T.C. ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TURİZM YÖNETİMİ ANABİLİM DALI

Transkript

1 i T.C. ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TURİZM YÖNETİMİ ANABİLİM DALI HER ŞEY DAHİL SİSTEMDE TÜRKİYE GASTRONOMİ TURİZMİ POTANSİYELİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Emir Hilmi ÜNER Tez Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Gonca GÜZEL ŞAHİN Ankara-2014

2 ii

3 iii ÖN SÖZ Destek ve yardımlarıyla bu çalışmanın gerçekleşmesini sağlayan herkese teşekkürlerimi sunarım; Öncelikle tez sürecinde destek, yönlendirme ve hoşgörüsünü esirgemeyen tez danışmanım, değerli hocam Yrd. Doç. Dr. Gonca Güzel Şahin e, Her türlü değerli katkı ve yönlendirmeleri için saygıdeğer hocalarım Prof. Dr. Dilaver Tengilimoğlu ve Yrd. Doç. Dr. Gül Güneş e, Verilerin toplanmasındaki yardımları için sevgili Ali Yanık kardeşime, Çok uzakta olsalar da çok yakından destek, moral ve cesaret veren başta Gülhan Sağın olmak üzere, Bekir, Arın ve Aslı Sağın a, Anketlerin Rusça ya çevirilerini gerçekleştiren sevgili dostum Karla Berikovna ya, Tüm hayatım boyunca yanımda olan, bana inanan, destek ve hoşgörülerini hiç bir zaman esirgemeyen sevgili ailem Mine, Ahmet Uslu, Bedriye Üner e, Ege Kaya ya, Neşe, Serkan, Duru ve Can Alkan a, Bu tez çalışmasının redaksiyonunu gerçekleştiren ve varlığıyla bana her zaman güç ve mutluluk veren Zeynep Güneş e

4 iv İÇİNDEKİLER ÖN SÖZ... iii İÇİNDEKİLER... iv SEMBOLLER VE KISALTMALAR... vii TABLOLAR... viii GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM ÖZEL İLGİ TURİZMİ TURİZMİN KISA TARİHÇESİ ÖZEL İLGİ TURİZMİ VE ALTERNATİF TURİZM KÜLTÜR TURİZMİ ÖZEL İLGİ TURİZMİNDE SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİN ÖNEMİ...10 İKİNCİ BÖLÜM GASTRONOMİ TURİZMİ GASTRONOMİNİN KISA TARİHÇESİ GASTRONOMİNİN TANIMI GASTRONOMİ TURİZMİ TÜKETİCİ SATIN ALMA KARAR SÜRECİNDE GASTRONOMİK ZENGİNLİKLERİN ÖNEMİ DESTİNASYON PAZARLAMA ARACI OLARAK GASTRONOMİ BÖLGESEL KALKINMA ARACI OLARAK GASTRONOMİ TURİZMİ VE COĞRAFİ İŞARETLER TÜRK MUTFAK KÜLTÜRÜ VE TÜRKİYE NİN GASTRONOMİ TURİZMİ POTANSİYELİ Orta/İç Asya Dönemi Türk Mutfak Kültürü Karahanlı-Memlükler Dönemi Türk Mutfak Kültürü Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi Türk Mutfak Kültürü...30

5 v Osmanlı Dönemi Türk Mutfak Kültürü Orta Asya dan Taşınan Beslenme Alışkanlıkları Göç Sırasında Etkilenilen Arap ve Fars Kültürleri Anadolu nun Zenginlikleri ve Rum Etkisi Cumhuriyet Dönemi Türk Mutfak Kültürü TÜRKİYE DE GASTRONOMİ TURİZMİ ALANINDA YAPILMIŞ OLAN ARAŞTIRMALAR...32 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM PAKET TUR KAVRAMI VE HER ŞEY DAHİL PAKET TURLAR PAKET TUR HER ŞEY DAHİL FİYATLANDIRMA SİSTEMİ KİTLE TURİZMİ VE HER ŞEY DAHİL SİSTEMİN GASTRONOMİ TURİZMİNE ETKİLERİ TÜRKİYE TURİZM VERİLERİ VE TURİZM YÖNELİMLERİ...41 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ALAN ARAŞTIRMASI ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ ARAŞTIRMA SORULARI ARAŞTIRMANIN SINIRLILIKLARI ARAŞTIRMANIN KAPSAMI ARAŞTIRMANIN VARSAYIMLARI VERİ TOPLAMA YÖNTEMİ Örneklem İşlem Veri Toplama Araçları Destinasyon Seçimini Etkileyen Faktörler Ölçeği Yiyecek İçecek Değerlendirme Ölçeği Restoran Değerlendirme Ölçeği...59

6 vi 4.7. BULGULAR Demografik Veriler Destinasyon Seçimini Etkileyen Faktörler Destinasyon Seçimini Etkileyen Faktörler: Betimleyici Bulgular Destinasyon Seçimini Etkileyen Faktörler: Gruplar Arası Karşılaştırmalar Yiyecek İçecek Değerlendirme Ölçeği ve Restoran Değerlendirme Ölçeği Betimleyici Bulgular Destinasyon Seçimi Kitle Turizmi Faktörleri, Destinasyon Seçimi Özel İlgi Turizmi Faktörleri, Restoran Değerlendirme Faktörleri Ve Yiyecek İçecek Değerlendirme Puanlarının Bağımsız Değişkenler Açısından Karşılaştırılması Türkiye'ye Gastronomik Amaçlı Bir Seyahat Gerçekleşse Katılmayı Düşünen Ve Düşünmeyenlerin Daha Önceki Gastronomik Seyahat Tecrübelerine Göre Dağılımı Türkiye'ye Gastronomik Amaçlı Bir Seyahate Katılma Niyetini Belirleyen Faktörler: Regresyon Analizi SONUÇ, TARTIŞMA, ÖNERİLER KAYNAKÇA EK-1 ARAŞTIRMADA KULLANILAN SORU FORMU (ANKET): İNGİLİZCE EK-3. ARAŞTIRMADA KULLANILAN SORU FORMU (ANKET): ALMANCA EK-3. ARAŞTIRMADA KULLANILAN SORU FORMU (ANKET): TÜRKÇE ÖZET

7 vii SEMBOLLER VE KISALTMALAR ABD : Amerika Birleşik Devletleri BMDTÖ : Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü MÖ : Milattan Önce MS : Milattan Sonra OECD : Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü (Organisation for Economic Co-operation and Development) TPE : Türk Patent Enstitüsü TUROB : Turistik Otelciler, İşletmeciler Ve Yatırımcılar Birliği TÜROFED : Türkiye Otelciler Federasyonu TÜSİAD : Türkiye Sanayicileri ve İşadamları Derneği UNWTO : United Nations World Tourism Organisation

8 viii TABLOLAR Tablo 1: Yıllara Göre Türkiye ye Gelen Ziyaretçi Sayıları ve Turizm Gelirleri (2012)...41 Tablo 2: Turistler Tarafından En Çok Ziyaret Edilen Ülkeler (2012)...42 Tablo 3: Türkiye ye En Çok Ziyaretçi Gönderen Ülkeler (2012)...43 Tablo 4: Türkiye ye Geliş Amaçlarına Göre Yabancı Ziyaretçi Sayısı (2012)...44 Tablo 5: Yabancı Ziyaretçilerin Çalışma Durumu/ Tablo 6: Yıllara Göre Paket Tur ve Bağımsız Girişlerin Gelişim Hızı...45 Tablo 7: Harcama Türüne Göre Turizm Gelirleri (2012)...46 Tablo 8: Paket Tur/Bireysel Seyahatler/Çocuk Ziyaretçi Sayısı...47 Tablo 9: 2012 Yılı İtibariyle En Çok Yabancı Turist Ağırlayan Destinasyonlar...47 Tablo 10: Katılımcıların Demografik Bilgileri...53 Tablo 11: Destinasyon Seçimini Etkileyen Faktörler Ölçeği...57 Tablo 12: Restoran Değerlendirme Ölçeği...60 Tablo 13: Katılımcıların Cinsiyet Dağılımı...62 Tablo 14: Katılımcıların Medeni Durumları...62 Tablo 15: Katılımcıların Geldikleri Ülkeler...63 Tablo 16: Katılımcıların Seyahatlerini Kimlerle Birlikte Gerçekleştirdikleri...63 Tablo 17: Konaklama Yeri Tercihi...64 Tablo 18: Konaklama Yeri nin Belirlenme Yöntemi...64 Tablo 19: Gerçekleştirilmekte Olan Turizm Faaliyetinin Tanımı...65 Tablo 20: Türkiye ye Gelmeden Önce Türk Yemekleri ile İlgili Deneyim...65 Tablo 21: Türkiye ye Gelmeden Önce Türk Yemeğinin Denendiği Yer...66 Tablo 22: Ziyaret Öncesi Türk Yemekleri Hakkındaki Fikir...66 Tablo 23: Ziyaret Sonrası Türk Yemekleri Hakkındaki Fikir...67 Tablo 24: Seyahat İçin Türkiye Tercihinde Türk Mutfağının Etkisi...68

9 ix Tablo 25: Türkiye yi Tekrar Ziyaret Etme Niyeti...68 Tablo 26: Türkiye yi Tekrar Ziyaret Etme Niyetinde Türk Yemeklerinin Etkisi...69 Tablo 27: Daha Önce Gastronomi Amaçlı Seyahate Katılıp Katılmama...69 Tablo 28: Türkiye de Gastronomi Amaçlı Bir Seyahate Katılma Niyeti...70 Tablo 29: Yemek Yeri Tercihi...70 Tablo 30: Yemek Türü Tercihi...71 Tablo 31: Destinasyon Seçimini Etkileyen Faktörlerin Tüm Katılımcılar için Ortalama, Standart Sapma ve Cevap Seçeneklerinin Yüzdelik Değerleri...72 Tablo 32: Destinasyon Seçimini Etkileyen Faktörlerin Yaş Gruplarına Göre Ortalama Puanları, F ve p değerleri...74 Tablo 33: Destinasyon Seçimini Etkileyen Faktörlerin Cinsiyete Göre Ortalama Puanları ve F değerleri...76 Tablo 34: Destinasyon Seçimini Etkileyen Faktörlerin Daha Önce Türkiye yi Ziyaret Edip Etmeme Durumuna Göre Ortalama Puanları ve F değerleri...78 Tablo 35: Destinasyon Seçimini Etkileyen Faktörlerin Seyahatin Birlikte Gerçekleştirildiği Kişiye Göre Ortalama Puanları ve F değerleri...80 Tablo 36: Destinasyon Seçimini Etkileyen Faktörlerin Gerçekleştirilen Seyahatin Tanımına Göre Ortalama Puanları ve F değerleri...82 Tablo 37: Destinasyon Seçimini Etkileyen Faktörlerin Daha Önce Türk Yemeği Deneyip Denememe Durumuna Göre Ortalama Puanları ve F değerleri...84 Tablo 38: Destinasyon Seçimini Etkileyen Faktörlerin Türkiye ye gelmeden önce Türk Yemekleri Hakkındaki Düşünceye Göre Ortalama Puanları ve F değerleri...86 Tablo 39: Yiyecek İçecek Değerlendirme Ölçeği maddeleri ortalamaları...88 Tablo 40: Restoran Değerlendirme Ölçeği Boyutları ve Maddeleri Ortalamaları...89 Tablo 41: Destinasyon Seçimini Etkileyen Faktörler, Restoran Değerlendirme Ölçeği ve Yiyecek içecek Değerlendirme Ölçeği Boyutlarının Cinsiyete Göre Ortalama Puanları ve F Değerleri...91 Tablo 42: Destinasyon Seçimini Etkileyen Faktörler, Restoran Değerlendirme Ölçeği Ve Yiyecek içecek Değerlendirme Ölçeği Boyutlarının Katılımcıların Geldikleri Ülkelere Göre Ortalama Puanları Ve F Değerleri...92 Tablo 43: Destinasyon Seçimini Etkileyen Faktörler, Restoran Değerlendirme Ölçeği ve Yiyecek içecek Değerlendirme Ölçeği Boyutlarının Katılımcıların Seyahatlerini Kiminle Birlikte Gerçekleştirdiklerine Göre Ortalama Puanları ve F Değerleri...94

10 x Tablo 44: Türkiye ye Gelmeden Önce Türk Yemeklerini Deneyen ve Denemeyen Katılımcıların Yiyecek İçecek Değerlendirme Ölçeği Maddeleri Ortalama Puanları, Gruplar Arası Karşılaştırmada F Değerleri...96 Tablo 45: Türkiye ye Gelmeden Önce Türk Yemeklerini Deneyen ve Denemeyen Katılımcıların Restoran Değerlendirme Ölçeği Boyutları Puanları ve Gruplar Arası Karşılaştırmada F Değerleri...97 Tablo 46: Tatil Süresince Tercih Edilen Yemeklere Göre Restoran Değerlendirme Ölçeği Boyutları Ortalama Puanları, Gruplar Arası Karşılaştırmada F Değerleri...98 Tablo 47:Tatil Süresince Tercih Edilen Yemeklere Göre Yiyecek içecek Değerlendirme Ölçeği Maddeleri Ortalama Puanları, Gruplar Arası Karşılaştırmada F Değerleri...99 Tablo 48: Tatil Süresince Tercih Edilen Yemeklere Göre Restoran Değerlendirme Ölçeği ve Restoran Değerlendirme Ölçeği Boyutları Ortalama Puanları, Gruplar Arası Karşılaştırmada F Değerleri Tablo 49: Türkiye ye Gastronomik Amaçlı Seyahat Edip Etmeme ve Daha Önce Gastronomi Amaçlı Seyahat Edip Etmeme Çapraz Tablolama Sonuçları Tablo 50: Türkiye ye Gastronomik Amaçlı Seyahate Katılımı Belirleyen Faktörler Regresyon Analizi

11 1 GİRİŞ Yarattığı ekonomik, sosyal, kültürel ve çevresel sonuçlar nedeniyle tüm dünyayı önemli ölçüde etkileyen turizm endüstrisi son yıllarda ulaştığı finansal büyüklük nedeniyle rekabetin en yoğun olduğu endüstri kollarından biri haline gelmiştir. Bu yoğun rekabet; ülke, destinasyon ve işletmelere turizm faaliyetlerinin çeşitlendirilmesi ve yenilik konusunda motivasyon sağlayan önemli etmenlerden biridir. Geleneksel kitle turizminin dışında alternatif turizm çeşitlerinin zenginleştirilmesi, özel ilgi turizmine yönelik talebin karşılanması ve bu talebin artırılması, söz konusu yoğun rekabet ortamında ülke, destinasyon ve işletmelere önemli avantajlar sağlamaktadır. Kültür turizmi kapsamında değerlendirebileceğimiz gastronomi turizmi hem tüm turizm faaliyetlerinin içinde yer alması hem de başlı başına bir turizm türü olması nedeniyle kitle turizminin dışında bir alternatif oluşturmakta ve tüm dünyada hızla gelişmektedir. Gastronomi turizmi, dünyada hızla büyümekte olan kültür turizmi pazarının önemli bir unsuru durumundadır ve hem toplumsal ve ekonomik kalkınmaya hem de kültürler arası iletişime önemli katkılar sağlamaktadır. Son yıllarda yapılan pek çok araştırmaya göre giderek daha fazla sayıda turist, ziyaret edilen bölgeye ait yemeklerin seyahat deneyimlerinin önemli bir bölümünü oluşturduğunu ve bir kültüre ait yemekleri tatmadan o kültürü tanımanın mümkün olmadığın ifade etmektedir (Yun, Hennessey ve MacDonald, 2011). Gastronomi turizmi görece yeni bir turizm türü olmakla birlikte aslında, destinasyon pazarlayan tur operatörleri ve seyahat acenteleri, gastronomiyi uzun zamandır bir turizm ürünü olarak sunmaktadırlar (Chaney ve Ryan, 2012). Bu anlamda, gastronomik zenginlikler destinasyon pazarlama aracı olarak da kullanılmaktadır. Gastronomik zenginliklerin, destinasyonların, mimari, iklim, fiyat ve diğer özellikleri ile benzer olduğu durumlarda, bir ürün farklılaştırma aracı olduğu bilinmektedir (Richards, 2002). Ülkemizin sahip olduğu gastronomik zenginlikler

12 2 göz önüne alındığında, henüz tam olarak kullanılamayan çok önemli bir gastronomi turizmi potansiyelinin var olduğunu söyleyebiliriz.

13 3 BİRİNCİ BÖLÜM 1. ÖZEL İLGİ TURİZMİ 1.1. TURİZMİN KISA TARİHÇESİ İnsanların ilk çağlardan itibaren çeşitli nedenlerle seyahat ettikleri bilinmektedir. İlk çağlarda seyahatler, esas olarak yiyecek gereksinimini karşılamak amacıyla yapılmaktaydı (Özdemir, 2008). Tarih içerisinde insanlar beslenme, ticari ve dini nedenler, sağlık nedenleri gibi farklı motivasyonlarla, sürekli yaşadıkları bölgelerden başka bölgelere seyahatler gerçekleştirmişlerdir (Avcıkurt, Köroğlu ve Sarıoğlan, 2009). Seyahatin tarihi MÖ 4000 yıllarında Sümerlerle birlikte başlamıştır. MÖ 3000 yıllarında Eski Mısır a tapınak ve piramitleri görmek amacıyla yoğun ziyaretler gerçekleştirilmekteydi. Bu ziyaretler nedeniyle Eski Mısır da pek çok konaklama tesisi bulunmaktaydı. Modern anlamda turizm amaçlı ziyaretler Antik Yunan da yaygın olarak görülmeye başlanmıştır. MÖ 700 lü yıllarda olimpiyat oyunlarının başlaması Olimpia ya düzenli olarak pek çok ziyaretçinin gelmesini sağlamıştır. Tarihte turizm amaçlı ulaşım sistemini geliştirenler ise Romalılar olmuştur. Romalılar geliştirdikleri bu karayolu ulaşım sistemi sayesinde günde km. mesafe kat edebilmekteydi (Akoğlan, Kozak ve Kozak, 1994). Orta çağa gelindiğinde, Roma İmparatorluğu nun çöküşünden sonra seyahatlerin azaldığını ve seyahat etme amaçlarının değiştiğini görmekteyiz. Orta çağda seyahatler daha çok dini nedenlerle yapılmaktaydı. Bu dönem aynı zamanda Osmanlı İmparatorluğu nda karayolu ağları, han ve kervansarayların yapıldığı dönemdir.

14 4 Buharlı makinelerin kullanılmaya başlandığı Endüstri Devrimi sonrasında, demiryolu ve denizyolu ulaşımının gelişmesi ve nüfus artışı sonucu turizm amaçlı seyahatler önemli oranda artmıştır (Hussein ve Saç, 2008). Dünya da turizm hareketlerinin kökten değiştiği dönem ise II. Dünya Savaşı sonrası olmuştur. Bu dönemde uluslararası turizm hareketlerinin çok hızlı bir şekilde artmasının nedenleri: Ekonomik büyüme sonucu gelirlerin önemli ölçüde artması, Çalışma saatlerinin kısalmasıyla birlikte seyahat için ayrılan sürelerin artması, Ülkeler arası seyahati kısıtlayan yasal düzenlemelerin ortadan kaldırılması sonucu seyahat özgürlüğünün artması, Özellikle havayolu taşımacılığında yaşanan gelişmeler sonucu seyahatin ucuzlaması, Paket turlarda meydana gelen artış ve bu paket turların uluslararası alanda yaygınlaşması, Ulaşım teknolojilerinde meydana gelen gelişmeler sayesinde seyahat sürelerinin azalması, ulaştırma araçlarının kalitesinin ve güvenilirliğinin artması, Ortalama yaşam süresinin uzaması, kadınların çalışma hayatına dahil olması, emeklilik sürelerinin uzaması gibi demografik değişimler olarak sıralanabilir. Yaşanan bu gelişmeler sonucunda turizm endüstrisi hızla büyümüş ve dünya ekonomisinde en çok gelir yaratan ilk üç sektörden biri olmuştur (Avcıkurt, Köroğlu ve Sarıoğlan, 2009) ÖZEL İLGİ TURİZMİ VE ALTERNATİF TURİZM Opaschowski (2001), turizm endüstrisinin giderek bir deneyim endüstrisi kimliğine büründüğünü, 21. yüzyıl turistlerinin beklentilerinin kısıtlı zaman içerisinde mümkün olduğunca fazla deneyim yaşamak olduğunu ve turistlerin herhangi bir ürün satın almak değil, duyusal deneyimler yaşamak istediğini belirtmektedir (aktaran Trauer, 2006).

15 5 Pek çok araştırmacı, insanların nitelikli deneyimler yaşama isteği ve günlük şehir hayatının sıradanlığından kaçma arzusunun seyahat etmenin itici gücü ve temel motivasyonu olduğuna dikkat çekmektedir. Dünya Turizm Örgütü nün Tourism: 2020 Vision raporunda, eğlence ve boş zaman aktivitelerinin günümüz toplumlarında giderek hayatın merkezine yerleştiğini ve turizm tüketim yönelimlerinin sürekli olarak artmakta olan özel ilgi alanlarının bir yansıması haline geldiğini belirtmektedir. Özel ilgi turizminin gelişmesinin bu toplumlarda eğitim seviyesinin yükselmesi, ekolojik problemlere, estetik değerlere, bireyin ve toplumun gelişmesine verilen önemin artması ve açık alan aktivitelerinin, özel ilgi turizminin ve buna bağlı rekreasyon faaliyetlerinin giderek daha çok tercih edilmesi gibi gelişmelerle paralel olduğunu belirtmektedir (Çavuş ve Tanrısevdi, 2003). Özel ilgi turizminin genel kabul gören bir tanımının yapılmasının imkansız olmamakla birlikte çok zor olduğu söylenebilir. Özel ilgi turizmi hakkındaki çalışmalarında Hall ve Weiler (1992) özel ilgi turizminin seyahat eden kişinin karar verme süreci ve seyahat motivasyonunun, belirli aktiviteler ya da destinasyonlara yönelik belirli özel ilgi alanlarına dayandığında ortaya çıktığını belirtmişlerdir (aktaran Trauer, 2006). Swarbrok ve Horner (1999), bu tanımı özel ilgi turizminin iki özelliğine dikkat çekerek genişletmişlerdir. Bu turistler, yeni ya da bilinen yerlerde, ya var olan ilgilerini derinleştirmek ya da yeni ilgi alanları geliştirmek isteğine sahiptirler. Ayrıca özel ilgi turizminin aktivite turizminden farklı olduğunu, özel ilgi turizminde, fiziksel bir aktivitenin ya çok az olduğunu ya da hiç olmadığını belirtmişlerdir. Ancak yine de turistin perspektifinden spor ya da aktivite turizminin de özel ilgi turizmi olarak kabul edilmesi gerektiğini eklemişlerdir (Trauer, 2006). Kitle turizminin hızla yaygınlaşması; turizme aşırı bağımlılık, çevre kirliliği, yoğun göç hareketleri ve bunun sonucu olarak ortaya çıkan konut, sağlık, eğitim gibi pek çok alanda önemli sorunları beraberinde getirmiştir (Arslan, 2008). Kitle turizminin yol açtığı sorunlar nedeniyle sürekli olarak yeni alternatifler geliştirilmeye çalışılsa da, kitle turizmi halen tüm dünyada yoğun olarak devam etmektedir. Bu nedenle kitle turizminin yol açtığı olumsuz sonuçların ortadan kaldırılması veya en aza indirilmesi için arayışlar devam etmektedir (Akis, 2011).

16 6 Pek çok ülke açısından turizm son derece önemli bir gelir kaynağı oluşturmaktadır ve bu ülke ekonomileri turizme büyük oranda bağımlı durumdadır (Hacıoğlu, 1989). Dünya üzerinde turizm aktiviteleri insanların merak duygularını tatmin etmek için doğmuş ancak zamanla yatırımcılar için çok büyük kazançlar elde edebilecekleri bir endüstriye dönüşmüştür. Yatırımcılar gelirlerini artırmak için daha fazla sayıda insana hitap eden turizm olanakları sunarak kitle turizmini kontrolsüz olarak yaygınlaştırmışlar ancak bu sonu olmayan talep ve kontrolsüz büyüme günümüzde önüne geçilmesi gereken bir durum haline gelmiştir (Akis, 2011). Ülkelerin kitle turizminin bu yıkıcı etkilerini azaltmak, doğal çevrelerini, tarihi alanlarını ve kültürlerini korumak için almaları gereken en önemli önlem sıkı yasal düzenlemeler yapmaktır. Ancak bu noktada karşımıza şu önemli soru ortaya çıkmaktadır: Turizmden önemli miktarlarda gelir elde etmekte olan ülkeler bu gelirlerinden vazgeçmek isterler mi? Bu soruyu Türkiye için sorduğumuzda cevap kesinlikle hayır olacaktır çünkü Türkiye ekonomisi çok büyük oranda turizme bağımlı durumdadır. Aynı şekilde hiç bir ülkenin elde etmekte olduğu turizm gelirinden vazgeçmek istemeyeceği göz önüne alınırsa kitle turizminin neden olduğu olumsuzlukları en aza indirmek için en iyi yol turizm gelirlerini azaltmadan alternatif turizm çeşitleri geliştirmek olarak görünmektedir. Alternatif turizmin amacı kitle turizminin tamamen terk edilmesini önermek değil turizm sektörü için sürdürülebilirlik ilkesine uygun alternatifler ortaya koymaktır (Akis, 2011; Ovalı, 2007). Alternatif turizm; doğal kaynaklar ve çevre korunarak, bölge halkının turizm faaliyetlerinin yönlendirilmesi ve ekonomik fayda sağlamayı amaçlamaktadır. Alternatif turizm kavramı özellikle 1990 lı yıllardan sonra önem kazanmaya başlamış ve belli bir doyum noktasına ulaşan kitle turizmine karşı yeni turizm türlerinin geliştirilmesi fikrini doğurmuştur. Günümüz turistlerinin beklentilerinin değişmesi, kitle turizminin neden olduğu bölgesel ve mevsimsel yoğunlaşmanın azaltılarak turizmin tüm yıla ve daha geniş bölgelere yayılması gereği de, bilinen tatil anlayışının değişmesini ve pek çok yeni alternatif turizm türünün doğmasını sağlamıştır (Bulut, 2010; Ulusan ve Batman, 2010).

17 7 Alternatif turizm Kitle turizminin olumsuz etkilerini en aza indirmek için yeni turistik ürünler bir araya getirilerek oluşturulmuş turizm çeşidi olarak tanımlanabilir. Turizm Bakanlığı nın tanımına göre ise alternatif turizm, Sosyal ve ekolojik uyuma, yerel ve yabancı girişimcilerin işbirliğine ve gelişmede yerli malzeme kullanılmasına öncelik verme amacını güden bir turizm çeşididir (Yıldız ve Kalağan, 2008: 43). Alternatif turizmin gelişme nedenlerinden bazıları şu şekilde sıralanabilir (Hacıoğlu ve Avcıkurt, 2008): Doğal kaynakların sorumsuzca kullanılması sonucunda tükenme tehlikesinin ortaya çıkması, Geleneksel kitle turizminin giderek çekiciliğini kaybetmesi, Turizmin tüm yıla ve daha geniş bölgelere yayılması ihtiyacının ortaya çıkması, Tüketicilerin tatil ve seyahat anlayışlarının değişmesi ve değişen bu zevklere hitap eden tatil olanaklarının oluşturulması gereğinin ortaya çıkması, Sürdürülebilir turizm ilkesinin giderek önem kazanması. Özellikle gelişmekte olan ülkeler turizm sektörlerini geliştirmekte ciddi sorunlarla karşılaşmaktadırlar. Bu sorunlardan en önemlisi ise yabancı tur operatörlerinin pazarlık gücü ve bu operatörlere olan bağımlılık olarak ortaya çıkmaktadır. Alternatif turizmin amacı daha kontrollü, çevreyle uyumlu, sürdürülebilir bir gelişimi sağlamakken bu amaçlar çoğu zaman tur operatörlerinin ticari beklentileriyle çelişebilmektedir (Öztürk, 2000) KÜLTÜR TURİZMİ Tylor kültürü, bilgiyi, dini, sanat ve ahlakı, örf ve adetleri, bireyin bağlı olduğu toplumun bir parçası olarak kazandığı alışkanlıkları ve diğer bütün yetenekleri içine alan karmaşık bir bütün olarak tanımlamaktadır (Asunakutlu ve Safran, 2004: 33). Kültürü bir turistik ürün olarak ele aldığımızda bu ürünü oluşturan bileşenler, belli bir coğrafyaya ait ya da sınırlardan bağımsız olarak insanlığın

18 8 tümüne ait somut kültürel varlıkların ve soyut kültürel değerlerin tamamıdır (Gülcan, 2010). Kültür turizminin ortaya çıkış ve gelişme nedeni turistlerin farklı toplumlara ait kültürel mirası ve kültürel varlıkları tanıma ve deneyimleme arzularıdır. Turistlerin kültürel değerlere olan merak ve ilgisi sonucu doğan kültür turizmi insanların kültürel zenginlikleri tanıma, farklı yaşam şekilleri, örf ve adetler hakkında bilgi sahibi olma gibi motivasyonlarla seyahat etmelerini ifade etmektedir (Ahipaşaoğlu ve Arıkan, 2005). Richards (1996) ın tanımına göre kültür turizmi, Bireylerin sürekli oturdukları yerlerden, yeni bilgiler ve deneyimler kazanarak kültürel ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla diğer yerlere seyahat etmeleridir. (aktaran Öztürk ve Yazıcıoğlu, 2002: 6-7) Gülcan (2010:101) a göre ise kültür turizmi Çağdaş ve geçmiş kültürlere ait somut ve somut olmayan değerleri görme, bu değerlerle ilgili bilgi edinme amacıyla gerçekleşen; bununla ilgili ürün ve hizmetlerin satın alınmasından doğan doğrudan ya da dolaylı faaliyetlerden oluşan bir bütündür. Kültürel zenginliklerin, turistleri seyahate yönlendiren motivasyon unsurları, tüketim davranışları ve turistlerin seyahat deneyimleri üzerine olan etkileri günümüzde daha iyi anlaşılmaya başlanmıştır. Kültürel zenginliklerini ön plana çıkarmak isteyen destinasyonların pazarlama ve tanıtım faaliyetleri, hedeflenen tüketici kitlesinin satın alma karar sürecinde etkin bir rol oynamaktadır. Çok çeşitli beklenti ve motivasyonlarla hareket eden günümüz turistleri, ziyaret ettikleri destinasyonun tarihi ve kültürünü yakından tanımak, bu tarihi ve kültürel zenginlikler hakkında derinlemesine bilgi sahibi olmak ihtiyacı hissetmektedir. Bu nedenle kültürel varlıklar gün geçtikçe daha fazla sayıda turist tarafından ziyaret edilmektedir (Emir ve Avan, 2010). Turizm pazarında rekabet güçlerini arttırarak rakiplerine karşı üstünlük elde etmeyi amaçlayan pek çok destinasyon, somut kültürel varlıklarını ve soyut kültürel değerlerini korumak ve geliştirmek için büyük çaba göstermektedirler. Bir destinasyonun çekiciliğini arttıran kültürel varlıkların ön plana çıkarılması,

19 9 ziyaretçilere daha iyi sunulması sayesinde bu kültürel varlıklar o destinasyonun en önemli pazarlama aracı olarak kullanılabilir (OECD, 2009). Jamen-Verbeke (1997) ye göre, dünya turizminde, deniz, güneş, kum üçlüsüne dayanan turizm biçiminin çekiciliğini yitirmeye başlamasından dolayı yeni destinasyonların, farklı hedef kitleleri için rekabetçi ve bölgeye özgü özelliklere sahip sürdürülebilir ürün bileşimleri oluşturmaları gerekmektedir (aktaran Emir ve Avan, 2010). Kültür turizmi, destinasyonların ürün yaşam süresinin uzatılması ve turizm faaliyetlerinin tüm yıla yayılması için de önemli bir araç olarak görülmektedir. Destinasyonlar açısından bakıldığında, turizmin mevsimsellik özelliği pek çok olumsuz sonuç yaratmaktadır, bu olumsuz sonuçlar (Figini ve Vici, 2010): Turistik tesislerin optimal büyüklüğünün ve yapılacak olan uygun yatırım miktarının belirlenmesinde ortaya çıkan güçlükler. Ekonomik risk ve dalgalanmaların yüksek olması (yoğun sezon süresi ne kadar kısaysa bu risk ve dalgalanma o kadar artmaktadır). Sosyal ve çevresel taşıma kapasitesinin aşılmasıdır. Kitle turizmine yönelik hizmet veren ve ürün yaşam eğrisinin olgunluk döneminde bulunan bir destinasyon için kültür turizmine yönelmek genellikle rasyonel bir seçenek olarak görülmektedir. İlk olarak olgunluk dönemindeki bir destinasyon genellikle altyapı ve üstyapılarının eskimiş olması nedeniyle fiyat-kalite oranı açısından rekabet gücünü yitirmiş bulunmaktadır. Ayrıca farklı turizm türleri ile karşılaştırıldığında kültür turizmi, yatırım yapmak için çoğunlukla en iyi turizm türü olarak kabul edilmektedir, bunun nedenleri ise (Figini ve Vici, 2012): Kültür turizmine katılan turistlerin, gelir seviyelerinin ve harcama yapma eğilimlerinin genellikle yüksek olması, Standart ve ucuz ürünler yerine kaliteli ve pahalı mal ve hizmetlere daha fazla ilgi göstermeleri.

20 10 Ekonomik anlamda değer yaratan kültürel faaliyetlere yoğun olarak katılmaları ve bu ekonomik değerin sadece konaklama işletmelerine değil tüm yerel ekonomiye katkı sağlaması. Kültür turizmine katılan kişiler, genellikle bağımsız seyahat eden ziyaretçiler oldukları için, destinasyonun, yabancı tur operatörleri ve seyahat acentelerinin politikalarına karşı bağımlılığını azaltması olarak sıralanabilir. Kültür turizmine katılan turistler kitle turizmini tercih eden turistlerden pek çok açıdan farklılaşmaktadırlar. Silberberg (1994), kültürel amaçlı seyahat eden ziyaretçilerin, kimi ortak özelliklere sahip olduğunu vurgulamaktadır. Nyaupane, Morais ve Dowler (2006), Amerika da gerçekleştirdikleri bir çalışmada benzer sonuçlara ulaşmışlardır. Bu ortak özellikler (Aktaran Emir ve Avan, 2010): Gelir seviyeleri ve tatil süresince yaptıkları ortalama harcama miktarı daha yüksektir, Destinasyonda ortalama kalış süreleri daha uzundur, Daha çok otel ve motelleri, tercih etmektedirler, Kaldıkları destinasyonda alışveriş faaliyetlerine daha fazla katılmaktadırlar, Daha yüksek bir eğitim seviyesine sahiplerdir, Kadınlar erkeklere göre daha fazla seyahat etmektedir, Çoğunlukla orta yaş ve üzeri kişiler kültürel turizm faaliyetlerini tercih etmektedir ÖZEL İLGİ TURİZMİNDE SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİN ÖNEMİ Özellikle 1980 li yıllardan itibaren çok hızlı bir şekilde büyüyen turizm sektörü turist gönderen ve ağırlayan ülkeler açısından son derece önemli ekonomik, toplumsal, kültürel ve çevresel etkiler yaratmaktadır. Turizmin ülkelere sağladığı katkılar her ne kadar yadsınamaz ise de yarattığı kimi olumsuz sonuçlar özellikle son

21 11 dönemde tartışılmaya başlanmış ve pek çok alanda olduğu gibi sürdürülebilirlik, turizm için de hayati öneme sahip bir kavram olarak algılanmaya başlamıştır (Durlu- Özkaya, Sünnetçioğlu ve Can, 2013). Dünyada yaşanan hızlı ekonomik, sosyal ve teknolojik değişimler turizm olgusunun algılanma ve uygulama biçimini de önemli ölçüde değiştirmiş, sektördeki niceliksel büyümenin yanında kimi niteliksel dönüşümleri de beraberinde getirmiştir (Durlu-Özkaya, Sünnetçioğlu ve Can, 2013). Bu niteliksel değişimlerden belki de en önemlisi yeni bir turist tipinin ortaya çıkmasıdır. Bu yeni turist tipi çevresel, sosyal, kültürel sorunlara karşı daha duyarlı, yerel ve otantik değerlere önem veren, turistik faaliyetlerde aktif olarak yer almayı tercih eden, üretim ve tüketim davranışlarında etik kuralları dikkate alan bir tüketici yapısı ortaya koymaktadır (Demir ve Çevirmen, 2006). Bu yeni turist tipinin öncelikleri doğrultusunda küresel seyahat endüstrisinde köklü değişimler meydana gelmekte, giderek daha fazla sayıda işletme çevre konusunda duyarlı, sosyal sorumluluk bilinciyle ve sürdürülebilirlik anlayışı doğrultusunda hareket etmeye başlamaktadır (TÜSİAD, 2012). Literatürde sürdürülebilirlik kavramının pek çok yazar ve kuruluş tarafından yapılmış ve sürdürülebilirliğin çeşitli özelliklerinin vurgulandığı birbirinden farklı tanımlamaları ile karşılaşmaktayız. Sürdürülebilir turizm kısaca, Yöredeki insanların ve turistlerin ihtiyaçlarını gelecekteki fırsatları da koruyarak karşılama anlayışıdır. (Avcıkurt, 1997 aktaran Kaypak, 2010: 99) Bir başka tanıma göre ise sürdürülebilir turizm; Yerel kaynakları koruması, yaşam kalitesini yükseltmesi, turistik tüketicilerin ve bölge halkının ihtiyaçlarının gelecek düşünülerek karşılanması, ülkenin kültürel bütünlüğüne ve çevresine uygun turizm kapasitelerinin geliştirilmesidir. (Seyhan ve Yılmaz, 2010: 51) Sürdürülebilir turizm, turizmin ana kaynağının doğal, kültürel, sosyal, tarihi ve çevresel kaynaklar olduğu bilinci ile turizm endüstrisi, çevre, turistler ve yerel halk arasındaki karmaşık ilişkiler sonucu ortaya çıkan sorunları azaltmaya çalışan bir yaklaşımdır (Kınacı, Pehlivan ve Seyhan, 2011). Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü nün yaptığı tanıma göre sürdürülebilir turizm, İnsanın etkileşim içinde bulunduğu ya da bulunmadığı

22 12 çevrenin bozulmadan veya değiştirilmeden korunarak, kültürel bütünlüğün, ekolojik süreçlerin, biyolojik çeşitliliğin ve yaşamı sürdüren sistemlerin idame ettirildiği ve aynı zamanda tüm kaynakların ziyaret edilen bölgedeki insanların ve turistlerin ekonomik, sosyal ve estetik gereksinmelerini doyuracak şekilde ve gelecek kuşakların da aynı gereksinmelerini karşılayabilecekleri biçimde yönetildiği bir yaklaşımdır. (UNWTO, 2013) Çeşitli tanımlardan yola çıkarak sürdürülebilir turizmin özellikleri şu şekilde sıralanabilir (Çalışkan, 2011): Sürdürülebilir turizm, Turizmin çevre üzerindeki olumlu etkilerini arttırmayı olumsuz etkilerini ise önlemeyi amaçlamaktadır. Çevreye verilen zararın tamamen telafi edilebilmesi çoğu zaman mümkün olmazken, zarar oluştuktan sonra bu zararların giderilmesi son derece maliyetli olabilmektedir. Ekolojik dengenin, biyolojik çeşitliliğin ve tüm canlılar için zorunlu olan yaşamsal fonksiyonların hem bölgede yaşayanlar hem de ziyaretçiler açısından korunmasını amaçlayan bir süreçtir. Bir turizm türü değil, kullanılan kaynaklar konusunda duyarlı tüm politika ve uygulamaları kapsayan bir felsefedir. Ekonomik getirinin yanında, bölge halkının ve ziyaretçilerin ihtiyaçlarını karşılamayı da amaçlamaktadır. Yalnızca bugünü değil gelecek nesillerin de gereksinim ve isteklerini göz önünde bulunduran bütünsel bir turizm anlayışıdır. Sürdürülebilir turizm anlayışının çevresel, ekonomik ve sosyo-kültürel olmak üzere üç temel boyut üzerine kurulduğunu söyleyebiliriz (Seyhan, 2010). Çevresel Sürdürülebilirlik: Turizmin gelişiminde en önemli öge olan doğal kaynakların en uygun düzeyde kullanması, ekolojik sistemlerin devamının sağlanması, doğal mirasın ve biyolojik çeşitliliğin korunması gibi çevresel unsurların sürdürülebilirliğinin sağlanmasını ifade etmektedir.