemeliydik. Bunların dışında Bektaşilerin geleneksel halk müziğini diğer Türk halklar ve Macarların halk müziği ile de karşılaştırmaktayım. 9

24 Kitabın ilk bölümleri kısaca Bektaşi tarikatının ideolojik öncülerini tanıtıyor, 800 seneyi aşkın tarihini ve farklı dinlerden alınan esintileri (eski Türk inanç dünyası, Zerdüştlük, Hristiyanlık ve İslam motifleri). Tasavvufun dünyaya bakış açısını asıl metinlere dayanarak anlatıyoruz. Bu tarikatın kurucusu olan Haci Bektaş Veli ye ait kabul edilen kitapların birisinden alıntılar yoluyla, ve yüzyılda yaşamış olan Kaygusuz Abdal dervişin yazılarını sunarak okurlar önüne. Dördüncü bölümde Bektaşilerin düzenlediği cem ayinlerinin çeşitlerini ve ayinlerin düzenini anlatırız. Dini liderler ve hizmetçiler, onların görevleri, dualar, yiyecekler, ezgiler (biçimsel farklılıklar), ritüelde kullanılan enstrümanlar ve sergilenen semahlar da bu bölümde yer almaktadır. Beşinci bölüm Bektaşi müzikteki düzenin unsurlarını anlatır. Detaylı musiki analizler altıncı bölümde yazılıdır. Bunları 602 tane ezgi içeren bir antoloji takip eder hem laik, hem dini ezgiler metnini ayrıntılı bir şekilde gösteririz, üstelik iki dil üzerinden (Türkçe ve İngilizce olarak). Kitap pek çok yenilik içermektedir. Bunların en önemlisi Türkiye deki halkın dini ezgilerini konu alan ve onları müzik açısından inceleyen bilimsel makale, hele hele kitap neredeyse hiç bulunmamaktadır. Oysa geleneksel dinler İslam öncesi Türk kültürünün çeşitli unsurunu muhafaza etmektedirler. Bu nedenle de yaptığımız çalışmalar Türk kimliği, Türklerin hem etno- hem kültür yapısı açısından ve bunları anlamamızda büyük önem taşımaktadırlar. Bu ezgilerin metni ve Bektaşi şairlerinin söyledikleri yüzlerce şiirin İngilizce çevirisiyle birlikte yayınlamamızın önemini de vurgulamak isterim, ki bu da ciddi bir adımdır bu alanda. Kitabın içinde bir de bu konuya ilişkin en önemli terim ve kategorilerini içeren bir sözlük mevcuttur. 10

25 Kitapta yayınladığımız bütün ezgileri kendimiz derleyip notalandırdık. Büylece eser ilk elden çıkma, ve kesinlikle her yönüyle otantiktir. Derlemeler sayesinde bu kitabın bir de CD eki bulunuyor. Bu CD en tipik Bektaşi nefeslerinden ibarettir. Kazak halk müziği Kazakistan da yaptığım derlemeler de bu geniş kapsamlı karşılaştırmalı müzik araştırmalar çerçevesinde gerçekleşmiş. Kuzeyden güneye doğru ilerlerken en büyük kitlelerde yaşayan, Türk dil ailesinin üyesi olan halklar şunlardır: Çuvaşlar, Tatarlar, Başkirler, Kazaklar, Türkmenler, Azeriler ve Anadolu Türkleri. Bu devasa bölgede yaşayan Türk halklarının müziğini benden önce bazı Macarlar da araştırmış. Yukarıda, kuzeyde László Vikár büyük sayıda Çuvaş, Tatar ve Başkurt halk müziği derlemiş, ayrıca Çeremiş-Çuvaş sınırda bulduğu Macar pentaton pentatonik beşli göçürücü stile çok benzer musiki stili değerlendirirken çok değerli yeni bilgiler ortaya koymuş. Güneyde, Anadolu halk müziğinin karşılaştırmalı araştırmasına ilk adımları Béla Bartók atmış, 1936 senesinde Türkiye de gerçekleştirdiği derlemeleri sayesinde. Bu çalışmalarına arasındaki kendi Anadolu araştırmalarım bir devam etti. Bunun neticesinde şunun farkına varılmıştır: Anadolu da beşli göçürücü üslup bulunmazsa da, psalmodik ve ağıt stilleri arasında şaşırtıcı ölçüde çok büyük benzerlik mevcuttur. Volga-Kama bölgesi ve Anadolu arasındaki alanda Anadolu Türklerine dil olarak en yakın olan, Türkçenin Oğuz grubuna ait olan dili konuşan Azeriler ve Türkmenler, ve Tatarlar gibi Kıpçak Türkçesini konuşan Kazaklar yaşamaktadırlar. İngiliz Krallık Akademisi nin Stein 11

26 Arnold Exploration Fund adlı desteğiyle Kazaklar arasında farklı zamanlarda bir kaç derleme çalışması gerçekleştirebildim. Bu çalışmalarım sırasında Moğolistan da yaşayan Kazaklar, ayrıca Türkmenistan a göçen ve son zamanlarda memleketlerine geri dönen güneybatı-kazakıstan Kazaklarının müziği ile yakından tanıştım. Kitapta Kazak halkının iki, birbirinden 3000 kilometre uzaklıkta yerleşik olan grubunun, Moğolistan Kazakları, ve Hazar-denizi kenarında yaşayan Aday Kazaklarının halk müziğinin geniş bir tablosunu çizmiş bulunuyorum. Derlediğim ezgilerin düzenlenmesi, sınıflandırması ve özelliklerinin anlatımından sonra bu iki Kazak grubun ezgilerini karşılaştırmaktayım, ayrıca diğer Türk halklar ve Macar musiki stillerle olan bağlantılarını incelemekteyim. Birinci bölüm Türk halklarının arasında Macarlar tarafından halk müzik alanında yapılan derlemeleri sıralar. Béla Bartók 1936 senesinde yaptığı derlemelerinden başlayarak ta arasında Anadolu da sürdürdüğüm çalışmalara kadar, ve bu derlemeyi nasıl Kazak halk müziğinin derlemesine kadar genişlettiğimi anlatıyor. İkinci bölümde Kazak tarihinin kısa özeti, üçüncü bölümde ise yazarın ve araştırmada ona yardım eden yardımcıları, eşi Éva Csáki ve rehberi Dávid Kara Somfai bu üç Kazak bölgede (Mangistau, Bayan Ölgiy ve Nalayh) yaptıkları derlemeler yer almaktadır. Dördüncü bölümde Güneybatı-Kazakistan daki ezgilerin analizi bulunmaktadır: Kazak destanı, ses genişliği küçük ve daha büyük olan dizisi Hüseyni dizisine benzer olan ezgiler, Kazak ağıt ve psalmodik stil, ses genişliği büyük olan melodik ezgiler, özel, spesifik fakat otantik görünen ezgiler, ayrıca bölgede yaşayan diğer halkların ezgileri. 12

27 Bunları takip eden beşinci bölümde Moğolistan daki Kazak ezgilerinin tiplemesi yer alır (ağıtlar, birinci dizileri melodik olanlar, tritetra-chordon/ton üzerinde zıplamalı birinci sıralari olanlar, spesifik ezgiler ve dörtlü/beşli aşağıya göcürücüler). Altıncı bölüm ise Kazakların bulunduğu iki büyük bölgenin müziğinin karşılaştırmalı araştırmasını içermektedir. Bu ciltte çok zengin bir ezgi antolojisi de ilavedir, ve bunu takiben ezgilerin metninin dil bilimci gözüyle yapılan ve şairsel özelliklerine de dikkat çeken bir açıklama yer almaktadır. Son olarak da iki dilli (Kazakça ve İngilizce) metinleri yayınlamışız. Ekte bol sayıda, çokça musiki özellik göstergeleri bulunmaktadır (şekil, hece sayısı, ses genişliği, kadans, kaynak kişiler, derleme noktaları gibi). Kitabın yanına verdiğimiz CD de ise bu iki Kazak grubunun en önemli ezgi tiplerini sergilemekteyiz. Azeri halk müziği Azeri kitabım ilk önce İngilizce, sonra Azerice, ve en son Macarca olarak yayımlandı. Farklı dillerdeki baskılar arasında ciddi değişiklikler var. En genişi İngilizce yayımlanmış olanıdır, Azerice bunun düzeltilmiş halidir, ve kitabın Macarca versiyonu ise daha kısadır. Bu cildin diğerlerden daha kısa olmasının nedeni ise Azerbeycan Budapeşte Büyükelçiliği nin katkılarıyla basılmış olmasıdır, ve kendilerinin isteği üzerine tarihle, derleme yolculuklarımla ve Azerbeycan da yaşayan azınlıklarla ilgili bölümleri çıkarttık, ve kitaba Azerbeycan Budapeşte Büyükelçisi nin önsözünü ekledik. Şimdi bu üç cildi kitabın İngilizce olarak yayınlanan baskısına dayanarak tanıtırım. 13